✩ Ο Παναγιώτης Κάπος στο Εργαστήρι του συγγραφέα

 

Παναγιώτης Κάπος: «Το οικοσύστημα της εκδοτικής βιομηχανίας βιβλίου στον 21 αιώνα», εκδ. Ι. Σιδέρης

Η ραγδαία εισχώρηση του διαδικτύου και των ψηφιακών τεχνολογιών εντοπίζεται σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας επιφέροντας, εκτός των άλλων, σημαντικές αλλαγές στην επικοινωνία, στη διάχυση της πληροφορίας και στις τεχνολογίες του γραπτού λόγου. Στο πεδίο των μέσων επικοινωνίας, η ιστορία τους είναι συνυφασμένη με την εξέλιξη των τεχνολογιών. Ειδικότερα, το βιβλίο ως το παλαιότερο μέσο επικοινωνίας και φορέας πληροφορίας, διαχρονικά βρίσκεται στο επίκεντρο των επαναστάσεων της τεχνολογίας και της πληροφορίας, οι οποίες έως αποτέλεσμα πνευματικών, τεχνικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών συμφραζομένων αποτελεί τον πυρήνα της ομώνυμης εκδοτικής βιομηχανίας.

Στην ψηφιακή εποχή του γραπτού πολιτισμού, οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις αλλάζουν δομικά και ολικά τον κύκλο ζωής της πληροφορίας: μορφή, διαχείριση, διακίνηση, αποθήκευση, ανάκτηση, κατανάλωση. Συνεπακόλουθα, το βιβλίο υποβάλλεται σε μια ολοκληρωμένη διαδικασία ψηφιοποίησης. Αλλάζει τόσο ως προς το περιεχόμενο, καθώς ένα κείμενο μπορεί πλέον να ενσωματώσει ήχο, εικόνα, βίντεο μέσα από την ψηφιακή του διάσταση, όσο και ως προς το μορφότυπό του (κειμενικός φορέας) καθώς το περιεχόμενο πλέον μπορεί να διαχωριστεί από την υλική μορφή του βιβλίου (Thompson, 2010) με συνέπεια την ανάδυση νέων μορφών δημιουργίας κειμενικού περιεχομένου, αλλά και νέων αναγνωστικών πρακτικών.

Επιπρόσθετα, το διαδίκτυο και οι ψηφιακές τεχνολογίες δεν επιδρούν μόνο στο προϊόν-πυρήνα της εκδοτικής βιομηχανίας βιβλίου, αλλά διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο σ’ ολόκληρο το πεδίο δραστηριοποίησής της (Howard,  2009), στο σύνολο της αξιακής και εφοδιαστικής αλυσίδας (δημιουργία, παραγωγή, διανομή, προβολή, πώληση), καθώς και στα ποικίλα επιχειρηματικά και λειτουργικά μοντέλα που διαχρονικά εφαρμόζει.

Έτσι, από τις αρχές του 21^ου αιώνα, ο κόσμος του βιβλίου, της ανάγνωσης και των εκδόσεων βιώνει τη μεγαλύτερη αναμόρφωση από την εποχή του Γουτεμβέργιου, καθώς στην ψηφιακή εποχή οι τεκτονικές αλλαγές που προκαλεί η πληροφοριακή επανάσταση, ανάλογες με αυτές που κάποτε έφερε η επανάσταση της τυπογραφίας, αποτυπώνονται σε κάθε πεδίο του γραπτού πολιτισμού. Οι δομικές αλλαγές στο βιβλίο, στις αναγνωστικές πρακτικές και ευρύτερα στην εκδοτική βιομηχανία βιβλίου αναμορφώνουν παγιωμένα χαρακτηριστικά ή αναδύουν νέα, τα οποία αποτελούν γέννημα της ψηφιακής εποχής.

Από την άλλη πλευρά, η ιστορία των μέσων επικοινωνίας και ιδίως ο κλάδος της αρχαιολογίας των μέσων φανερώνουν ότι τα νέα μέσα δεν αντικαθιστούν απαραίτητα τα παλαιότερα, αλλά μπορούν να συνυπάρχουν με αυτά, να τα επαναπροσδιορίζουν και να επεκτείνουν την εμβέλεια, την ποιότητα και τη δύναμή τους. Επίσης, τα παλαιότερα μέσα μετασχηματιζόμενα εντός των νέων δύνανται να αποκτούν μια καινούργια συστημική θέση (Μπακουνάκης, 2014^· Huhtamo & Parrika, 2011^· Parrika, 2012).

Υπό αυτό το πρίσμα, οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες όχι μόνο δεν αφάνισαν το έντυπο βιβλίο, αλλά μάλλον το ενδυνάμωσαν, καθώς στην ψηφιακή εποχή τυπώνονται περισσότεροι τίτλοι βιβλίων από ποτέ, ενώ το βιβλίο έχει αποκτήσει νέα μορφότυπα χαρακτηριστικά παραδείγματα το ηλεκτρονικό βιβλίο (eBook), το ψηφιακό ηχητικό βιβλίο (digital audiobook) και το βιβλίο Επαυξημένης Πραγματικότητας (Augmented Reality Book – ARB). Tο έντυπο βιβλίο φαίνεται ότι παραμένει ανθεκτικό και σε αρκετές περιπτώσεις ενισχύεται από τις ψηφιακές τεχνολογίες, ενώ τα ψηφιακά μορφότυπα προσδίδουν νέες δυνατότητες στην εκδοτικό κόσμο. Μάλιστα στην ψηφιακή εποχή, όπως αναφέρουν οι Cope & Phillips (2006), τα βιβλία σε κάθε μορφή βρίσκονται παντού, ενώ η απόδοση των κειμένων και των εικόνων έχει περάσει στην ηλεκτρονική τους διάσταση ακολουθώντας τα συστήματα αναπαράστασης των εντύπων λ.χ. των σελίδων του κειμένου, των επικεφαλίδων, των παραπομπών (links) και της ευρετηρίασης (αναζήτηση). Έτσι, στο πλαίσιο της συνέχειας, της συνύπαρξης, της σύγκλισης, της υβριδικότητας και της αλληλεπίδρασης του έντυπου βιβλίου με τα νέα μορφότυπα, όπως και των πρακτικών του παραδοσιακού γραπτού πολιτισμού με τις νέες του ψηφιακού, η τεχνολογία μπορεί να διαφέρει, αλλά οι βασικές δομές και λειτουργίες που προέρχονται από τον παραδοσιακό κόσμο του βιβλίου και αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της εξελικτικής διαδικασίας του γραπτού πολιτισμού είναι εμφανώς ή μη παρούσες. Επομένως, είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και στον ολικό μετασχηματισμό τους συχνά εμπεριέχονται ανεξίτηλα θραύσματα του παρελθόντος. Υπό αυτή τη θεώρηση, οι αναμορφώσεις σε κάθε τομέα του εκδοτικού πεδίου μπορούν να κατανοηθούν πληρέστερα εντασσόμενες μέσα σ’ ένα εξελικτικό πλαίσιο με καταλύτες αλλαγής το νέο τεχνο-οικονομικό και επικοινωνιακό παράδειγμα (Λέανδρος, 2000, 2005, 2008^· Castells, 2000, 2001).

Καθώς η εκδοτική βιομηχανία βιβλίου ως μια εδραιωμένη βιομηχανία δραστηριοποιείται σ’ ένα υβριδικό επικοινωνιακό περιβάλλον χρησιμοποιώντας αφενός αναλογικές και ψηφιακές διαδικασίες και αφετέρου παράγοντας έντυπα και ψηφιακά προϊόντα, δεν μπορεί να ειπωθεί ότι βιώνει έναν ολοκληρωτικό ψηφιακό μετασχηματισμό. Ουσιαστικά, εφαρμόζει διαδικασίες ψηφιακής μετάβασης σε νέα μοντέλα και πρακτικές με όχημα το διαδίκτυο και τις νέες Τ.Π.Ε., χωρίς όμως να εγκαταλείπει οριστικά την αναλογική της φύση και τις υφιστάμενες πρακτικές της στην ψηφιακή εποχή του γραπτού πολιτισμού. Έτσι, η ψηφιακή μετάβαση της εκδοτικής βιομηχανίας βιβλίου δεν καταλύει αναγκαστικά το παλιό σύστημα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις το αναπροσαρμόζει δυναμικά.

Από την άλλη πλευρά, στην εξελισσόμενη ψηφιακή μετάβαση εντείνονται ο πειραματισμός και η εξερεύνηση νέων τρόπων στην προσπάθεια υιοθέτησης εκείνων των βέλτιστων και βιώσιμων μοντέλων και πρακτικών που θα υλοποιούν την εκάστοτε στοχοθεσία των εκδοτικών επιχειρήσεων βιβλίου.

Στην πραγματικότητα στο νέο ψηφιακό τοπίο, η δομική αλλαγή των βασικών μοντέλων και λειτουργιών της εκδοτικής βιομηχανίας βιβλίου σε συνδυασμό με την αναμόρφωση των ρόλων των παραδοσιακών δρώντων και την είσοδο ποικίλων νέων στο πεδίο οδηγούν στην ανακατανομή διαδικασιών, θέσεων, σχέσεων και ρόλων.

Ουσιαστικά, όλες αυτές οι αλληλεπιδραστικές αλλαγές αναπροσαρμόζουν το παραδοσιακό επικοινωνιακό κύκλωμα του Darnton (1982), ο οποίος πρώτος είχε χαρτογραφήσει τα δίκτυα και τις σχέσεις που υποστηρίζουν και επηρεάζουν την παραγωγή, διάδοση και κατανάλωση του βιβλίου. Το κύκλωμα αυτό και οι διάφορες επεκτάσεις του μετασχηματίζονται πλέον σε ένα νέο περιβάλλον, αλληλεπιδραστικό, εντελώς διαφορετικό από το στατικό-γραμμικό επικοινωνιακό κύκλωμα της προ-ψηφιακής εποχής των κειμένων με τους δρώντες στον κλάδο του βιβλίου να εμφανίζουν πολλαπλούς και εναλλασσόμενους ρόλους.

Συνεπώς, οι εκδοτικές επιχειρήσεις και συνολικά η εκδοτική βιομηχανία βιβλίου καλούνται να επαναπροσδιορίσουν ρόλους και στρατηγικές σ’ ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, όπου κυριαρχεί η ποικιλομορφία των δραστηριοτήτων, η μη-γραμμική επικοινωνία, η αλληλεπίδραση, η δικτύωση και η δυναμική εναλλαγή ρόλων των δρώντων του εκδοτικού πεδίου. Με βάση το ανωτέρω συλλογιστικό πλαίσιο, η ψηφιακή μετάβαση της εκδοτικής βιομηχανίας βιβλίου και των εκδοτικών επιχειρήσεων που τη συναποτελούν αποκτά μια ολιστική υπόσταση. Από αυτό το πλαίσιο δεν μπορεί να εξαιρεθεί ο ελληνικός εκδοτικός κλάδος, ο οποίος με τις δικές του ιδιαιτερότητες και ταχύτητες αντιμετωπίζει τις προκλήσεις και τις προοπτικές της ψηφιακής εποχής του γραπτού πολιτισμού.

Το έργο αυτό παραδίδεται στο ελληνικό εκδοτικό οικοσύστημα του βιβλίου με την ευχή η ενδυνάμωση, οι συνέργειες, η εξωστρέφεια, η συστηματική καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, η πολυφωνία και η σε βάθος εθνική εκδοτική πολιτική να αποτελούν στρατηγικούς στόχους όλων των δρώντων του πεδίου για μια υγιή και ισχυρή ελληνική εκδοτική αλυσίδα με στόχευση τη βιώσιμη ανάπτυξη του κλάδου στον εξαιρετικά ρευ­στό 21ο αιώνα.

 

Κεφάλαια

1. Τα ορόσημα μιας εξελικτικής πορείας: από τον χειρόγραφο στον ψηφιακό γραπτό πολιτισμό
2. Η ψηφιακή αλλαγή της εκδοτικής αλυσίδας και η ανάδυση του δικτύου αξίας
3. Τα επιχειρηματικά και επικοινωνιακά μοντέλα του εκδοτικού κόσμου στις δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα
4. Το νέο εκδοτικό οικοσύστημα αξίας και δικτύωσης
5. Η ολιστική διαδικασία της ψηφιακής μετάβασης για τις εκδοτικές επιχειρήσεις βιβλίου
6. Ελληνική εκδοτική βιομηχανία βιβλίου 2000-2019: Πανοραμική Επισκόπηση
7. Από την ψηφιακή αφύπνιση προς την ψηφιακή μετάβαση (2009-2019)
8. Παραδοσιακές εκδοτικές επιχειρήσεις σε ψηφιακή μετάβαση
9. Η εφαρμοσμένη ψηφιακή μετάβαση στην ελληνική εκδοτική βιομηχανία βιβλίου: μια πρώτη χαρτογράφηση
10. Το αναδυόμενο ελληνικό εκδοτικό οικοσύστημα αξίας και δικτύωσης: νέοι δρώντες, πρωτοποριακά εγχειρήματα και ο ρόλος των παραδοσιακών εκδοτικών επιχειρήσεων
11. Για ένα βιώσιμο και ποικιλόμορφο εκδοτικό οικοσύστημα: συμπεράσματα, προκλήσεις και προοπτικές

Σειρά:

Δημιουργικές Βιομηχανίες και Πολιτιστική Επιχειρηματικότητα στην Ψηφιακή Εποχή

O Παναγιώτης Κάπος, αριστούχος διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου (τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού) σπούδασε κλασική φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και κατέχει Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης στη «Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων», της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
Συνδυάζοντας ερευνητική και επαγγελματική εμπειρία δραστηριοποιείται από το 2005 στον χώρο της αγοράς του βιβλίου, των εκδόσεων και του πολιτισμού κατέχοντας διευθυντικές θέσεις. Συνεργάζεται με επιχειρήσεις του εκδοτικού κλάδου και με οργανισμούς του γραπτού πολιτισμού ως επιστημονικός-ερευνητικός συνεργάτης. Διευθύνει και επιμελείται σειρές βιβλίων για τις Δημιουργικές Βιομηχανίες και την Πολιτιστική Επιχειρηματικότητα στην ψηφιακή εποχή, τα Μέσα, την Πληροφορία και την Επικοινωνία στον 21ο αιώνα, τη Βιώσιμη Κοινωνία (διαφορετικότητα, διαπολιτισμικότητα, πράσινη και ψηφιακή μετάβαση) και τον Πολιτιστικό Τουρισμό

Έχει διδάξει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο μαθήματα για το βιβλίο και τον γραπτό πολιτισμό στην ψηφιακή εποχή, την εκδοτική επιχειρηματικότητα και την ψηφιακή μετάβαση των Βιομηχανιών Μέσων και Περιεχομένου. Έχει συνεργαστεί με το Darmstadt University of Applied Sciences (h-da) της Γερμανίας σε μαθήματα του μεταπτυχιακού προγράμματος Expanded Media. Είναι συνεργάτης του Εργαστηρίου Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού (Media Lab) του Παντείου Πανεπιστημίου.

Τα ερευνητικά και συγγραφικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στο νέο τεχνο-οικονομικό και επικοινωνιακό παράδειγμα για τις Δημιουργικές και Πολιτιστικές Βιομηχανίες του 21ου αιώνα, στην πολιτιστική επιχειρηματικότητα, στη βιώσιμη ανάπτυξη και ψηφιακή μετάβαση των μιντιακών επιχειρήσεων.

Έχει λάβει μέρος σε πολλά συνέδρια για τις Πολιτιστικές και Δημιουργικές Βιομηχανίες, ενώ έρευνες και άρθρα του για την εκδοτική επιχειρηματικότητα, την αναγνωστική δραστηριότητα, τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στις Βιομηχανίες Μέσων και Περιεχομένου, την ψηφιακή επικοινωνία, το πολιτιστικό φαινόμενο και την οικονομία των Μέσων έχουν δημοσιευθεί σε έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ, σε διεθνείς εκθέσεις, επιστημονικά περιοδικά και βιβλία.