✩ Για την παράσταση «Ανεμοστρόβιλοι του Πεπρωμένου»

Προσέγγιση: Γιώργος Ρούσκας //*

 

«Ανεμοστρόβιλοι του Πεπρωμένου», νέα θεατρική παραγωγή σε κείμενο-σκηνοθεσία Χριστόφορου Χριστοφή, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στην Αίθουσα Νίκος Σκαλκώτας (με αγγλικούς υπέρτιτλους),  20 -22 Μαρτίου 2024, μετά το Πάσχα δε, τη δεύτερη εβδομάδα του Μαΐου, και στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης.

Μπορεί το τέλος να είναι ταυτόχρονα αρχή; Μπορεί ένα έργο Τέχνης, θεατρικό στην περίπτωσή μας, να μην έχει σαφώς διακριτή αρχή, μέση, τέλος;

Τι ενέργεια αφήνουν πάνω στο πιάνο τα δάχτυλα του πιανίστα; Αφήνουν; Αν ναι, ποιανού, τη δική του ή και του συνθέτη; Αυτά τα δάχτυλα μπορούν να αγγίξουν το κάλλος; Μπορούν να αγγίξουν την έμπνευση; Να φτάσουν στο άυλο μέσα από την ύλη; Δικαιούνται –έχουν έστω την επιλογή– να αγγίξουν τα δάχτυλα μιας γυναίκας που αποτέλεσε η ίδια έμπνευση για παγκοσμίως αναγνωρισμένους καλλιτέχνες, ν’ αγγίξουν τα δάχτυλα εκείνα που με τη σειρά τους άγγιξαν τα υλικά σώματα αυτών που ενέπνευσε, τα δάχτυλα που μοιράστηκαν μαζί τους τον έρωτα, την ηδονή, το χάδι; Τα δάχτυλα που μοιράστηκαν (ό,τι πολυτιμότερο) χρόνο;

Σε μια μελωδία ενυπάρχει μέρος της ψυχής του συνθέτη; Μαζί με τη μελωδία, ζει άραγε και ο δημιουργός;

Πώς σκιάζει το βαρύ όνομα, η τεράστια επιτυχία και η διεθνής αναγνώριση του πατέρα την πορεία του γιου; Πώς η σύγκριση μετατρέπεται σε όλεθρο; Πώς ο γιος θα ξεπεράσει τη φήμη του διάσημου πατέρα, η οποία τον κυνηγάει σε όλη του τη ζωή; Μήπως η μεγάλη επιτυχία, η αναγνώριση, η φήμη, η βράβευση, έχουν δύο πλευρές και όσο καλό κάνουν –αν κάνουν, γιατί και εδώ χωράει πολλή συζήτηση– στον ίδιο τον καλλιτέχνη, άλλο τόσο κακό μπορεί να κάνουν στους κοντινούς του, και δη στα παιδιά του; Πώς επιδρά στο άτομο η κοινωνική ταυτότητα; Πώς η έμφυλη; Πώς η καλλιτεχνική; Πώς η συγκριτική ή η έμμεση, η συνδεδεμένη άρρηκτα με μία άλλη, πασίγνωστη;

Πώς άραγε συνδέονται διαφορετικές μορφές Τέχνης, και δη στο υπόψη έργο η Μουσική, η Ζωγραφική και η Λογοτεχνία; Πώς συνθέτουν ένα κουαρτέτο μαζί με την Τέχνη του Θεάτρου; Συνδέονται, ή είναι ένα και το αυτό με άλλες μορφές κάθε φορά δοσμένο-(εκ)δηλωμένο;

Πολλά τα ερωτήματα που ξεπηδούν από την παράσταση, η οποία λαμβάνει χώρα με έναν τρόπο ήπιο, αλλά με γρήγορη σχετικά ροή των σκηνών –χωρίς περιττούς εγκιβωτισμούς και φλυαρίες δηλαδή–, με ακαριαία μεταφορά από τον ένα τόπο στον άλλον, με τη σκηνή χωρισμένη –χωρίς να είναι φύσει ή θέσει χωρισμένη– στα δύο, επιτυγχάνοντας έτσι την άμεση πρόσβαση και εναλλαγή από τον ένα μπαχτινικό χρονοτόπο στον άλλον. Κβαντικά άλματα στο σανίδι.

Αξιώθηκα να δω την πρεμιέρα. Εξαιρετική απόδοση, καθηλωτική ιεροτελεστία επί σκηνής, σε σκηνοθεσία του ίδιου του συγγραφέα, με καταπληκτικές ένθετες χορογραφίες της Έρσης Πίττα οι οποίες μιλάνε με τη γλώσσα του σώματος για την εποχή και για τους χαρακτήρες, δίνοντας μέσα από την Τέχνη του Χορού όχι μόνο άλλη μία διάσταση της Τέχνης, αλλά και το στίγμα της ψυχολογικής σύγχρονης τραγωδίας –έτσι θα μπορούσα να χαρακτηρίσω το έργο. Τα σκηνικά της Άσης Δημητρολοπούλου υποβλητικά. Ευρηματικότατη η χρήση πετάσματος καθρεπτών, δημιουργεί πολλαπλά επίπεδα θέασης και ανάγνωσης (γιατί η θέαση, συντελείται ισχυρά και ελεύθερα, τουλάχιστον στο φαντασιακό, όπως η ανάγνωση). Τα κοστούμια, της Εριέττας Βορδώνη, έργα Τέχνης και αυτά, σε απόλυτη αρμονία όχι μόνο με το χρόνο και τον τόπο αλλά και με το ύφος της εποχής και των χαρακτήρων. Η μουσική υποβλητική. Ο φωτισμός αρτιότατος. Σημειώνω μόνο (α) το στιγμιαίο άναμμα των φώτων του θεάτρου τη στιγμή που ο συνθέτης και μαέστρος πρωταγωνιστής διηύθυνε μόνος του στον αέρα μια ιδεατή ορχήστρα, (β) την καθοριστική συμβολή του φωτισμού στις εναλλαγές-μεταβάσεις από την Καλιφόρνια στις Κάννες και τούμπαλιν, από το ένα ζευγάρι στο άλλο, ήτοι την ανάδειξη του “βουστροφηδόν τρόπου” της θεατρικής γραφής. Οι ερμηνείες των ηθοποιών; Αψεγάδιαστες, όλες βαθιά μέσα στο ρόλο, συντονισμένες στη συγχορδία της Ολότητας. Η σκηνοθεσία του πολυδιάστατου αυτού έργου από τον ίδιο τον συγγραφέα; Δίδαξε στους ηθοποιούς το κείμενο σε πρώτη παγκόσμια παρουσίαση τόσο διεξοδικά που έμοιαζε σαν να αναβλύζει από τα σώματα και τις ψυχές των ερμηνευτών με την αληθοφάνεια μιας απόλυτα ρέουσας ομιλίας.

Πρόσωπα και πράγματα; Ο μεγάλος Έλληνας συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος συναντά την Άλμα Μάλερ, χήρα του Γκούσταβ Μάλερ στην Καλιφόρνια, όπου και διαδραματίζεται το ήμισυ σχεδόν του έργου. Χρόνος; Η μεταπολεμική περίοδος και συγκεκριμένα το 1949 και λίγα χρόνια μετά. Στο άλλο μισό, σε κάποια παράλληλη χωροχρονική συντεταγμένη, με ζωές παράλληλες, ο γιος του πασίγνωστου γερμανού συγγραφέα και νομπελίστα Τόμας Μαν, ο Κλάους Μαν, προσπαθεί να βρει τον εαυτό του, να έρθει σε επαφή με τον πατέρα του μέσα από την παραμένουσα στο γήινο πεδίο χωρική του ενέργεια. Την αναζητά προσδοκώντας το άγγιγμά της, διαμένοντας σε ένα ξενοδοχείο στις Κάννες όπου ο πατέρας του συνήθιζε να μένει, σε μία ύστατη απόπειρα λύτρωσης από τη βαριά σκιά της φήμης του. Αγωνιά για μία –έστω– τελευταία απόπειρα αυτογνωσίας, μία τελευταία προσπάθεια συμφιλίωσης με τους ανεμοστρόβιλους του δικού του πεπρωμένου. Την τριαδική ως τότε σχέση διασπά εισερχόμενος ένας μυστηριώδης γκρουμ, ο οποίος γνώριζε και παρακολουθούσε από κοντά τον Τόμας Μαν, το μεγάλο συγγραφέα, φέρνοντας στο φως πληροφορίες συνταρακτικές, γεννήτριες αλλεπάλληλων ανεμοστρόβιλων. Πλέον στη σκηνή στροβιλίζονται δύο δίπολα [Άλμα-Μητρόπουλος], [Κλάους-γκρουμ], με στιγμιαία καταλαγιάσματα για ανάσα τους στροβιλισμούς των σωμάτων των χορευτών, οι οποίοι αν και χωρίς λέξεις, πέμπουν μηνύματα, δίκην χορού αρχαίας τραγωδίας, με τη διαφορά ότι εδώ έχουν ρόλο όχι εισαγωγικό αλλά μόνο επεξηγηματικό, συνοδευτικό, σε μία άλλη διάσταση.

Το έργο ξεκινά και εκτυλίσσεται χωρικά και εν παραλλήλω στην Καλιφόρνια και στις Κάνες, κλείνει δε στην Καλιφόρνια. Κεντρικός πυρήνας φαινομενικά μια γυναίκα, η Άλμα Μάλερ και οι ανεμοστρόβιλοι που συντάραξαν όσο και συνδιαμόρφωσαν το πεπρωμένο της. Αποκαλύπτει ότι στο παρελθόν είχε παράλληλα και άλλες σχέσεις (παράλληλος ευθεία σε παράλληλες, παραλληλία όλων κατορθώνει, βασικό θεώρημα της Ευκλείδειας Γεωμετρίας) και μάλιστα με σπουδαίους καλλιτέχνες, των οποίων υπήρξε η μούσα. Αυτή η γυναίκα είναι ο πρώτος συνδετικός κρίκος των πρωταγωνιστών του έργου, η αρχή, η μέση και το τέλος. Ένα ισχυρότατο περίαπτο πεπρωμένου: μία γυναίκα. Ομορφιά, Δύναμη, Πάθος, Σθένος, Ελαστικότητα τη χαρακτηρίζουν. Τουλάχιστον. Φαίνονται και στο επί σκηνής πορτρέτο της, από τον επώνυμο ζωγράφο εραστή της. Εκείνη θεωρεί ότι την έχει τέλεια απαθανατίσει, όμως ο Μητρόπουλος ισχυρίζεται ότι το τελειότερο πορτρέτο της το έχει κάνει ο Μάλερ με τη μουσική του και μάλιστα με μια συγκεκριμένη συμφωνία, την οποία εκείνη ουδόλως είχε υποψιαστεί. Καθείς και η Τέχνη του (Ο καθείς και τα έργα του, λέει ο Ελύτης).

Ο Μητρόπουλος, μεγάλος δημιουργός κι αυτός, με μπόλικα χαρακτηριστικά των δοσμένων στην Τέχνη τους ανθρώπων: διστακτικός, αφηρημένος, αλλοπαρμένος, διαρκώς συνθέτων νοερά, ισορροπώντας με δυσκολία ανάμεσα στην «πραγματική» ζωή και στην «καλλιτεχνική», ανάμεσα στον έρωτα με την Τέχνη και στην ανάγκη για έρωτα με τον «άλλο», παλεύων διαρκώς με τους γενεσιουργούς ανεμοστρόβιλους της Μουσικής που δεν τον αφήνουν ούτε στιγμή σε ησυχία. Η Μουσική πεπρωμένο ή φύση του; Πώς συνδέονται άραγε πεπρωμένο και ίδια φύση;

Πολλά ακόμα ερωτήματα αναδύονται. Γερνάει το κάλλος; Γερνάει η έμπνευση; Παύουν με το γήρας οι ορμές και οι απαιτήσεις του σώματος; Τα πάθη; Παύει η ανάγκη για έρωτα, για θαυμασμό, για φλερτ, για κομπλιμέντο; Παύει η ανάγκη για ένα χάδι; Καταλαγιάζουν κάποιοι από τους ανεμοστρόβιλους της ψυχής; Γεννιούνται άλλοι; Πώς οι αντίξοες έως βάναυσες δυσμενείς συνθήκες οδηγούν σε μεγάλα έργα τέχνης, ή αντίστροφα, πώς τα μεγαλοφυή έργα τέχνης γίνονται έτσι κι αλλιώς κάτω υπό οιεσδήποτε συνθήκες; Πώς και πόσο ο ναζισμός επηρέασε την Τέχνη της εποχής του, πέρα από τις ζωές των ανθρώπων των ίδιων; Πώς η στέρηση μετατρέπεται σε Τέχνη; Πώς ο Έρως;

Γιατί ανεμοστρόβιλοι και γιατί του πεπρωμένου; Το πεπρωμένο είναι ο έρωτας; Είναι η έμπνευση και η δημιουργία ενός έργου τέχνης; Η (αυτο)εξορία; Ο πόλεμος; Η απώλεια; Αντίσταση όμως; Ίσως η προσπάθεια να μείνεις ελεύθερος αποφεύγοντας το φασισμό. Η προσπάθεια να παραμείνεις ελεύθερος όντας μετανάστης, εξόριστος ή αυτοεξόριστος. Η προσπάθεια να μεταλαμπαδεύσεις Ειρήνη μέσα από το έργο σου. Γιατί ανεμοστρόβιλοι; Ίσως διότι στη σχεδιασμένη, «στρωμένη», έστω και υπό δύσκολες συνθήκες ζωή, έρχονται άλλοι άνθρωποι και άλλες ζωές μέσα της και δίπλα της και πίσω της και τη συνταράσσουν, τη στροβιλίζουν, την πάνε αλλού. Ανεμοστρόβιλοι της ψυχής, ανεμοστρόβιλοι των συνθηκών, ανεμοστρόβιλοι των ανθρωπίνων σχέσεων. Μπορούν να σε οδηγήσουν στην κορυφή του βουνού, ακόμα και να σε κάνουν ν’ ανέβεις εις «Το μαγικό βουνό», αλλά και να το κατέλθεις, οδεύοντας προς την παρακμή, όπως ο «Θάνατος στη Βενετία». Μπορούν να σε σπρώξουν στο θάνατο, στη μοναξιά στην κραιπάλη ή την αυτοκτονία. Πού οδηγήθηκε ο Κλάους; Τι σχέση είχε ο γκρουμ με το αγόρι στο δεύτερο από τα παραπάνω βιβλίο;

Ένα έργο (περιλαμβάνεται στον τρίτο από τους τέσσερις τόμους των έργων του Χριστόφορου Χριστοφή, των εκδόσεων Νίκας) που δεν είναι σαφές όταν το βλέπεις τι θέλει να σου πει, όπως το ποίημα, υπαινίσσεται, αλλά πάντα κάτι αφήνει για σένα. Στην παράσταση δεν είναι οπωσδήποτε σαφές ένα κεντρικό νόημα, δεν φεύγεις με την αίσθηση ότι κατάλαβες καλά την υπόθεση, δεν είσαι καν σίγουρος αν η υπόθεση είναι μόνο μία. Αποχωρείς με εγγεγραμμένη την αίσθηση του «απορείν». Το έργο όμως δουλεύει μέσα σου μετά και χωρίς να το θέλεις έρχεται μόνο του ξανά στην επιφάνεια απρόσκλητο (ή μήπως του υποσυνειδήτου προσκεκλημένο); Το σκέφτεσαι ξανά και ξανά, ανακαλείς στιγμιότυπα, λέξεις, κινήσεις, δράσεις, εκφράσεις, μουσική, σημαίνοντα και κάποια στιγμή, βρίσκεσαι να κολυμπάς βαθιά στα νοήματά του, ν’ αφουγκράζεσαι τις λεπτότερες χορδές της λύρας του.

Γενική αίσθηση; Ύμνος στην ανθρώπινη Ελευθερία. Ύμνος στην Αντίσταση σε κάθε είδους φασισμό. Ύμνος στην Αυτοδιάθεση του Σώματος. Ύμνος στην Ειρήνη. Στην Τέχνη. Στη Δημιουργία. Στο Κάλλος. Στον Έρωτα. Στο δικαίωμα της Ζωής. Στην ανθρώπινη Επαφή. Στην Ειρήνη. Στο Άγγιγμα. Στη Μνήμη. Ύμνος στην ίδια τη Ζωή.

Συντελεστές

• Κείμενο – Σκηνοθεσία: Χριστόφορος Χριστοφής
• Χορογραφία: Ερση Πήττα
• Σκηνικά: Αση Δημητρολοπούλου
• Κοστούμια: Εριέττα Βορδώνη
• Μουσική επιμέλεια: Χριστόφορος Χριστοφής
• Σχεδιασμός Φωτισμού: Αντώνης Παναγιωτόπουλος
• Σχεδιασμός ήχου: Βαγγέλης Κουλούρης
• Βοηθός Σκηνοθέτη: Μάνος Σπιτάλας
• Βοηθός Χορογράφου: Θωμάς Σιδέρης
• Μακιγιάζ: Μαίρη Ανν Αναγνωστέλη
• Κομμώσεις: Κωνσταντίνος Κολιούσης

Ερμηνεύουν

• Δημήτρης Μητρόπουλος: Νικόλας Παπαγιάννης
• Άλμα Μάλλερ: Κωνσταντίνα Τάκαλου
• Φέλιξ: Δημήτρης Μαύρος
• Κλάους Μαν: Αλμπέρτο Φάϊς

Ερμηνευτές δίχως λέξεις

• Μαρία Βούρου
• Γιώργος Βούντας
• Σπύρος Μαραγκουδάκης
• Θωμάς Σιδέρης

* O Γιώργος Ρούσκας είναι ποιητής