«Δεκαέξι ποιήματα, δεκαέξι συνταγές, δεκαέξι λαογραφικές αναφορές, δεκαέξι ταξίδια στον χρόνο και στην παράδοση»

Γράφει η Νίκη Σκουτέρη // *

 

Νάντια Ηλιοπούλου, «Ταξίδι στις γεύσεις, ένα οδοιπορικό στον χρόνο της παράδοσης», εκδ. Κέφαλος

«Ταξίδι στις γεύσεις, Ένα οδοιπορικό στον χρόνο της παράδοσης» είναι το βιβλίο της κ. Ηλιοπούλου, που από σήμερα ξεκινά και το δικό του ταξίδι στις δικές μας καρδιές. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον κι ευχαρίστηση εμβάθυνα σε αυτό, νιώθοντας μέσα μου να ξεπηδούν εικόνες θριαμβικά παλλόμενες, τόσο μέσω των στίχων της δημιουργού, όσο και μέσω των συνταγών που μας προσφέρει. Ένιωσα το ξεδίπλωμα της ψυχής της κ. Ηλιοπούλου καθώς λέξεις, συναισθήματα, εικόνες και γενικά αισθήσεις (όραση, αφή, γεύση, ακοή, όσφρηση) μας παρασύρουν σε ένα ελληνογενές αυθεντικό ταξίδι της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που συνάδει με τα ενδιαφέροντα και την εύφορη πνευματική δράση της συγγραφέως μας. Διαβάζοντας και μόνο τον τίτλο, ο αναγνώστης προϊδεάζεται για ένα ταξίδι στον χρόνο της παράδοσης, με κεντρικό χαρακτηριστικό γνώρισμα τις γεύσεις. Ένα ταξίδι δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ξεφύγει από τα τετριμμένα, να χαλαρώσει, να ετοιμαστεί για νέες εμπειρίες και προκλήσεις στη ζωή του. Όταν ταξιδεύουμε ξεφεύγουμε από την ρουτίνα μας, γνωρίζουμε νέους τόπους και γιατί όχι, μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε νέους ανθρώπους, να ξανασυναντήσουμε ενδεχομένως γνωστούς, να κάνουμε πράγματα που είναι άγνωστα σε μας και που χρειάζονται μια ώθηση, ένα προσωπικό κίνητρο, μία τόλμη. Η λέξη οδοιπορικό σημαίνει γραπτή περιγραφή (στην περίπτωσή μας) και παρουσίαση ενός ταξιδιού και συγκεκριμένα στον χρόνο της παράδοσης. Γεύσεις, ταξίδι, παράδοση τρεις λέξεις που συνθέτουν το όλο δημιούργημα της κ. Ηλιοπούλου. Καθώς ετοιμάζομαι κι εγώ για αυτό το ταξίδι που υπόσχεται η συγγραφέας μας, με έκπληξη συνειδητοποίησα την ύπαρξη ποιημάτων, συνταγών και ιστορικών λαογραφικών στοιχείων για κάθε συνταγή. Δεκαέξι ποιήματα, δεκαέξι συνταγές, δεκαέξι λαογραφικές αναφορές, δεκαέξι ταξίδια στον χρόνο και στην παράδοση. Η συγγραφέας, ζωγραφίζει με τις λέξεις, μιλά με τις εικόνες, μας αφυπνίζει με τις πληροφορίες, μας προσφέρει ένα έργο αισθήσεων, χρωμάτων, μνήμης και πειραματισμού. Ως άριστη τεχνίτρια του λόγου γίνεται φορέας οικουμενικών αξιών και ανθρωπιστικού πνεύματος, συνδέει άρρηκτα την ποίηση με την γαστρονομική παράδοση, μας κοινωνεί με την άυλη πολιτιστική μας κληρονομιά από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τη σήμερον ημέρα, προκαλώντας μας να πειραματιστούμε με αυτά που μας προσφέρει. Και το σημαντικότερο από όλα να εμπλέξουμε στο έργο της και την ενασχόληση παιδιών και εφήβων, καθώς ο λόγος της είναι απλός, ευχάριστος και γίνεται βιωματικός. Στο προλογικό της σημείωμα υπάρχει μία ρήση του Βενιαμίν Ντισραέλι, Άγγλου πρωθυπουργού, που μας λέει ότι «όπως όλοι οι μεγάλοι ταξιδιώτες, έχω δει περισσότερα από όσα θυμάμαι, και θυμάμαι περισσότερα από όσα έχω δει». Στο σημείο αυτό, η μνήμη του κ. Ντισραέλι, δυναμιτίζεται από την αίσθηση της όσφρησης, της γεύσης, ενδεχομένως της ακοής και σίγουρα και της όρασης. Κι αυτό διότι οι πιο έντονες αναμνήσεις του ανθρώπου είναι αυτές που ανακαλούνται από το άρωμα και τη γεύση μιας σπιτικής συνταγής (στην περίπτωσή μας). Η θαλπωρή, η αίσθηση ασφάλειας, η οικειότητα, η ευχαρίστηση που συνεπάγεται το σπιτικό φαγητό, αποτελούν πανανθρώπινο και οικουμενικό βίωμα. Ως γνωστόν, η διατροφή είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη, επιβίωση και διατήρηση του ανθρώπινου οργανισμού, για την ψυχική και σωματική ευεξία του ανθρώπου. Με το πέρασμα του χρόνου προστέθηκε πέρα από την αναγκαιότητα της διατροφής και η ανάγκη γεύσης και απόλαυσης (ειδικά τη σημερινή μας εποχή), καθώς οι άνθρωποι προσπαθούν να βρουν τρόπους να κάνουν το φαγητό τους πιο ελκυστικό, κυρίως για τα μικρά παιδιά, προσθέτοντας μυρωδικά, συνδυάζοντας διαφορετικά προϊόντα, βελτιώνοντας την εικόνα του πιάτου. Θα χρησιμοποιήσω τον όρο γαστρονομία, καθώς περικλείει όλα αυτά που μέχρι τώρα έχουν ειπωθεί. Η λέξη αυτή είναι σύνθετη και προέρχεται από τις λέξεις γαστήρ (στομάχι) και νομία (νέμω). Δηλαδή τη νομή ενός πράγματος, το δικαίωμα της εκμετάλλευσής του. Εν ολίγοις, χαρακτηρίζεται η τέχνη απόλαυσης εκλεκτής τροφής, στην οποία και συμπεριλαμβάνεται όχι μόνο η επιλογή και η παρασκευή της τροφής, αλλά και το σερβίρισμά της. Καθώς το ανθρώπινο είδος εξελίχθηκε, συνέβαλλε με την γαστρονομία και στην πολιτιστική ανάπτυξη ενός τόπου, αποτελώντας έτσι και χαρακτηριστικό γνώρισμα της πολιτιστικής ταυτότητας αυτού του τόπου. Αποτελούσε δηλαδή μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Η διατροφή όμως του ανθρώπου διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, καθώς οι διαφορετικές κλιματολογικές και γεωφυσικές συνθήκες, με την ευδοκίμηση διαφορετικών ειδών – φυτών – βοτάνων, ανάπτυξη κτηνοτροφίας ή αλίευσης οδηγούν και στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη ενός τόπου που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της γαστρονομίας. Κάθε λαός, σε διαφορετικά γεωγραφικά διαμερίσματα, διαμορφώνει και τη δική του ξεχωριστή πολιτιστική παράδοση και γαστρονομία, συνδέοντάς την μάλιστα με τα ήθη και τα έθιμα, την θρησκεία της κάθε περιοχής. Μέσω της παράδοσης των γεύσεων πληροφορούμεθα για την καθημερινότητα των ανθρώπων, την ιστορία του τόπου τους ή του έθνους τους. Συνδέεται και με τη μνήμη των ανθρώπων ενός τόπου. Βλέπουμε τη σχέση που αναπτύσσουν τα άτομα με τη διατροφή τους, κατανοούμε τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή, σε κάθε χρονική στιγμή, και πώς αυτές επιδρούν στη σύνδεση ανθρώπου και γαστρονομίας. Η γαστρονομία δεν είναι μία, αλλά πολλές, καθώς διαφέρει ανάλογα τον τόπο, αν είναι χωριό, βουνό, νησί, πόλη. Αποτέλεσμα, να αποτελεί σημαντικό ρόλο στην τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής, και να συμπεριλαμβάνεται σε τουριστικούς οδηγούς. Σε κάθε μέρος του Ελλαδικού χώρου, ξεχειλίζει ο γαστρονομικός πλούτος της Ελλάδας μας και αναδεικνύονται οι τοπικές κουζίνες, που συμβάλλουν στη διάδοση του πολιτισμού και στην αναζήτηση συνταγών από άλλες περιοχές και κατ’ επέκταση στη γνωριμία με την κουλτούρα και τον πολιτισμό της κάθε περιοχής. Το σημαντικό είναι ότι το είδος αυτό της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς μεταδίδεται στον χώρο και στον χρόνο, συμβάλλοντας έτσι στη διάδοση του πολιτισμού έθνους, περιοχής. Ο άνθρωπος επικοινωνεί με τον πολιτισμός ενός άλλου τόπου ή χώρας, μέσω των τοπικών προϊόντων, αλλά και του τρόπου παρασκευής τους. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι ότι συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, αφού το φαγητό είναι μια ομαδική απασχόληση, αποτελεί σημείο συνάντησης ευχαρίστησης, χαράς, επικοινωνίας, συνδιαλλαγής και χαλάρωσης.

Όλα αυτά εμπεριέχονται μέσα στο βιβλίο της κ. Ηλιοπούλου, καθώς γνωρίζουμε συνταγές από την Θράκη, την Αρκαδία και τη Λακωνία, την Κρήτη, τις Κυκλάδες και τον Σαρωνικό. Πληροφορούμαστε και το λόγο δημιουργίας κάθε συνταγής και τη σύνδεσή της από την αρχαιότητα. Σας τα παραθέτω σταδιακά. Μαθαίνουμε πως το βύσσινο ποτό συνδέεται με τα ενδύματα των βασιλιάδων». Τα αμυγδαλωτά αποτελούν τα πλέον παραδοσιακά νησιώτικα γλυκά. Ο τρόπος παρασκευής τους ποικίλλει, μπορούμε να τα βρούμε σε όλη την Ελλάδα, κυρίως όμως στο Αιγαίο. Θεωρούνται το πιο αρχέγονο παραδοσιακό νυφιάτικο γλυκό, μια μεθυστική λιχουδιά, τα καλύτερα της Ελλάδας. Στα νησιά όμως συνδέονται με ευχάριστα γεγονότα, όπως γάμους, αρραβώνες, βαφτίσια κ.α. Γνωρίζουμε συνταγές που συνδέονται με τη θρησκευτική μας παράδοση, όπως τα χριστόψωμα. Με τη συγκεκριμένη συνταγή τα παλαιότερα χρόνια οι άνθρωποι συνέλεγαν πληροφορίες για την οικονομική – επαγγελματική κατάσταση ενός οικοδεσπότη. Μαθαίνουμε για τα πυανόψια, μια αρχαία γιορτή, μέρος της γιορτής των Θησείων, προς τιμήν του Θεού Απόλλωνα, που περιλάμβανε αναίμακτη θυσία καρπών και φρούτων, των πρώτων καρπών μετά τη συγκομιδή, που φαίνονταν (πάντας τους καρπούς όψει). Γνωρίζουμε έτσι ότι το φασίολο και η φασολάδα προσφέρονταν από αρχαιοτάτων χρόνων.

Τα καλτσούνια στην Κρήτη, συνδέονται με χαρές και με λύπες και από τα παλαιότερα χρόνια οι νοικοκυράδες τα ετοίμαζαν από τη Μεγάλη Πέμπτη, όπως μας λέει η συγγραφέας, «Πάσχα χωρίς καλτσούνια δεν νοούνταν».

Μαθαίνουμε για το πρωτογιάχνι, που προσωπικά δεν το είχα ακούσει ποτέ και γνωρίζουμε τον τρόπο παρασκευής του. Ταξιδεύουμε στην Θράκη, σε μια γεωγραφική περιοχή, που διαμορφώθηκε μια πολυπολιτισμική συμβίωση ανθρώπων διαφορετικής καταγωγής, με διαφορετικές γαστρονομικές ιστορίες. Μαθαίνουμε τον τρόπο παραγωγής των κεφτέδων Σουρβάν.

Στην Λακωνία χρησιμοποιούν το παστό χοιρινό. Η διατήρησή του είναι γνωστή από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Στην Αρκαδία τα χοιροσφάγια λάμβαναν χώρα τις Απόκριες, αντίθετα από όλη την Ελλάδα, που η πραγματοποίησή τους γινόταν τα Χριστούγεννα. Ένα παραδοσιακό έδεσμα που προτιμούνταν τις Απόκριες στη Μεσσαρά της Κρήτης είναι ο Μεσσαρίτικος Τζουλαμάς.

Νάντια Ηλιοπούλου

Δε λείπει βέβαια και το γαστρονομικό μας ταξίδι στο Αιγαίο καθώς γνωστόν η Αιγαιοπελαγίτικη κουζίνα χαρακτηρίζεται από τη νοστιμιά και την ποιότητα των προϊόντων που παράγονται εκεί. Το Μελεκούνι από τη Ρόδο το έφτιαχναν για κέρασμα σε γάμους και σε βαφτίσια. Η ονομασία Μελεκούνι, μας λέει η συγγραφέας, έχει τις ρίζες του από την Αρχαία Ελλάδα. Ας μην ξεχνάμε ότι το μέλι και το σησάμι είχαν σημαντική θέση στη διατροφή των Αρχαίων προγόνων μας. Ολοκληρώνοντας το έργο της, η συγγραφέας τονίζει το εξής, ότι «παρόλο που τελείωσε αυτό το λογοτεχνικό ταξίδι στις γεύσεις και στην παράδοση, εν τούτοις απόκτησε τον σημαντικότερο θησαυρό της ζωής της, της μνήμης και της μνείας, πολύτιμα εφόδια της δικής της πορείας». Του δικού της προσωπικού ταξιδιού. Ενός ταξιδιού που συνδύασε στοιχεία, εμπειρίες, μνήμες από το παρελθόν, το παρόν και που αποτελεί παρακαταθήκη για το μέλλον.

Προσωπικά, διαβάζοντας το βιβλίο της έζησα τη διαφορετικότητα και μοναδικότητα της πολιτιστικής ταυτότητας της Ελλάδας μας, σε σχέση με άλλες ομάδες ανθρώπων από διαφορετικές περιοχές της χώρας μας, μια ταυτότητα ζωντανή που εξελίσσεται, αναπτύσσεται διαρκώς, έχοντας τις ρίζες της στο παρελθόν, συνδέοντας ήθη, έθιμα, παραδόσεις. Η συγγραφέας με αισθητική τεχνική αρτίωση, με ηθελημένη πραγμάτωση, με επιδέξιους χειρισμούς του λόγου πραγματοποιεί ένα ταξίδι μέσα στον χρόνο, σε τόπους και μέρη της Ελλάδας, με τιμόνι και πυξίδα την πολιτιστική μας ενότητα αιώνων, προσφέροντάς μας μέθεξη και ψυχικό συνταξίδεμα σε γεύσεις και αρώματα αυθεντικά. Υποκλινόμαστε στις γυναίκες εκείνες που συμμετείχαν και συμμετέχουν προνομιακά σε αυτή την παράδοση. Τις γυναίκες αυτές που έχοντας βασικό ρόλο μέσα στην οικογένεια και διαχειριζόμενες σοφά τα υλικά σφράγισαν και σφραγίζουν με το μεράκι τους, την αγάπη τους, την επινοητικότητά τους, τον χαρακτήρα της ελληνικής κουζίνας. Συνδέονται με μνήμες, ακόμα από τα παιδικά μας χρόνια. Τα γεύματά τους αποτελούσαν και αποτελούν πόλο έλξης που συγκεντρώνουν ανθρώπους γύρω από το τραπέζι, συνθέτοντας μια κοινωνική δραστηριότητα αφάνταστου κάλλους και χρησιμότητας. Υποκλίνομαι κι εγώ στο φέγγος της ευγενικής φύσης της Νάντιας Ηλιοπούλου, στην αύρα της προσωπικότητάς της, στην συνεισφορά της στην διατήρηση της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Εύχομαι το οδοιπορικό της στο ταξίδι των γεύσεων, να αρμενίζει στα πέλαγα του νου μας και να βρίσκει πρόσφορο έδαφος στις κουζίνες μας και στις οικογενειακές μας εστίες.

*Νίκη Σκουτέρη, ΠΕ60 MSc, Πιστοποιημένη Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων ΙΝΕΔΙΒΙΜ