Εύκολες Λύπες

Γράφει ο Απόστολος Θηβαίος //

Σημείωμα για την έκδοση των 24 Γραμμάτων, Eugenio Montale, «Ποιήματα –Κείμενα» Δίγλωσση έκδοση σε μετάφραση και επιλογή του Γιάννη Η. Παππά

[…επομένως ο Μοντάλε είναι ποιητής της κρίσης,

έχοντας απόλυτη επίγνωση του γεγονότος αυτού

 και δεν τρέφει χίμαιρες,

νοσταλγίες, προσποιητή μελαγχολία

και εύκολες λύπες…]

Η ιταλική ποίηση διαθέτει μερικά σπάνια μεγέθη. Απ΄ τον Πετράρχη ως τις μέρες μας, τα λατινικά μανιφέστα έδωσαν το στίγμα του μεγαλείου, της δόξας, της μοναξιάς και του σκοπού ενός ολόκληρου κόσμου με απαράμιλλες κορυφές και ραγδαίες πτώσεις. Υπερασπίστηκαν τον άνθρωπο και τον έβαλαν μες στο κέντρο της ποιητικής συζήτησης. Είτε μιλούμε για πράγματα αισθαντικά, του ορατού και του ενστίκτου, είτε αφήνουμε τον Βοκάκιο για τα μάτια της χιλιόχρονης Βεατρίκης στις θείες σελίδες του Δάντη Αλιγκέρι, παίρνουμε μια γεύση από τα σύμβολα, τα χρέη και τα αδιέξοδα του ίδιου του κόσμου. Η ποίηση μοιάζει με την ιστορία και είναι αλήθεια πως θα εξακολουθούμε να την ζούμε, δεύτερο δέρμα του βαθύτερου εαυτού μας. Τι και αν ο Παζολίνι ταξιδεύει κουρσάρικα στα αποκαρδιωτικά, ρωμαϊκά προάστια και αν ακόμη ο Παβέζε ρίχνει τον φωτισμό για να μην δει κανείς τα χρόνια όπως φέγγουν πλάι στην μικρή στάρλετ του αιώνια χειμωνιάτικου Τορίνο. Η ποίηση της γειτονικής χώρας υπήρξε πάντα στρατευμένη στην γιορτή, το λαϊκό μεταφυσικό πνεύμα του νότου, την δόξα και την βιομηχανική της μοναξιά. Με μια ιδέα μεγαλείου και σάρκα τόσο ανθρώπινη, η ιταλική ποίηση ευτύχησε να γεννηθεί ακόμη μια φορά από  πνεύματα που ξέρουν και διακρίνουν το μερίδιο των φτωχών στα πλούτη του κόσμου.

Ατέλειωτες μελέτες και εγχειρίδια για το πώς και το γιατί της ιταλικής ποίησης συνθέτουν την εκτενέστατη βιβλιογραφία γύρω από την ιταλική λογοτεχνία. Το παρελθόν φωτίζεται και τα ρεύματα αποκαλύπτονται. Η ελληνική μετάφραση που με ενδιαφέρον επιλέγει κάθε φορά τα πλέον αντιπροσωπευτικά δείγματα της ξένης λογοτεχνίας, δείχνει ένα ελαττωμένο ενδιαφέρον γύρω από την λογοτεχνική παραγωγή της Ιταλίας. Μες στην πληθώρα των νέων εκδόσεων που συνιστά από μόνη της ένα είδος σπάνιου καλού νέου μες στον καταιγισμό των αδιεξόδων και του εμπεδωμένου, ημίαιμου φιλοευρωπαϊσμού, οι μεταφράσεις ιταλικών έργων παρουσιάζονται μειωμένες. Ή τουλάχιστον έτσι το θέλει η σύγχρονη, αποφασιστική διαφήμιση.

Ίσως με αυτήν την σκέψη για αφορμή να ξεχωρίζει ανάμεσα στα εκδοτικά νέα η κυκλοφορία ενός ανανεωμένου, πλήρως επεξηγηματικού εγχειριδίου πάνω στο έργο του νομπελίστα ποιητή Ευγένιου Μοντάλε. Ποιήματα Κείμενα τιτλοφορείται η δίγλωσση έκδοση, σε ιταλικά και ελληνικά, με την φροντισμένη επιλογή και τις μεταφράσεις του Γιάννη Η. Παππά. Οι εκδόσεις 24 Γράμματα προσφέρουν, όχι ένα συμπληρωματικό έργο, αλλά μια αναθεωρημένη μελέτη, εστιασμένη σε ποιήματα, μαρτυρίες και εξομολογήσεις του ίδιου του Ιταλού στοχαστή. Ετούτη η λέξη δεν μπήκε εδώ τυχαία, καθώς στο νου του ετούτο το σημείωμα φέρνει τον δικό μας Βασίλη Ραφαηλίδη όταν κάνει λόγο για τον στοχαστικό και στοχαζόμενο άνθρωπο, Ευγένιο Μοντάλε.

Η τακτική της επιλογής δεν στέφεται πάντα από επιτυχία. Στην περίπτωση της έκδοσης των 24 Γραμμάτων όμως ο κ. Παππάς επεκτείνει την επιλογή του σε όλο το μήκος και το πλάτος της παραγωγής του Μοντάλε. Δίχως την υπέρβαση από πλευράς εκδόσεων που στοιχηματίζουν σε ένα τόσο εκτενές υλικό, πιστές στην υπηρεσία του καλού βιβλίου, ένα τέτοιο έργο όπως τα Ποιήματα του Μοντάλε δεν θα ήταν ένας στόχος επιτεύξιμος. Σημειώσεις, βιογραφικά στοιχεία και μια εκτενέστατη εισαγωγή που περιγράφει τους αρμούς του έργου του Μοντάλε και τους θεμελιώδεις πυλώνες του. Ο Έλιοτ, ένας χρόνος ουδέτερος, ο Δάντης, η θεολογία της καταργημένης ιστορίας.  Μικρά ταξιδιωτικά από κάποια επίσκεψη του Ιταλού ποιητή στην κακοτράχαλη, μεσοπολεμική Ελλάδα με το σβησμένο λάλον ύδωρ, απόψεις και διασταυρώσεις του έργου του με την σκέψη του καιρού του, διαμορφώνουν πλάι στα ποιήματα το υλικό της έκδοσης. Και αυτά τα τελευταία, εφοδιασμένα με τις διευκρινίσεις που απαιτούνται, συστήνονται στο μεγάλο άθροισμα της ποίησης που αριθμεί και προχωρεί ως την έκφραση του κόσμου.

Η δίγλωσση παράθεση των ποιημάτων προσθέτει ακόμη ένα μέσο για να πλησιάσει κανείς με επάρκεια το πληθωρικό έργο του Ευγένιου Μοντάλε που εδώ τόσο εύστοχα δειγματίζεται από τον Γ. Η. Παππά. Το σημείωμα παραθέτει ένα απόσπασμα από την σύντομη ερμηνεία που συνοδεύει κάθε ποίημα της έκδοσης. Ένα σύντομο σχόλιο που δίχως να κατευθύνει τον αναγνώστη, εντούτοις του παρέχει όλα τα πιθανά κλειδιά, όλες τις πιθανές απαντήσεις που θα γυρέψει εκείνος, νιώθοντας το γράμμα και την ουσία του σπουδαίου Ιταλού δημιουργού. Εδώ, από την μετάφραση του ποιήματος Ο Άρνος στο Ροβετσάνο.

Στο εσύ αυτού του ποιήματος προστίθενται τρεις γυναίκες. Η πρώτη, η Κοινή Θεά, κόρη ενός μουσικού ορχήστρας του Κάρλο Φελίτσε της Γένοβας. Ζούσε στο Ρεβετσάνο. Ο δεύτερος, αληθινός παραλήπτης της τηλεφωνικής σερενάτας ήταν μια Γερμανίδα ευγενής, μια von Nagel, φίλη ερωμένη. Η von Nagel έγινε λίγο αργότερα ηγουμένη ενός σημαντικού, αμερικανικού μοναστηριού Βενεδικτίνων με το όνομα της μητέρας Ιερώνυμης. Όσον αφορά την Τρίτη γυναίκα, η εν μέρει διστακτική ένδειξη του Μοντάλε θα μπορούσε να επισκιάσει την μορφή της Κλυτίας που επίσης έφυγε από την Φλωρεντία για την Αμερική. Με αυτά τα γοητευτικά εφόδια μας εξοπλίζει η έκδοση και οι εισαγωγικές αναλύσεις. Οι μεταφράσεις των ποιημάτων αξιολογούνται καλύτερα από εκείνον που γνωρίζει ως το νιώσιμο την γλώσσα και τους τρόπους της. Η μόνη παρατήρηση που απομένει σε αυτό το ταπεινό σημείωμα δεν είναι άλλο από τον ρυθμό και την ατμόσφαιρα που διατηρούνται στα πρότυπα της ποίησης του Μοντάλε, επιβεβαιώνοντας τους εξαιρετικούς εργάτες που υπηρετούν αυτήν την σκοπιά της λογοτεχνικής παραγωγής. Για τους περισσότερους από εμάς ωστόσο, αρκούν οι εξαιρετικές μεταφράσεις στα ελληνικά των έργων του Μοντάλε που δίνουν το στίγμα του δημιουργού, καθώς μεταπηδά από νεότητα σε νεότητα, δείγμα μιας αειθαλούς παρουσίας στα ύφη και τις συμπεριφορές της ιταλικής, αλλά και της παγκόσμιας ποίησης.

Eugenio Montale

Ο Ευγένιος Μοντάλε γεννιέται το 1896 στην Γένοβα. Σταχυολογώντας από το περιεκτικό χρονολόγιο της έκδοσης των 24 Γραμμάτων, ο Ιταλός ποιητής ταυτίζει την αιωνιότητά του με τα τοπία του γενέθλιου τόπου των καλοκαιριών του, τις Cinque Terre. Θα παραμείνει στην Γένοβα, βιώνοντας τις συνέπειες της πολιτικής του Ντούτσε, γράφει μες στον καιρό του φασισμού, όταν όλα πρέπει να στρατευθούν για να υπάρξουν.

Όμως για τον Μοντάλε η ποίηση υπάρχει πρωτίστως για τον εαυτό της. Δανείζεται από τον εαυτό της, μοιάζει με ένα παράξενο τέρας, σαν εκείνο που σκότωσε τον Ιππόλυτο στην παραλία της Επιδαύρου. Κάτι τόσο καταστροφικό που τρέφεται από τις σάρκες του για να μετρήσει με όρους του παρόντος και του μέλλοντος τις διαστάσεις αυτού του κόσμου. Ο Ευγένιος Μοντάλε που έχει κάνει ήδη αισθητή την παρουσία του από τα 1920 γράφει σε επιστολή του. Η τέχνη για την τέχνη,  εντάξει, δηλαδή η τέχνη για την ευχαρίστηση, όμως η μεγάλη μορφή του Επίκουρου με συμβουλεύει ότι η μεγαλύτερη ευχαρίστηση είναι στην αρετή, την αρμονία, στην ισορροπία, στην αξιοπρέπεια. Όλη η σύγχρονη τέχνη και σχεδόν όλη αυτή η μοντέρνα δεν ξέρει καμία από αυτές τις ιδιότητες, από το ωραίο προτιμάται το εκκεντρικό.

Η ποίηση του Μοντάλε θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρό της, αυτόν που γεννιέται επικά και πεθαίνει λυρικά. Γνωρίζει να υφαίνει τον ιστό της λεπτοφυούς ειρωνείας και σε τούτο ακριβώς το σημείο, η έκδοση παραθέτει μερικά επιχειρήματα που διαμορφώνουν δεσμούς ανάμεσα με το καβαφικό έργο. Οι δυο δημιουργοί, ο καθένας από τα άκρα του νεκρού του κόσμου, τραγουδούν μια φευγαλέα στιγμή του χρόνου. Και μες στην ιστορία τους που ΄χει στοιχεία πεζολογικά και φυσικά μα μ΄ επίστρωση ποιητική, κυμαίνονται από το μικρό ως την σπουδαία γενίκευση. Εκείνη που συνομιλεί με την ίδια την ψυχή του κόσμου, εκεί έξω. Η ποίηση του Μοντάλε είναι στίχοι που αρνούνται την στράτευση. Διαθέτουν μια σπάνια και αλησμόνητη παιδική φωνή, το σχήμα τους αντέχει, επειδή ανήκει στο ίδιο το αίνιγμα. Αυτό είναι που μαρτυρά η ποίηση του Ιταλού στοχαστή, το είδος της σκληρής μοίρας που πραγματώνεται για πάντα μες στην ομορφιά. Τίποτε δεν γυρεύει ο Ευγένιο Μοντάλε, αφού όλα έχουν γραφτεί και όλα πια κάηκαν στις στάχτες της τραγωδίας. Ως τότε απομένουν τα κουρέλια που ανεμίζουν, τα συμπιεζόμενα και τα διελκόμενα και τα εντεινόμενα που κυκλοφορούν σαν αίματα μες στα κυκλώματα που μελετά η ποίηση. Οι γηραλέες συμβατικότητες παραμένουν στην άλλη πλευρά του έργου του Ευγένιου Μοντάλε. Η δική του καλή βροχή είναι πέρα από την ναφθαλίνη των επιβλητικών ιδρυμάτων. Η κοσμική ζωή, τα πορτραίτα της, ο υπαινιγμός που κρύβει ολόκληρες βιογραφίες, το φαινόμενο της ποίησης που κορυφώνεται μες στις πεζολογικές αναφορές του έργου του Μοντάλε κυριαρχούν στις θεωρήσεις της κριτικογραφίας, αθροισμένα πλάι στις άλλες διαπιστώσεις ενός λαμπρού και μεγάλου έργου.

Οι εκδόσεις 24 Γράμματα προτείνουν στο αναγνωστικό κοινό ένα απαιτητικό έργο που θα κατατοπίσει τον νεοφερμένο και θα ικανοποίηση τον βαθύ γνώστη. Ο σύγχρονος μελετητής αλλά και ο λάτρης της φιλολογίας μπορεί να εξασφαλίσει στην δίγλωσση έκδοση τα εργαλεία για να μυηθεί στην ένταση της ιταλικής γλώσσας, αυτήν που τροφοδοτεί με προφορικότητα και υπόγεια ένταση το έργο του Ιταλού, νομπελίστα ποιητή και δεν χάνεται καθώς τα νοήματα μεταβαίνουν από σταθμό σε σταθμό. Πρόκειται  για τα μέσα  που απαιτούνται προκειμένου να διαπιστώσει κανείς την καταγωγή αυτού του αχαλίνωτου που διατυπώνεται ψύχραιμα, υπό το φως του ερμητισμού. Η τοπιογραφία της πρώτης του νιότης, οι ακτές και τα μεσημέρια της Λιγουρίας με τα ολόχρυσα εσπεριδοειδή έρχονται και ξανάρχονται μες στις εξομολογήσεις του Ευγένιου Μοντάλε. Ζουν πλάι σε στρατηγούς και σύμβολα νεκρωμένα. Άνθρωποι, πράγματα, ζώα, όλα συμμετέχουν σε αυτές τις ιστορίες, τις κρυφές πολαρόϊντ από έναν παλιό καιρό σπαρμένο θαύματα, όπως λαγούς να χορεύουν στα δάση και άλλα εγκώμια του ανέφικτου που εποφθαλμιά μες στην αφέλεια της φιλοδοξίας της, εκείνο το κορίτσι που τόσο μίσησε ο θείος Πλάτων και φριχτά εκδικήθηκε.

ΟΙ εκδόσεις 24 Γράμματα και ο Γιάννης Η. Παππάς προσφέρουν στο κοινό μια εξαιρετική και πληρέστατη εργασία γύρω από το έργο του Μοντάλε. Η Ιταλία του που διασχίζει σαν φωτισμένο, παρελθοντικό πλοίο τα ποιήματά του δεν καθρεφτίζεται περισσότερο από ότι η ίδια η ανθρωπιά της. Η φωνή του διαθέτει μερικές σπάνιες αναγωγές που καθιστούν τόσο επίκαιρη την ποίησή του. Και πώς αλλιώς να ερμηνευθεί άραγε εκείνο το ποίημά του που με ανησύχησε για το ταίριασμά του με τον καιρό τον δικό μου. Ίσως επειδή ψιθυρίζει πως ποιος ξέρει αν κάποια μέρα πετάξουμε τις μάσκες που φορούμε στα πρόσωπά μας χωρίς να το γνωρίζουμε. Γι’ αυτό είναι τόσο δύσκολο να αναγνωρίσουμε τους ανθρώπους που συναντάμε. Ίσως ανάμεσα σε τόσους, μεταξύ των εκατομμυρίων να υπάρχει αυτός στον οποίο πρόσωπο και μάσκα να συμπίπτουν. Ο Ευγένιος Μοντάλε ανήκει στα σπάνια πνεύματα που αντλώντας από τα πιο πρωτόγονα μέσα της ζωής εκεί έξω, εφευρίσκει με μια σπάνια και ευαίσθητη ευφυία όλα τα μέσα της εκλέπτυνσης που χρειάζονται στην πιο καίρια ανάγκη μας. Αυτήν που ονειρεύεται όσα δεν κατόρθωσε να πνίξει ο ιερέας και όσα παραστατικά, μια μέρα θα γκρεμιστούν μες στον θόρυβο του ορθολογισμού.

Ο Ευγένιος Μοντάλε υπήρξε ένας Αθηναίος της Γένοβα. Η δική του Ιταλία φτερούγισε σαν κλίτος μες στον χρόνο. Και εκείνος, ένας Επίκουρος της ρωμαϊκής παλιατσαρίας με ένα σωρό παρακμές στα χέρια του έπλασε λίγο από το μέλλον. Η γλώσσα του καθόλου ξένο δεν τον κάνει και οι εκδόσεις 24 Γράμματα τόσο γλαφυρά τον αφηγούνται μέσα από τις εξαίσιες μεταφράσεις του Γιάννη Η. Παππά.