Ξορκίζοντας τις οδυνηρές εμπειρίες με την ιερότητα της ποίησης

Γράφει η Περσεφόνη Τζίμα // *

Κώστας Α. Κρεμμύδας  «Κάπα όπως μακάβριο», εκδ. Μανδραγόρας

Ένας ανθρώπινος σκελετός με προσωπικότητα, που σκύβει σύννους πάνω σε ένα έπιπλο και καθρεφτίζεται, απεικονίζεται στο μακαβρίως καλλιτεχνικό εξώφυλλο του βιβλίου «Κάπα όπως μακάβριο» του Κώστα Κρεμμύδα, αυτού του  πολύπλευρου πνευματικού δημιουργού και εκδότη του λογοτεχνικού περιοδικού «Μανδραγόρας».

Από τις πρώτες κιόλας σελίδες, το βιβλίο προϊδεάζει για ανατρεπτικές καταστάσεις, για αινιγματική ή σκοτεινή ποίηση, από όπου όμως γεννιέται το φως της επίγνωσης, έστω και ως δυνατότητα, έστω ως έρωτας εγκιβωτισμένος στη μνήμη. Το βιβλίο περιλαμβάνει επιλεκτικά παλαιότερες  ποιητικές συλλογές του, αναθεωρημένες: Το ασανσέρ μια ημιτελής συνουσία (1993), Ωδή στα τρόλεϋ (1995), Υπέρ ηρώων (1998), Μηνύματα σε κινητό(2002).  Και κλείνει με την τελευταία δημιουργία του, Η αγωνία στο μαύρο(2019).

Στην πρώτη ενότητα, Το ασανσέρ μια ημιτελής παρουσία, και η εισαγωγή και Τα πριν και τα μετά ενδέχεται, είναι πεζοποιήματα με ελευθερία στη γραφή και νεανική πνοή. Έξυπνη στη σύλληψή της για τις παντοειδείς υπηρεσίες και τη λειτουργικότητα του ασανσέρ είναι η ποιητική περιγραφή του: είναι αλήθεια ότι το ασανσέρ δεν έχει ζωή καθεαυτό, αλλά δημιουργεί κίνηση Δεν φημίζεται για τη αισθητική του, όμως καθρεφτίζει αισθητικές άλλων. Στις σελ.16-20 διαβάζουμε μικρά ποιήματα με εντυπωσιακούς στίχους και περιεκτική κατακλείδα στα περισσότερα: Στην κεντρική πλατεία ο στρατηγός / θα απένειμε τα παράσημα στους νικημένους /  οι νικητές είχαν θανατωθεί από χρόνια.  Η ποίηση σε κρατάει ζωντανό / Αρκεί κατά καιρούς να επιπλέεις / σ’ αχρείαστους βαλτότοπους.  

Αυτά τα ποιήματα του Κώστα Κρεμμύδα είναι κατά κύριο λόγο   πολιτικά και ένθερμα ερωτικά, όχι αμιγώς ξεχωρισμένα αλλά συχνά το ένα είδος αναμιγνύεται με το άλλο αξεχώριστα, όπως αδιάσπαστες και μπερδεμένες είναι οι μνήμες στο συνειδητό και το ασυνείδητο και η μία επικαλύπτει την άλλη.

Ο εκσυγχρονισμός,  οι προεξέχουσες οικονομικές αξίες που υποσκέλισαν παλιότερα ιδανικά για έναν καλύτερο κόσμο γεννούν πίκρα και απογοήτευση στο ποιητικό υποκείμενο: Στην Αιθιοπία εγκαθιστούν το πρώτο μηχάνημα αυτόματων / Συναλλαγών-εγώ συναλλάσσομαι, εσύ συναλλάσσεσαι, αυτός συναλλάσσεται-/ Μακρινές οι Μέρες του 1969 μ. Χ./ -αναφορά στο ομότιτλο ποίημα του Μαν. Αναγνωστάκη- / Πού να βρεθούνε ποιητές να θρέψουν / τόσων πολλών τις αγωνίες. Αρκετά ποιήματα αυτής της συλλογής είναι αφιερωμένα στη μνήμη φίλων ή συντρόφων, συναγωνιστών, απελθόντων, όπου διακρίνεται διάψευση από την έλλειψη δικαίωσης των αγώνων, ειρωνεία και σαρκασμός: Μας φτάνει ο Μαρξ / και ο σοσιαλισμός τους /…  Οι διαγραφές θα μας κυνηγάνε για χρόνια… Μονάχα εμείς σε κάποια ξέφωτα απομείναμε / να πουλάμε κουλτούρα κι επανάσταση. Είναι συγκινητικό το ποίημα το αφιερωμένο στον Μιχάλη Καλτετζά και στα άλλα παιδιά που φύγανε, σε όσους δεν έτυχαν ενός τίτλου ή μιας εκλογής. Βρίσκω επίσης δυνατή και ενδιαφέρουσα την ποιητική πρόζα (σελ.48), όπου αναπτύσσονται ποιητικά οι εμμονές σε σβησμένους έρωτες καίουσας μνήμης. Στο Γενάρης του ’80 αναπτύσσονται ερωτικές μνήμες με παρεισφρύσεις φιλοσοφικών στίχων. Το ερωτικό στοιχείο συμπλέκεται με το πολιτικό ενώ απαξιώνεται ταυτόχρονα ο καθωσπρεπισμός.  Και στην πολιτική και στον έρωτα οι προοπτικές μιας ανάστασης απομακρύνονται συνεχώς. Γιατί αμηχανία και αδράνεια χαρακτηρίζει το ποιητικό υποκείμενο και τους ομοίους του,  έπειτα μάλιστα από την μεγάλη ανατροπή που προηγήθηκε, την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, στο πρόσφατο παρελθόν του χρόνου σύνθεσης αυτών των ποιημάτων και  αμφισβητήθηκαν πολλές βεβαιότητες και  οράματα.

Στη δεύτερη ενότητα, την Ωδή στα τρόλεϋ εμπεριέχονται αρκετά ποιήματα ερωτικού και φιλοσοφικού περιεχομένου, πικρές διαπιστώσεις, φόβοι και εξομολογήσεις. Στο ποίημα Ο πατέρας μου ήταν διάσημος διαφαίνεται η αναγνώριση της αληθινής αξίας του πατέρα, τρυφερότητα αλλά και πικρία, θυμός και ειρωνεία εκ μέρους του ποιητικού υποκειμένου, επειδή δεν τιμήθηκε όσο του έπρεπε.

Αρκετά ποιήματα σ’ αυτή την ενότητα είναι ερωτικά-αισθησιακά, συνθεμένα από ανεξίτηλες μνήμες.  Η Αλήθεια μοιάζει σαν επιτομή – ωδή στον αισθησιακό έρωτα, ένα ολοκληρωμένο ποίημα, με εμμονή στα στήθη (γυναικεία καθαυτό και μητρικά σύμβολα – σημεία αναφοράς), ένας ύμνος στην αισθησιακή γυναικεία ομορφιά, όπου όμως και πάλι διαπλέκονται μνήμες απόντων σε φυλακές. Αυτές συνδέονται και με τα Ποτζιορεάλε Ι κι ΙΙ, όπου το ποιητικό υποκείμενο που βρίσκεται πίσω από τα κάγκελα ναπολιτάνικης φυλακής απευθύνεται σε αγαπημένο πρόσωπο με απελπισμένη έκκληση να το πάρει από την κόλαση όπου ζει.

Μοτίβα του τρόλεϊ και του τρένου μοιάζουν αγαπητά στον ποιητή, ως αλληγορίες αλλά και ως μέσο απόδρασης, ταξιδιού και ευκαιριών: γι’ αυτό ξεκίνα, βιάσου / τα τρένα φεύγουν πάντοτε στην ώρα τους. Οι αναμνήσεις που σχετίζονται με τα τρένα δείχνουν βιωματική σχέση με αυτά.

Κώστας Α. Κρεμμύδας

Οι μνήμες πρώην αγωνιστών εναλλάσσονται με το παρόν καταλήγοντας σε κλειστούς χώρους συμβιβασμού και στασιμότητας. Σε έντονους στίχους με δόσεις αυτοσαρκασμού περιγράφεται η ζωή του ποιητικού υποκειμένου, σκηνοθετημένη λάθος (Μια νύφη για το τέρας). Στο πεζοποίημα  Τα οπίσθια του έρωτα ο αναγνώστης εισπράττει μια αίσθηση συναισθηματικής υπερβολής, παράπονο, αγωνία έως μηδενισμό, με σταθερά κυρίαρχη κι εδώ την παρεμβολή του έρωτα.  Στα ποιήματα που αναφέρονται στη Μ. Εβδομάδα, αρχής γενομένης από την Μ. Τετάρτη, αν και κατ’ αρχήν μοιάζουν κάπως δυσερμήνευτα, αποπνέουν όμως έναν μυστικιστικό ερωτισμό.  Τα Πάθη και η Ανάσταση του Χριστού και του ποιητικού υποκειμένου βαίνουν παράλληλα αλλά ταυτόχρονα διαχωρίζονται με την παράθεση ψηφίδων ερωτικής θύμησης και όμορφων εικόνων. Ο έρωτας κι ο θάνατος που εκφράζονται μέσα από ατμοσφαιρικούς στίχους.

Στην τρίτη ενότητα Υπέρ ηρώων, θα μπορούσαμε ίσως να προσεγγίσουμε κάποιους στίχους ως αναφορές στον θάνατο ηρωικών ανθρώπων, που οι θυσίες τους ήταν μάταιες, αφού οι τωρινές εποχές είναι χυδαίες και που δεν απολαμβάνουν την τιμή που τους αρμόζει. Ή μήπως ο Αθέατος Απρίλης είναι ένας προσωπικός χρόνος, όπου συνέβη μια απόρριψη; Ο φόβος υποδόρια διατρέχει αρκετούς στίχους αυτών των ποιημάτων. Φαίνεται να απασχολεί τον ποιητή η υποδοχή των ποιημάτων εκ μέρους του κοινού και η ανταπόκρισή του. Στους αδικαίωτους ήρωες ο ποιητής  συγκαταλέγει και τους αδικαίωτους ποιητές:  Μικροί εμείς ή οι εποχές χυδαίες; / Ερείπια σκεπάσαν τα αλλοτινά μας κάλλη. Γι’ αυτό ο ποιητής δηλώνει ρεαλιστικά:  Λέγεται πως η ποίηση είναι δύσβατος και ενίοτε απροσπέλαστος δρόμος πάντως εγώ από του να εκθέτω τις πυορροούσες πληγές μου προτιμώ να κρατώ σημειώσεις ολόρθος φαινομενικά υγιής στην είσοδο πολυκαταστήματος…  αναζητώντας την έμπνευση ανάμεσα σε προσφορές και αγαθοεργίες. Στο Προσοχή στην ημερομηνία λήξεως, το ποίημα καταλήγει σε σχεδόν πεζό.  Ξεχειλίζουν οι λέξεις και ξεχνούνε την ποιητική πυκνότητα. Διακρίνουμε εδώ την απαξίωση της ματαιοδοξίας και της τάσης του φαίνεσθαι.

Σε αυτό το ποίημα και σε άλλα της ενότητας αλλά και ολόκληρου του βιβλίου, ο ποιητής, ποιητική αδεία, ανατρέπει τη δομή, το συντακτικό, προβαίνει σε αιφνίδιες αλλαγές γραμματικού προσώπου, εικόνων, νοημάτων, που προκαλούν έκπληξη στον αναγνώστη και κάποτε αμηχανία στην ερμηνευτική προσέγγιση. Όμως συνολικά εισπράττει αξιοσημείωτα συναισθήματα και ιδέες με θετική επίγευση.

Στην τέταρτη ενότητα Μηνύματα σε κινητό, στο ΟΡΓΙΣΜΕΝΟ ΓΡΑΜΜΑ το ποιητικό υποκείμενο εξηγεί γιατί δεν παίζει κανείς την αγωνία του κορώνα γράμματα για μια τηλεφωνική συνδιάλεξη… Να μιλάμε τα αμήχανα βράδια στριφογυρίζοντας άυπνοι τα όνειρά μας αποτελεί κατάκτηση ήττας.

Στο ΕΣΤΑΛΗ ΤΟ ΜΉΝΥΜΑ, αξιοσημείωτη είναι η επανάληψη του «μόνος» και τα εμπόδια, η σύγχυση της sms επικοινωνίας. Το ΕΠΙ…ΔΑΚΡΥΩ πρόκειται για ένα συνειρμικό λογοπαίγνιο χωρίς  σημαινόμενα; Ή αποτελεί μια θυμωμένη αλληγορία για τον λειψό και αλλοιωμένο λόγο των μηνυμάτων;

Η τελευταία ενότητα, Η αγωνία στο μαύρο, περιλαμβάνει ποιήματα με αναδρομές στο παρελθόν, νοσταλγία και εμφανή ωρίμανση.  Παρότι χειμαρρώδη, έχουν πιο ευδιάκριτη δομή και φαίνεται να έχουν κατακαθίσει μετουσιωμένα τα συναισθήματα  απογοήτευσης, ειρωνείας και σαρκασμού του παρελθόντος και έχουν λάβει πιο ήπια υπόσταση.  Αναφέρεται και στις ομορφιές της ζωής και αποκηρύσσει «τα πτώματα και τις ιδέες/που μας βασάνιζαν αναίτια». Συνειδητοποιεί ψευδαισθήσεις της νιότης, γνωρίζει πλέον ότι «δεν υπάρχει περίπτωση απρόσμενων συναντήσεων / γιατί τα όρια της μνήμης μας στενεύουν… Χειμώνιασε για τα καλά μέσα μας.  Συγκινητική είναι η αναπόληση του νεκρού πατέρα, με τον οποίο ανοίγει διάλογο εκδηλώνοντας τη στοργή του, όπως και με τη μητέρα του που την θυμάται να ζυμώνει κλαίγοντας: «Και κάπως έτσι έγινε άρτος ζωής αιώνιας / το σώμα της το άγιο».

Το πεζοποίημα Κάπα όπως μακάβριο λειτουργεί ως ανασκόπηση ή ανακεφαλαίωση και επεξήγηση αυτών που έγραψε ο ποιητής με μνήμες βαθιά χαρακωμένες. Το Κάπα προφανώς είναι οι παντοειδείς Κρίσεις, οικονομική, πολιτική, κοινωνική, προσωπική, παγκόσμια, που βιώνουμε όλοι και που προξενούν Μακάβριες πληγές. Αλλά είναι και ο Κώστας Κρεμμύδας που συμμετέχει σε όλο αυτό πάσχοντας ως άτομο, πολίτης και ποιητής.  Γι’ αυτό διακρίνουμε το πάθος και την ανατρεπτικότητά του που ενίοτε φτάνει σε μηδενισμό, όχι αναίτια, ξορκίζοντας τις οδυνηρές εμπειρίες με την ιερότητα της ποίησης.

* Η Περσεφόνη Τζίμα γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου και κατοικεί. Σπούδασε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Αρχαιολογία Τέχνη και Κλασσική Φιλολογία.  Εργάστηκε στο Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, στο Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του καθηγητή Εμμανουήλ Κριαρά. Υπηρέτησε στη Μέση Εκπαίδευση 35 χρόνια, γι’ αυτό και ανέβαλλε (ποιήματα στο συρτάρι) να υπηρετήσει πιστά τη μεγάλη της αγάπη, την ποίηση, που την τίμησε με δύο μόνο ποιητικές συλλογές, τις Παλινδρομήσεις (Θεσσαλονίκη 1996), το Γαλάζιο μελανό (Κεντρί 2017) και το Ένα ποιητικό ταξίδι ( μία μελέτη για τα Εύρετρα της Κικής Δημουλά – υποψήφιο για το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μελέτης- Μαλλιάρης  Παιδεία 2013).

Το 2005 εκδόθηκαν τα Μικρά Κείμενα, ένα βοήθημα για τη Γλώσσα (Δωρικός). Ποιήματά της και κριτικές δημοσιεύτηκαν σε λογοτεχνικά περιοδικά.