Τα μικρά θύματα στα μεγάλα γυρίσματα της ιστορίας

Γράφει η Βιβή Γεωργαντοπούλου //

«Il Ciclo della Calamità /Ο Κύκλος της Καταστροφής, Λένα Κικίδου 

Προχωράμε αποπροσανατολισμένοι. Κανείς δεν μας δίνει σημασία. Πολλοί θάφτηκαν στα οικήματά τους όπως τα θύματα του Βεζούβιου. Οι τυχεροί. Οι άτυχοι μείνανε ζωντανοί να γυρεύουν εξηγήσεις. Μα δεν θα τις πάρουν ποτέ. Οι υπαίτιοι βαδίζουμε ανάμεσά τους αμίλητοι. Βήχουμε και καταπίνουμε τα αποτελέσματα της πράξης μας χωρίς να μετανιώνουμε.

Και γιατί να το κάνουμε; Εκείνοι ενδιαφέρθηκαν να σβήσουν την αδικία των ζωών μας;

Γιατί αυτό είστε. Κανένας όλεθρος δεν σας αφορά, αν δεν είναι ο δικός σας. Κλείνετε μάτια κι αυτιά και καρδιές κι απομακρύνεστε από το ναυάγιο για να μη σας παρασύρει στον πάτο μιας θάλασσας ξένης. Τραβάτε κουρτίνες και σφαλίζετε σύρτες για να απομονώσετε το κακό και να μη σας αγγίξει. Αλλά σας αγκαλιάζει. Ό,τι κι αν κάνετε, πάντα θα βρίσκεστε δέσμιοί του.

 (σελ.249)

Το μυθιστόρημα της Λένας Κικίδου Il Ciclo della Calamità /Ο Κύκλος της Καταστροφής, για το οποίο σήμερα θα πω τα καλά μου λόγια, το είχα ξεχωρίσει όταν το κυκλοφόρησε ο Κέδρος τον Φεβρουάριο του 2018. Το διάβασα μήνες μετά -πιστεύω πια πως για κάθε βιβλίο δημιουργείται μια υποκειμενικά διαλεγμένη από μέρους μας ιδανική στιγμή και αυτή δεν είναι απαραίτητα της κυκλοφορίας του-, και το χάρηκα αβίαστα, αφενός γιατί έφτασε τόσο αθόρυβα σε μένα, αφετέρου γιατί κλείνοντάς το ένιωσα αληθινή ικανοποίηση πρώτα για/από το ίδιο (ως προς το θέμα, την αισθητική και την αφηγηματική του τεχνική και θα τα δούμε αυτά στη συνέχεια),μα και από τη διαπίστωση -μετά και την ανάγνωση του βιβλίου της Βασιλικής Πέτσα Το Δέντρο της Υπακοής και άλλων που θα αναφερθώ και σ’ εκείνα, ελπίζω, κάποια στιγμή-, ότι νεότεροι ηλικιακά λογοτέχνες που η συγγραφική τους πορεία ξεκίνησε μέσα στην κρίση και τη γκρίνια, φαίνεται να μπορούν να ταράξουν στάσιμα νερά, στο μυθιστόρημα τουλάχιστον· σε πόσο βάθος δεν ξέρω, μα το να το βγάλουν κάπως από τον ομφαλοσκοπισμό του το μπορούν/τολμούν και φάνηκε.

Η δεύτερη γενικώς αισιόδοξη διαπίστωση είναι ότι πολλές νεαρές¹ γυναίκες συγγραφείς ξεχωρίζουν λόγω της θεματολογίας που επιλέγουν σ’ αυτή τη συγκυρία ακριβώς επειδή δεν είναι η συνήθης γυναικεία θεωρούμενη που αρκείται, σε πολλές περιπτώσεις μιμούμενη άγαρμπα τα ξένα ύφη ,να αναδεύει και να αναμασά ψευδοσχέσεις ήττας κυρίως ερωτικές αλλά και σχέσεις με τους γονείς κτλ κτλ με προβλέψιμο τρόπο και τοποθετημένα σε ανώδυνο πλαίσιο ακόμα κι αν χρησιμοποιούνται οι γνωστές ντόπιες γαρνιτούρες ² (Μικρασία και εμφύλιος, σταθερά). Άλλη μια νεαρή, η Λένα Κικίδου, προστέθηκε στη δική μου λίστα με τις συγγραφείς που δεν καταφεύγουν σε ανιαρές συνταγές κι έτσι τώρα περιμένω αντίστοιχη συνέχεια και από εκείνην.

Η Λένα Κικίδου είναι παιδί της τεχνικής εκπαίδευσης όπως διαβάζω στο λιτό της βιογραφικό (κι έχω λόγους που το επισημαίνω γιατί τα κατακαημένα τα τεχνικά λύκεια στην Ελλάδα που απαξιώνει ό,τι αγνοεί, είναι αχαρτογράφητοι τόποι που ενίοτε κρύβουν διαμάντια), σπούδασε στο ΕΚΠΑ Ιταλική Φιλολογία, δούλεψε σε διάφορες δουλειές μα και στον χώρο του βιβλίου και πριν το “Il Ciclo della Calamità” είχε γράψει δυο μυθιστορήματα και αρκετά διηγήματα σε συλλογές, έργα που οι τίτλοι τους και άρθρα γι’ αυτά και συνεντεύξεις δικές της δείχνουν μια κάποια προτίμησή της σε ορισμένα θεματικά λογοτεχνικά μονοπάτια, που ίχνη της διακρίνονται και σε τούτο τώρα αλλά δεν θα έλεγα πως το κανοναρχούν κυριαρχικά.

Τα πράγματα εδώ είναι χειροπιαστά, ο χρόνος εγνωσμένος, ο τόπος ομοίως. Η ιστορία που αποτελεί τον κορμό της αφήγησης εξελίσσεται γραμμικά στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ το 1905 και 1906. Οι δυο κύριοι πρωταγωνιστές της, ένας νεαρός άνδρας και μια πολύ νέα, σχεδόν έφηβη κοπέλα που μαζί της κουβαλάει ένα παιδάκι, τρεις ψυχές κουρνιασμένες σε ταλαιπωρημένα σαρκία, άνθρωποι δίχως όνομα που κινούνται στον δικό του μικρόκοσμο ο καθένας όντας αλλιώτικοι, μόνοι και μοναχικοί ήδη πριν γνωριστούν μεταξύ τους. Κινούνται σαν ανάσες λαχανιαστές σε σκοτεινά κελύφη, σαν σκιές πορεύονται δίχως κανείς να τους προσέξει με έλεος-όχι ελεημοσύνη, όχι-,και τους κυνηγάνε τελικά όλοι. Γίνονται οι αποδιοπομπαίοι τράγοι ενός μονίμως παραπαίοντος κοινωνικού περίγυρου, τα άλλοθί του στο διαχρονικό διηνεκές, γιατί είναι οι καθρέφτες των σκοτεινών και ποταπών του σκέψεων και πράξεων, κυρίως πράξεων και το πράγμα χειροτερεύει όταν αυτοί οι δυο ορθώνουν, με τον τρόπο τους, ανάστημα απέναντι στους διώκτες τους, εκδηλωμένους και κρυφούς. Ποιοι είναι αυτοί οι δυο που τολμούν να σηκώσουν κεφάλι; Από πού κρατάνε οι ρίζες τους, πόσο μακριά στην ανθρώπινη Ιστορία χάνονται οι καταβολές, οι συλλογικές μνήμες;

H Κικίδου σπάζοντας την αναγκαία εδώ και καλώς επιλεγμένη γραμμικότητα της κύριας αφήγησης- ακριβώς επειδή αυτή ανατέμνει τη συνάντηση και τον ισχυρό δεσμό των δυο βασικών χαρακτήρων στα 1905 και 1906 στο Σαν Φρανσίσκο-,παρεμβάλλει άλλα, γοητευτικά παρά την επιθετικότητα της γραφής της, αφηγήματα/θραύσματα βίαιων γεγονότων, που συμβαίνουν πέρα και πάνω από τη θέληση του ανώνυμου πλήθους, του αναλώσιμου, χυδαίου, και μαζί υπέροχου ανώνυμου πλήθους που γινόταν και συνεχίζει να γίνεται θύτης και θύμα του έτερου εαυτού του και είναι πάντα το ίδιο σε όλες τις εποχές απλά σε αλλιώτικα καλούπια χυμένο, το ίδιο αυτό που τώρα (νομίζει ότι) απολαμβάνει την τεχνολογική ελευθερία του 21ου κι εκείνο που το χτύπησαν αλύπητα αιώνες πριν τρομερές συμφορές που δεν ήξερε πώς να τις αντέξει , είτε ήταν το ξέσπασμα της πανούκλας στην Ασία και η πανδημική και θανατηφόρα εξάπλωσή της στην Ευρώπη το 1347 ή η πυρκαγιά στο Λονδίνο το 1666, ο τυφώνας στις Ολλανδικές Αντίλλες το 1780 και η χιονοθύελλα το 1888 στο Κονέκτικατ και άλλα πολλά, που όμως δεν χρειάζεται να τα αναφέρουμε εδώ, όχι μόνο γιατί είναι ατελείωτος ο κατάλογος αλλά και γιατί δεν τροφοδοτούν τη μυθοπλασία της Κικίδου.

Opening day of the Golden Gate Bridge  San Francisko,1937(σελ.14)

Αντί μιας φειδωλής, ενδεχομένως και ανούσιας περίληψης, ας δούμε τη διάταξη του μυθιστορήματος εικαστικά,³ μέσα από τις λέξεις που εκτελούν χρέη τίτλων των ενοτήτων· είναι πολύ ομιλητική αυτή η παράθεση και λέει/δείχνει πολλά για τις φιλοδοξίες και τις κατευθύνσεις του μυθιστορήματος.

Παμίρ,12 Μαΐου 1344

✼

interludio

San Francisco,1905(m)

San Francisco,1905(f)

1

Tolleranza(Ανοχή)

San Francisco,1905(m)

Κονέκτικατ,20 Φλεβάρη 1878

San Francisco,1905(f)

San Francisco,1905(m)

Απόσπασμα από χειρόγραφη Απολογία/Λονδίνο,4 Οκτωβρίου 1666

San Francisco,1905(f)

San Francisco,1905(m)

Σάμπα,3 Φλεβάρη 1778

2

Assedio(Πολιορκία)

Τασκένδη,4 Γενάρη 1345

San Francisco,1905(f)

Κονέκτικατ,14 Αυγούστου 1884

San Francisco,1905(m)

San Francisco,1905(f)

Απόσπασμα από χειρόγραφη Απολογία/Λονδίνο,4 Οκτωβρίου 1666

San Francisco,1905(m)

San Francisco,1905(f)

Σάμπα,9 Ιουνίου 1779

3

Intolleranza(Μη-ανεκτικότητα)

Κάφα,8 Ιουνίου 1346

San Francisco,1905(m)

Κονέκτικατ,22 Μαΐου 1886

San Francisco,1905(f)

San Francisco,1905(m)

Απόσπασμα από χειρόγραφη Απολογία/Λονδίνο,4 Οκτωβρίου 1666

San Francisco,1905(f)

San Francisco,1905(m)

Σάμπα,9 Οκτωβρίου 1780

4

Sfogo

(Ξέσπασμα)

Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια,

Τόμος 8ος,λήμμα Μαύρος Θάνατος, συνέχεια απόσελίδα 134

San Francisco,1906(f)

Κονέκτικατ,11 Μαρτίου 1888

San Francisco,1906(m)

San Francisco,1906(f)

Σωζόμενο αρχείο της εφημερίδας The London Gazette με αναφορά στη Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου.

San Francisco,17.04.1906(m)

San Francisco,18.04.1906(f)

Geo Magazine,τεύχος 91,άρθρο Ο Μεγάλος Τυφώνας του 1780,απόσπασμα από τη σελίδα 9

✼

verita narcosta

(Κρυμμένη Αλήθεια)

Μεσσήνη,Οκτώβριος 1347

Copper engraving of Doctor Schnabel  (i.e., Dr. Beak),  a plague doctor in seventeenth-century Rome, , circa 1656

Η ζεμπαλντική διάταξη των παραπάνω (η παράθεση φωτογραφιών και ζωγραφικών έργων όπως της Γέφυρας στο Σαν Φρανσίσκο, του πίνακα του Brueghel κ.ά.) προσθέτει ενδιαφέρον αν και το κείμενο της Κικίδου στα δικά μου μάτια έμοιαζε να συνομιλεί πνευματικά πιο πολύ με την Τόνι Μόρισον, ας πούμε, ή την αγαπημένη Μέλανι Γουάλας, την οποία κακώς δεν γνωρίζει το κοινό, και όχι με τον Μαξ Ζέμπαλντ. Γενικά θα τολμήσω να πω ότι η απόδραση των νεότερων συγγραφέων -που γι αυτούς έλεγα στην αρχή της ανάρτησης πόσο εμπνευσμένα και οικουμενικά χτίζουν το δικό τους κεφάλαιο στην Ιστορία της Λογοτεχνίας-,από τα εσωστρεφή εγχώρια αναμασήματα, αυτό το συνειδητό, συγκροτημένο φευγιό από μια θεματολογία που σκίασε τα πάντα μεταπολιτευτικά, είναι το λιγότερο καλόδεχτη. Μπορούμε να διακρίνουμε την οικουμενικότητά τους στις ιδέες και στις πηγές από όπου αντλούν -την παγκόσμια Ιστορία πια που λόγω διαδικτύου κυρίως έγινε οικεία και προσιτή να τη γνωρίσει όποιος θέλει και βέβαια τη διεθνή ειδησεογραφία και καθημερινότητα -, αλλά και στις τεχνικές τους, που παραπέμπουν λιγότερο ή περισσότερο σε λογοτεχνικά ρεύματα απ’ όλον τον κόσμο πια που διατηρούν τη δυναμική τους στο αχανές μετά του μεταμοντέρνου έχοντας πρωτοτυπία και πολλά θετικά δίχως να είναι ετερόφωτοι μίμοι του.

“Ο Θρίαμβος του Θανάτου”, Pieter Brueghel the Elder, 1562 (σελ.146)

Ο τρόπος που η συγγραφέας σφηνώνει αυτά τα θραύσματα Ιστορίας στον βασικό αφηγηματικό κορμό -σαν περιεχόμενο επιστολών σε αγαπημένο πρόσωπο όταν όλα μοιάζουν ήρεμα ακόμα μα και μετά, σαν φύλλα ημερολογίου πριν το κακό συμβεί, σαν η χειρόγραφη απολογία του (ενός άραγε;) ένοχου, σαν λήμμα εγκυκλοπαιδικό για τον Μαύρο Θάνατο τον 14ο αιώνα ,σαν σωζόμενο αρχείο για τη Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου και σαν άρθρο για τον Μεγάλο Τυφώνα του 1780-,αυτός ο τρόπος λοιπόν είναι δεξιοτεχνικός, όλα τα κομμάτια της ιστορίας είναι γερά συναρμολογημένα και η μεγαλύτερη μη θεματική και μη υφολογική αρετή του είναι ότι χρειάζεται μόλις 256 μικρόσχημες σελίδες για να βάλει τον αναγνώστη στο φοβικό μα όχι δίχως χαραμάδες φωτός σύμπαν που στήνει.

Οι πέντε ιστορίες πετυχαίνουν διπλό σκοπό: αφηγούνται επαρκώς για πρόσωπα και καταστάσεις που έχουν προηγηθεί της κύριας και κλιμακώνοντας χωρίς εφετζίδικες εκρήξεις τους αφηγηματικούς τους ρυθμούς πυκνώνουν τον καμβά που πάνω του η Κικίδου αναπτύσσει την κεντρική ιστορία με εύδηλη κριτική αλλ’ όχι πικρόχολη διάθεση, δίχως μίσος δηλαδή αλλά με δίκαιη, έτσι λέω, οργή, για την ασχήμια του κόσμου ως τριτοπρόσωπος αφηγητής στην αρχή και πρωτοπρόσωπα στο τέλος στις ώρες και μέρες του σεισμού του 1906 στο Σαν Φρανσίσκο.

Η Κικίδου το πετυχαίνει αυτό εξόχως πειστικά, η ίδια γράφει στην ελληνική γλώσσα -και γράφει πολύ καλά-,αλλά οι ήρωές της δεν χρειάστηκε να οριστούν ως Έλληνες για να κατανοήσουμε εμείς εδώ και τώρα τα πάθη και τα αισθήματά τους έναν αιώνα πριν στην άλλη άκρη του πλανήτη. Μπορούσαν να είναι εξ αρχής αυτό που στην ουσία είναι (και όλοι είμαστε):άνθρωποι που απλώς μιλούν άλλη/ες γλώσσα/ες ή δεν έχουν καν ονόματα και ως πρόσωπα μέσα στον χρόνο εμπλέκονται στα πραγματικά περιστατικά ενός τόπου μα στη συνέχεια χτίζονται από τη συγγραφική φαντασία με τέτοιο τρόπο, ώστε να γίνουν το παγκόσμιο πια ή πιο σωστά το με οικουμενική ματιά κρινόμενο ανθρώπινο υποκείμενο που πάσχει και συντρίβεται από την ηθική του πτώση είτε δημιουργεί το ίδιο τις αιτίες του δράματός του είτε υφίσταται εξαιτίας άλλων τις συνέπειες.

¹ Να αναφέρω ονόματα; Ας το κάνω, σίγουρα δεν τις ξέρω όλες τις καλές περιπτώσεις αλλά η Βασιλική Πέτσα, η Τζούλια Γκανάσου, η Κάλλια Παπαδάκη, η Κατερίνα Μαλακατέ, η Μαρία Ξυλούρη , η Μαρία Γιαγιάνου είναι μερικές μόνο νέες πένες που μου έρχονται άμεσα στον νου, μου έχουν κάνει τόσο καλή εντύπωση δε που δεν έχω διαβάσει μόνο ένα ή δυο κείμενά τους, τις παρακολουθώ γενικότερα και περιμένω και στο μέλλον πολλά και καλά από αυτές.

² Θα μου πείτε γυναίκες αυτόφωτες, που έχουν γράψει θαυμάσια πολιτικά έργα έχει για να καμαρώνει η εθνική μας Λογοτεχνία (μου φαίνεται βέβαια πώς σε επίπεδο πολιτείας μόνο αυτό κάνει, καμαρώνει μα δεν στηρίζει ουσιαστικά τους λογοτέχνες). Θα αναφέρω τη Μάρω Δούκα πρωτίστως, την σοβαρή (και ικανή και στην αστυνομική λογοτεχνία) Αθηνά Κακούρη, την Ελένη Πριοβόλου που δεν μασάει τα λόγια της, την πληθωρική αλλά στιβαρή Ρέα Γαλανάκη, την μελαγχολική -κάτι που με έλκει εμένα-,και χειμαρρώδη Ιωάννα Καρυστιάνη και αυτές και πάλι ενδεικτικά, ευτυχώς υπάρχουν πολλές.

³ Και μια και αναφέρθηκα στην εικαστικότητα των λέξεων να προσθέσω στα θετικά του βιβλίου τον απόλυτα ταιριαστό σχεδιασμό του εξωφύλλου που έκανε η ταλαντούχα Ξένια Τρύφων.