☆ ΦΙΛΟΥΜΕΝΑ ΜΑΡΤΟΥΡΑΝΟ, Eduardo de Filippo «Τι σου κοστίζει να τ’ αγαπήσεις και τα τρία; Τα παιδιά είναι παιδιά. Κι είναι όλα ίδια!»

Γράφει ο Κωνσταντίνος Γ. Βασιλείου //

 

ΦΙΛΟΥΜΕΝΑ ΜΑΡΤΟΥΡΑΝΟ, Eduardo de Filippo

«Τι σου κοστίζει να τ’ αγαπήσεις και τα τρία; Τα παιδιά είναι παιδιά. Κι είναι όλα ίδια!»

Στο φιλόξενο θέατρο ΧΟΡΝ ανέβηκε το χειμώνα 2023 η έξοχη εμβληματική δημιουργία Filumena Marturano του Ed. de Filippo (1900-1984) θεατρικού συγγραφέα, ηθοποιού, σκηνοθέτη, σεναριογράφου και ποιητή.

Η υπόθεση του έργου αναφέρεται στη μακροχρόνια σχέση μιας ιερόδουλης (Φιλουμένα Μαρτουράνο) και ενός ευκατάστατου εμπόρου (Ντομένικο Σοριάνο), από την οποία αναδεικνύονται λεπτές ισορροπίες μιας παλλακίδας, που χρησιμοποιεί τεχνάσματα, όπως της ετοιμοθάνατης, για να εγείρει τύψεις στον σύντροφό της, όπερ και επιτυγχάνει, με την τέλεση γάμου μεταξύ τους. Το ψεύδος όμως αποκαλύπτεται, ο Σοριάνο επιδιώκει να ακυρώσει τον γάμο και παρουσιάζει μια νέα σύντροφο, την όμορφη, νέα, αεράτη Ντιάνα. Τότε εμφανίζονται τα τρία εξώγαμα της Φιλουμένα, εκ των οποίων ένα είναι τέκνο του Σοριάνο, κατά τους ισχυρισμούς της μητέρας τους. Ακολουθεί ανατροπή στη στάση του Σοριάνο, που λυγίζει από την ιδέα της πατρότητας.

Το έργο αυτό πρωτοεμφανίστηκε το 1946, στη Νάπολη και εντάσσεται στον Ιταλικό Νεορεαλισμό (1943-1952, με κύριους εκπρόσωπους τους κινηματογραφιστές Ρ. Ροσελίνι, Λ. Βισκόντι, Φ. Φελίνι, Μ. Αντονιόνι και άλλους δημιουργούς), στον οποίο αποτυπώνονται οι κοινωνικές ανισότητες, ο καταγγελτικός λόγος, ο υπερβατικός ουμανισμός, η μελοδραματική εκδοχή των επεισοδίων, η αγωνιώδης ιχνηλάτηση της σκληρής καθημερινότητας, της ένδειας, της αδικίας. Το προοδευτικό τέλος του συνέβη με το Ιταλικό οικονομικό θαύμα της δεκαετίας του 1950, με το οποίο εξασφαλίστηκαν ικανά εισοδήματα και ουσιαστική άνοδος των χαμηλών τάξεων, οπότε ήλθαν σε δεύτερη μοίρα τα αιτήματα του νεορεαλισμού. Η «Φιλουμένα Μαρτουράνο» χαρακτηρίζεται περισσότερο από ενδοσκόπηση χαρακτήρων, ατομικές συγκρούσεις και απομάκρυνση από τα κυρίαρχα αιτήματα του νεορεαλισμού.

Στον κινηματογράφο η Φιλουμένα Μαρτουράνο μεταφέρθηκε το 1964, σε σκηνοθεσία του Βιττόριο ντε Σίκα, με τίτλο «Matrimonio all’ Italiana = γάμος αλλά Ιταλικά) και πρωταγωνιστές την Σοφία Λόρεν και τον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι.

Στην Ελληνική θεατρική σκηνή η Φιλουμένα Μαρτουράνο παίχθηκε το 1948 με τίτλο «Αχ αυτά τα φαντάσματα», στο θέατρο Αλίκη, το 1949 με τίτλο «Τα παιδιά είναι παιδιά», στο θέατρο Ντορέ, το 1963 με τίτλο «Αχ, αυτά τα φαντάσματα» στο θέατρο Βρετάνια, το 2014, με τίτλο «Φιλουμένα» στο Εθνικό Θέατρο κ.α.

Τι εκφράζει άραγε η Φιλουμένα Mαρτουράνο; Πώς να σταθεί πλάι της ένας φιλοθεάμων ερευνητής του υποσυνειδήτου; Τι μπορεί να αποκομίσει ο έντιμος πολίτης από μια πόρνη; Υπάρχουν ψυχικά αποθέματα στους παρίες; Λειτουργεί θετικά προς εξύψωσιν η αναζήτηση της κακοδαιμονίας στον κοινωνικό καταναγκασμό; Τα αιτήματα της δικαιοσύνης εκπέμπονται από μια γυναίκα ελευθερίων ηθών; Ένα θηλυκό οδηγείται στην πορνεία για να κερδίσει χρήματα ή διότι έχει ψυχικά κενά, που την εμποδίζουν να διαθέτει συναισθηματικό δεσμό με συγκεκριμένο εραστή; Τα τρία εξώγαμα της πρωταγωνίστριας είναι αληθή πρόσωπα ή αποκυήματα λογοτεχνικής φαντασίας; Η εγκληματικότητα οφείλεται στην έκλυση των ηθών ή συνιστά αποτέλεσμα κοινωνικών ανισοτήτων;

Και ο Ντομένικο Σοριάνο είναι σύνηθες πρόσωπο, απαντώμενο στην καθημερινότητα ή κάποιο εξωπραγματικό προσωπείο, άρα υποκριτικό ίνδαλμα (!) προσομοιάζον με φαντασιακό ενεργούμενο; Είναι ο σκληρός εκμεταλλευτής ή ένας μποέμ, που χαίρεται τα πλούτη και την καλοπέραση; Είναι άραγε αλαζών, διεφθαρμένος μικροαστός εκτός ηθικών προταγμάτων ή ένας ασταθής άνθρωπος, επηρεαζόμενος από τη χλιδή της αμαρτίας; Συναντάται παρόμοια μορφή σε χαμηλά στρώματα; Οι πτωχοί είναι όλοι τίμιοι, σοβαροί, ελεήμονες, πιστοί στη σύζυγό τους ή ακόμη συνεπείς στρατευμένοι στην ιδέα της ανατροπής του κατεστημένου; Τα ελαττώματα της ψυχής και του σώματος διατρέχουν όλη την ανθρώπινη ευτέλεια και δεν υπόκεινται σε ταξικούς διαχωρισμούς· Ο πλούσιος έμπορος υποδύεται τον σπουδαίο, στηριζόμενος σε τεχνάσματα και σε χυδαίες πράξεις· Αντανακλά την ανδρική υπεροχή έναντι της γυναικείας αδυναμίας.

Έχει ο συγγραφέας εισχωρήσει στα άδυτα του ανθρώπινου σπαραγμού; Υπερίπταται της αισθητικής ερμηνείας; Περιγράφει εν είδει αναπάντεχων δρώμενων, μια ιστορία με τραγικό υπόβαθρο; Μήπως η γραφή του στοχεύει τις αθώες, αφελείς ψυχές, που συγκλονίζονται από αστικά δράματα; Εισδύει στις κλείδες του τραγικού, διανθισμένου με κωμικά ευρήματα, προς ανακούφιση από την αναπτυσσόμενη σκηνική συγκίνηση; Ο τελικός θρίαμβος μιας εξωνημένης οφείλεται στα εξώγαμα, άρα αποδιοπομπαία (;) τέκνα της; Είναι η υπολανθάνουσα πικρή σάτιρα διδακτική μέθοδος περί της ορθής στάσης των αδύναμων θνητών απέναντι στις αντιξοότητες των προσωπικών σχέσεων; Εν τέλει, η κρινόμενη σύνθεση μήπως απομακρύνεται αισθητά από τον (νέο)ρεαλισμό και γι’ αυτό το λόγο επιβιώνει; Τα ακραία είδωλα – μια πόρνη, ένας πλούσιος – η πτωχή και ο εκμεταλλευτής, αποτελούν ευκολίες συγγραφικές, ως δακρύβρεχτα αφηγήματα; Ο ικανός θεατρίνος με την εισαγωγή υποσυνείδητων παραμέτρων ή άλλως απόηχων ατομικών ενοχών ή φθηνών τεχνασμάτων ή υποδόριου σαρκασμού, α π ο δ ρ ά από τα τετριμμένα αναμασήματα της ευτελούς ανατροπής υπηρετώντας την αλληγορία, τον συγκλονισμό της καθαρής υποκριτικής, την τέχνη του θεάτρου, την συνεχή άσκηση του νου;

Η παράσταση του θεάτρου Χορν έφερε τη σφραγίδα του πολυτάλαντου σκηνοθέτη Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου, που ανέδειξε κατά λειτουργική συνέπεια τα απώτερα μηνύματα ενός διδασκάλου της θεατρικής τέχνης· δεν ολιγώρησε σε κανένα σημείο των σκηνικών δρώμενων· ακόμη κ αι οι δευτεραγωνιστές συμπλήρωναν ευφυώς τις κύριες πράξεις, διανθίζοντάς τες με ευτράπελα διαλείμματα· η παράλληλη επίδοση του σκηνοθέτη, ως ηθοποιού, του εξασφάλισε συγκινησιακή έξαρση· επιπλέον μετέδωσε στους υποκριτές τον δέοντα υπαρξιακό προβληματισμό και την απαιτουμένη ευταξία στην έκφραση σοβαρού λόγου, σε συνδυασμό με σατιρικές σκηνές, κινήσεις και φράσεις· ιδιαίτερη μνεία σκηνοθετικής αρίστευσης είναι η καθοδήγηση της αφήγησης, ως εάν ήταν τραγωδία αρχαιοελληνική ή σε άλλες περιπτώσεις χαρακτηριστικές κωμωδιακών ευρημάτων, όπως οι διάλογοι και οι κινήσεις των τριών τέκνων της Φιλουμένα· η παράσταση δεν απομειώθηκε σε κανένα σημείο της· με συνεχή παλμό, εγρήγορση, ασυνήθιστη ταχύτητα, έξαρση συγκινησιακή, επηρέασε θετικά τους θεατές και απέσπασε ενθουσιώδεις επαίνους.

Στα θετικά πρόσημα πρέπει να αναφερθούν η μετάφραση της Ειρήνης Μποζοπούλου, τα σκηνικά και κοστούμια της Ηλένιας Δουλαδήρη που αποτύπωσε εντέχνως το εσωτερικό μιας τυπικής αστικής οικίας δίνοντας χώρο στους επί σκηνής κινουμένους, η ευπρεπής μουσική του Πάνου Γκίνη που ακολούθησε επιτυχώς τη ροή των επεισοδίων και οι φωτισμοί της Σοφίας Αλεξιάδου που υπηρέτησαν με συνέπεια την παράσταση.

Όλοι οι ηθοποιοί αξίζουν επαίνων· υπό την σοφή σκηνοθετική μπαγκέτα, υπηρέτησαν ένα διαχρονικό θεατρικό δημιούργημα με επαγγελματική ευσυνειδησία αναδεικνύοντας πλούσιο υποκριτικό ταλέντο.

Η ευειδής Μαρία Ναυπλιώτου (Φιλουμένα Μαρτουράνο) δεν παρασύρθηκε από την φυσική της καλλονή, αλλά έδωσε δείγματα ευπρεπούς, συνεπούς, σεμνής, λειτουργού της θεατρικής τέχνης, με σημαίνοντα προβληματισμό, εκείνον μιας πολύπαθης γυνής που έβλεπε τον εαυτό της να καταρρέει· παράλληλα ανέδιδε μια ιδιότυπη αυτοπεποίθηση· το τέχνασμα της ετοιμοθάνατης το απέδωσε με ευκρίνεια και πειστικότητα· η εμφανής υπερηφάνεια για τα τρία παιδιά της οδήγησαν τον ισχυρό σύντροφό της σε αδιέξοδο· η αποκάλυψη ότι ένας από τους γιούς της ήταν από τη σχέση της με τον Σοριάνο, ήταν η θρυαλλίδα για να αισθανθεί ένας αδίστακτος την αναδιδόμενη κεκρυμμένη μέχρι τότε, ευαισθησία του γονέα· η Μ. Ναυπλιώτου, με περισσή δεξιοτεχνία άφησε να αιωρείται αν η αποκάλυψη της ήταν απλό τέχνασμα ή αληθές γεγονός· αρίστευσε σε όλες τις δραματικές σκηνές, ακόμη και όταν ο Σοριάνο της έφερε την νέα του σύντροφο Ντιάνα· αποτύπωσε θαυμάσια μια γυναίκα απομονωμένη, προδομένη, ταπεινωμένη, αδικημένη, που αγωνιά για το μέλλον της και αμύνεται στα απανωτά κτυπήματα μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Η επιλογή της για τον συγκεκριμένο ρόλο ήταν επιτυχής, διότι εξακολουθούσε να είναι ωραία, παρά τη διαρρεύσασα εικοσιπενταετία συμβίωσης με τον σύντροφό της, προδίδουσα την δόξα της νεότητας, που παρέσυρε ευλόγως τον ισχυρό Σοριάνο. Η ηθοποιός αυτή είναι εξοπλισμένη από εκφραστική καθαρότητα, εξαιρετική άρθρωση, ευσυνειδησία, ευχέρεια διαλόγου, ολοκληρωμένη κατάρτιση, μηδενικό άγχος, επιμελή αποφυγή σπασμωδικών κινήσεων. Η θητεία της στην Ραλλού Μάνου της εξασφαλίζει εμφανή ευελιξία (την θαυμάσαμε το 2018 ως Μπλανς Ντυμπουά, στο «Τραμ με το όνομα Πάθος» του Τ. Ουΐλιαμς, στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, το 2016 στην «Άννα Καρένινα» του Λ.Τολστόι, στο Εθνικό Θέατρο, το 2017 στην «Μήδεια» του Ευριπίδη στο Θέατρο Τέχνης κ.α.).

Ο M. Ηλίας (Ντομένικο Σοριάνο) είχε τον απαιτητικό ρόλο του συντρόφου μιας εκτυφλωτικής γυναίκας, που σύρεται από αυτόν, χωρίς κοινωνική καταξίωση· Ο Σοριάνο ανεδείκνυε την προσωπική κυριαρχία, ως πρωτεύον ιδίωμα της φαντασιακής υπεροχής, μέσα σε ανταγωνιστικά πλαίσια· ενδιαφέρεται μόνον για τις φθαρτές απολαύσεις, χωρίς συναισθηματικούς δεσμούς με το έτερο φύλο. Ο Μ. Ηλίας υποδύθηκε με ιδιαίτερη σκηνική άνεση δύο ρόλους, εκείνον του αλαζόνα πλούσιου αριβίστα και στο τέλος του συναισθηματικού και ήπιου χαρακτήρα, όταν του ανακοινώθηκε η ύπαρξη ενός δικού του τέκνου. Aπογειώθηκε υποκριτικά και μετάπλασε τον ήρωά του, ως πραγματικό ανθρώπινο ον, δηλαδή κωδικοποίησε τη μορφή ενός πολυσύνθετου αστού, με ποικίλα στοιχεία αλλοτρίωσης, έντονου συμβολισμού, εμφαντικές αντιφάσεις, υποκριτικό ηθικισμό, ιδεατή περιχαράκωση, τελική ταπείνωση.

Ο Μ. Ηλίας υπεισήλθε στον χαρακτήρα που υποδύθηκε, διαμόρφωσε τον τύπο του εγωιστή, νευρωτικού, ασυνείδητου, που όμως διατηρούσε εντός του ποικιλία αγνών αισθημάτων, φιλαλληλίας και αγάπης· η πληροφορία ότι πιθανόν να έχει ένα αγόρι άλλαξε κυριολεκτικά τη στάση του απέναντι στη Φιλουμένα, επιστρέφοντας σε αυτήν, εξουθενωμένος. Αυτό ακριβώς ιχνογράφησε ο ικανός ηθοποιός επί σκηνής, δείγμα ικανού επαγγελματία του θεάματος, που αναλύει ευφυώς την ουτοπία της ισχύος και την λειτουργική ενότητά της με το αντίθετό της την ανοχή στον αδύναμο, της συνδρομής των απελπισμένων. Οι αντιφάσεις του βίου στην υπηρεσία της ψυχικής ισορροπίας (!). Ο ευφάνταστος υποκριτής ζωογόνησε την ελπίδα, ανέσυρε την καλή πλευρά του εαυτού, μετέφερε στους θεατές ηθικά διδάγματα, λυτρωτικά, πέραν της σκληρής διαστρωμάτωσης των καθημερινών βιωμάτων.

Οι άλλοι ηθοποιοί, που πλαισίωσαν αντάξια το πρωταγωνιστικό δίδυμο έδωσαν το maximum των ικανοτήτων τους: Ο Κωνσταντίνος Γαβαλάς, ήταν έξοχος ως Αλφρέντο Αμορόζο (τον είχαμε δεί το 2020 στους «Πέρσες», στην Επίδαυρο), η Νεφέλη Μαϊστράλη, ως υπηρέτρια Λουτσία χάρισε πνευματώδες χιούμορ (την παρακολουθήσαμε το 2018 στον «Ερωτευμένο Σαίξπηρ», στον «Ελληνικό Κόσμο»), η Πηνελόπη Μαρκοπούλου, ως Ροζαλία Σολιμέντε, έδωσε λαμπερά δείγματα υποκριτικής (την απολαύσαμε το 2017 στην «Στέλλα Βιολάντη», στο Θέατρο Χορν), η Ιωάννα Τζίκα προσπάθησε, ως κωμική καρατερίστα Ντιάνα (μετείχε στις «Βάκχες», το 2021, στην Επίδαυρο), ο Βασίλης Ντάρμας, ως γιός Ουμπέρτο (έπαιξε στον «Οιδίποδα Τύραννο», το 2017, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών), ο Βασίλης Μηλιώνης, ως γιός Ρικάρντο (έπαιξε στο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», το 2016, στο θέατρο Πάνθεον) και ο Βαγγέλης Δαούσης, ως γιός Μικέλε (μετείχε στην «Λυσιστράτη», το 2020, στην Επίδαυρο) α ξ ί ζ ο υ ν ιδιαίτερης μνείας διότι προσέφεραν, ως κωμικό τρίο φαιδρότητα, ευθυμία, πνευματώδες χιούμορ και ανάλαφρη συναισθηματική απόχρωση.

Συμπερασματικά, η «Φιλουμένα Μαρτουράνο» του θεάτρου Χορν, απέδωσε εύστοχα την ναπολιτάνικη ατμόσφαιρα του Ed. de Filippo, έντονο συγκινησιακό αλλεπάλληλων επεισοδίων, καυστικές αιχμές, εύπλαστους χαρακτήρες, έωλα σύμβολα της δύναμης, τελετουργία της ανατροπής, αβυσσαλέο ευτελισμό, μεταμέλεια του υπερφίαλου, τον τελικό θρίαμβο της αυταπάρνησης και της υπομονής.

Μάιος 2023