☆ Οι κρουαζιέρες, διαχρονικά, στον Νείλο

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

 

Η μακραίωνη ιστορία του συγκεκριμένου χώρου, το ιδανικό περιβάλλον της Αιγύπτου με το ελκυστικό, ήπιο  κλίμα με την αιώνια ηλιοφάνεια και τα τόσα άλλα ξεχωριστά χαρίσματα της  περιοχής και χωρίς βεβαίως να αναφερθούμε στον θρυλικό ποταμό  Νείλο, έχουν δώσει το κίνητρο, να οδεύσουν προς τα εκεί, για άλλοτε άλλο χρονικό διάστημα, αρκετοί επισκέπτες, από τους ελληνορωμαϊκούς ήδη χρόνους. Στην πραγματικότητα, όμως, ο τουρισμός ως βιομηχανία γεννήθηκε και άρχισε να αναπτύσσεται ζηλευτά και ελπιδοφόρα μόνο όταν ο Βρετανός Τόμας Κουκ άρχισε να οργανώνει κρουαζιέρες και οργανωμένες εκδρομές στην Αίγυπτο πριν από πολλά χρόνια, κάπου εκεί στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα.

Ήταν αναμφίβολα ένας διαφορετικός κόσμος τότε. Μπορεί το έτος 1869 ο Ιούλιος Βερν να έφερνε στη δημοσιότητα  το ‘Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό την θάλασσαν’ (Vingt Mille Lieues sous les mers), ένα πρωτόγνωρο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας, αλλά να μην λησμονούμε πως ήταν ταυτόχρονα μια κρίσιμη στιγμή για τη χώρα του Νείλου, καθώς ήταν η χρονιά που εγκαινιάστηκε η διώρυγα του Σουέζ, η οποία έφερνε σε επαφή την Μεσόγειο με την Ερυθρά Θάλασσα,  ένα σημαντικό γεγονός όχι μόνο για το εμπόριο αλλά και για τον τουρισμό. Με τη διάνοιξη μιας θαλάσσιας οδού προς την Ανατολή,  ήταν ευκαιρία να αξιοποιηθεί μια νέα δυνητική αγορά, και η πρώτη συνοδευόμενη κρουαζιέρα στον ποταμό Νείλο της εταιρείας Thomas Cook σημείωσε τεράστια επιτυχία. Ο γνωστός αιδεσιμότατος Νιούμαν Χολ, ήταν ένας από τους επιβάτες ο οποίος έγινε ένας από τους πιο πιστούς προπαγανδιστές της εταιρείας. Έγραψε, μάλιστα, και κάποια άρθρα που δημοσιεύτηκαν στη Νέα Υόρκη, τα οποία ο Κουκ αναπαρήγαγε στα περιοδικά του, Excursionist και Tourist Advertiser. Σταδιακά, ο Κουκ κατακλύστηκε από αιτήματα για ταξίδια στην Αίγυπτο και τους Αγίους Τόπους. Το ενδιαφέρον του κοινού υπήρχε, οι δυνατότητες ήταν τεράστιες και ο Κουκ  δεν μπορούσε παρά να ανταποκριθεί στα αιτήματα των καιρών. Το 1870 ο γιος του, Τζων Κουκ (John Mason Cook), άνοιξε ένα γραφείο στους χώρους του ξενοδοχείου Shepheard’s Hotel στο Κάϊρο. Η όλη επιχείρηση ξεκίνησε και σύντομα άνθισε. Οι τουρίστες στο Λούξορ και σε άλλες τοποθεσίες έκαναν τις κρατήσεις τους στο πρώτο γραφείο Τόμας Κουκ σε εκείνο το ξενοδοχείο. Και πως άλλωστε θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά; Όσοι ευρωπαίοι είχαν κάποια οικονομική άνεση και επιθυμούσαν να ξεφύγουν από τους σκληρούς ευρωπαϊκούς χειμώνες, η Αίγυπτος είχε να προσφέρει τον μυθικό ποταμό Νείλο, ξηρό κλίμα και  πληθώρα αρχαίων μνημείων, ένας ακαταμάχητος, οφείλουμε να ομολογήσουμε, συνδυασμός. Ο καιρός αποτελούσε ιδιαίτερο πόλο έλξης, καθώς το ξηρό κλίμα υποτίθεται ότι έκανε καλό στις πνευμονικές ασθένειες, ιδίως στη φυματίωση, ένα συνηθισμένο πρόβλημα υγείας και ένα μόνιμο παράπονο όλων των πολιτών της Βικτωριανής εποχής.

* * * * *

Ο Τζων Κουκ ανυπομονούσε να ξεκινήσει επιχειρηματικές δραστηριότητες στην Αίγυπτο και άρχισε να φλερτάρει με τις βρεττανικές αρχές, καθώς και με μέλη των ηγετικών κύκλων του χεδιβάτου της Αιγύπτου και τον Τούρκο κυβερνήτη της Αιγύπτου. Για την ιστορία να σημειώσουμε πως το χεδιβάτο της Αιγύπτου, ήταν αυτόνομο υποτελές κράτος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που συστάθηκε και κυβερνήθηκε από τη δυναστεία του Μεχμέτ Αλή μετά την ήττα και την απέλαση των δυνάμεων του Ναπολέοντα Βοναπάρτη που έθεσαν τέλος στη βραχύβια γαλλική κατοχή της Κάτω Αιγύπτου. Το Ηνωμένο Βασίλειο κατέλαβε το έδαφος το 1882 και η βρετανική κυριαρχία διήρκεσε μέχρι το 1914, έτος κατά το οποίο το Ηνωμένο Βασίλειο σύστησε προτεκτοράτο που ονομάστηκε σουλτανάτο της Αιγύπτου. Η φήμη ότι η κυκλοφορία στο Νείλο βρισκόταν αποκλειστικά στα χέρια του Ντέιβιντ Ρόμπινσον (David Robinson), ενός άλλου διοργανωτή ταξιδιών, αποτέλεσε πρόκληση για τον Τζων Κουκ. Άρχισε, έτσι, να διεκδικεί ο ίδιος την επιχείρηση, επιτυγχάνοντας τελικά να συνάψει πενταετές συμβόλαιο για μια νέα υπηρεσία μεταξύ του Πρώτου και του Δεύτερου Καταρράκτη, νότια του Ασουάν. Tο 1877, ο Κουκ αμφισβητήθηκε από άλλους που προσπαθούσαν να εισέλθουν και αυτοί στην επιχείρηση κρουαζιέρας στο Νείλο, συμπεριλαμβανομένου του παλιού του αντιπάλου, του Χένρι Γκέιζ (Henry Gaze) ο οποίος είχε οργανώσει περιηγήσεις στους Αγίους Τόπους πριν από την εποχή του Τόμας Κουκ. Ο Κουκ προσπάθησε να αντισταθεί στον ανταγωνισμό, υποστηρίζοντας ότι ο Νείλος γινόταν υπερπλήρης, ότι δεν υπήρχε αρκετός συντονισμός των υπηρεσιών φέρνοντας στο προσκήνιο  κάθε είδους δικαιολογίες, ώστε να μπορέσει να μονοπωλήσει ο ίδιος την επιχείρηση.

Το ιστορικό ατμόπλοιο SS Sudan 

Έτσι, κατάφερε να αποκτήσει συμβόλαιο για τον έλεγχο της λειτουργίας των ατμόπλοιων στον Νείλο. Η τουριστική κίνηση στον εν λόγω ποταμό αυξήθηκε και σύντομα, αλλά τα ελαττώματα στις προσφερόμενες υπηρεσίες έγιναν γρήγορα  εμφανή. Τα ατμόπλοια τώρα ικανοποιούσαν τις απαιτήσεις της τοπικής κυκλοφορίας, αλλά κάποια θέματα όπως η ακρίβεια, η ικανότητα πλοήγησης, η καθαριότητα και η αξιοπιστία είχαν σχετικά μικρή σημασία, και οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν υπομονετικοί και ανεκτικοί όσον αφορά τις υπηρεσίες που δέχονταν. Με την άφιξη, όμως, των τουριστών που επισκέπτονταν την περιοχή για περιορισμένο χρονικό διάστημα και δεν ήταν προετοιμασμένοι ή διατεθειμένοι να ταλαιπωρηθούν, η ζήτηση για υψηλότερα πρότυπα άνεσης και βελτιωμένες εγκαταστάσεις έγινε εμφανής και ήταν αναπόφευκτη.

Ο Κουκ γρήγορα συνειδητοποίησε τη σημασία της σωστής και επαγγελματικής εξυπηρέτησης αυτών των ταξιδιωτών. Γρήγορα διαπίστωσε  ότι οι πελάτες στην Αίγυπτο ανήκαν, ως επί το πλείστον, στο ίδιο κοινωνικό επίπεδο με εκείνους που ταξίδευαν στις εκδρομές του γραφείου του  στη Γαλλία, την Ελβετία και την Ιταλία, ήδη από το 1855. Ήταν η νέα, αναδυόμενη  μεσαία τάξη και αν ήθελε να τους προσελκύσει στην Αίγυπτο, θα έπρεπε να τους προσφέρει κάτι που δεν απείχε πολύ από τις δικές τους ανέσεις που απολάμβαναν στα εδάφη  τους. Τα ατμόπλοια του  χεδιβάτου της Αιγύπτου στο Νείλο, για τα οποία ο Τζων Κουκ είχε λάβει παραχώρηση, ανακαινίστηκαν. Δημιουργήθηκε μια ατμόσφαιρα που έμοιαζε κάπως με ξενοδοχείο πολυτελείας. Οι καμπίνες επιπλώθηκαν με κρεβάτια και κλινοσκεπάσματα από την Αγγλία, τοποθετήθηκαν εισαγόμενα εξαρτήματα μπάνιου, προβλέφθηκαν ξεχωριστές τουαλέτες για άνδρες και γυναίκες και πολλά από τα τρόφιμα που μπορούσαν να μεταφερθούν με ασφάλεια σε κονσέρβες μεταφέρθηκαν από την Αγγλία. Το πλήρωμα καμπίνας αναβαθμίστηκε, οι σερβιτόροι φόρεσαν λευκές, πεντακάθαρες κελεμπίες (galabeyas) και ήταν υποχρεωμένοι να έχουν στα χέρια τους λευκά γάντια όταν θα σερβίρουν το φαγητό. Οι πελάτες του Κουκ, από τη μεριά τους,  σταδιακά αποδείχθηκαν εξαιρετικά απαιτητικοί. Περίμεναν να ικανοποιηθεί κάθε τους επιθυμία, ενώ οι ίδιοι, από την πλευρά τους, δεν τηρούσαν πάντα τις δεσμεύσεις για τις κρατήσεις. Διαμαρτύρονταν για το φαγητό, για τις σέλες στα γαϊδουράκια των εκδρομών και για τον τρόπο με τον οποίο αυτά χτυπιόντουσαν. Είναι ένδειξη της μεγάλης εκτίμησης που έτρεφαν για τον Τζων Κουκ, το γεγονός  ότι πίστευαν πως εκείνος μπορούσε να διορθώσει κάθε μικρό πράγμα που δεν ενέκριναν. Και, στην πραγματικότητα, κατάφερε να πετύχει τα περισσότερα πράγματα. Σε μια εποχή που δεν υπήρχαν κατάλληλα ξενοδοχεία στο Λούξορ, διοργάνωσε πάρτι σε σκηνές στην έρημο με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι, σε κάθε περίπτωση, στην κλίμακα των πιο πολυτελών ξενοδοχείων πέντε αστέρων, με λαϊκούς χορούς και άλογα που χόρευαν. Έκανε τα ταξίδια περιπέτειας πολυτέλεια  και οι πελάτες συνέχισαν να έρχονται. Ο Τζων Κουκ έπρεπε να αντιμετωπίσει προβλήματα της εποχής που δεν αντιμετωπίζει ο σημερινός ταξιδιωτικός πράκτορας.

Ένα θέμα που τον απασχολούσε διαρκώς ήταν το πώς θα μπορούσε να αποτρέψει τους βανδαλισμούς των αρχαίων μνημείων. Την εποχή του Κουκ, δεν υπήρχε νόμος περί αρχαιοτήτων που να ελέγχει τις παράνομες ανασκαφές και την αποκόλληση κομματιών από τοιχογραφίες και αρχιτεκτονικές διακοσμήσεις. Οι τουρίστες ήταν ενθουσιασμένοι όταν τους βοηθούσαν οι ντόπιοι κάτοικοι οι οποίοι τούς πρόσφεραν αποκομμένα αναμνηστικά τμήματα από τους τοίχους των μνημείων με την ελπίδα να κερδίσουν κάποιο μικρό έστω φιλοδώρημα (bakshish). Αυτό συνέβαλε στην αύξηση του βανδαλισμού που, όπως αποδείχτηκε,  θα συνεχιζόταν σχεδόν αμείωτος μέχρι τη δεκαετία του 1930.

* * * * *

Όταν ο Κουκ ανανέωσε το συμβόλαιό του με τις αρχές και απέκτησε τον έλεγχο της ταχυδρομικής υπηρεσίας από την Ασιούτ (Assiut) στο Ασουάν (Aswan), ακολουθούμενο από ένα δεκαετές συμβόλαιο, ενθαρρύνθηκε να κατασκευάσει έναν στόλο σύγχρονων ατμόπλοιων. Τα πλοία κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1880, κυρίως στη Μεγάλη Βρεττανία, και μεταφέρθηκαν σε κομμάτια στην Αίγυπτο, όπου επανασυναρμολογήθηκαν σε ένα ναυπηγείο που είχε κατασκευάσει ο Κουκ στο Μπουλάκ (Bulaq) που τότε  ήταν ένα  σημαντικό παραποτάμιο λιμάνι του Καΐρου. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας, ο Κουκ  ήταν ο κυρίαρχος στο χώρο της κυκλοφορίας του Νείλου. Μπορούσε να προσφέρει υπηρεσίες μεταφοράς επιβατών και ταχυδρομείου, έναν στόλο πολυτελών πλοίων και καταλύματα που θα ικανοποιούσαν και τους πιο απαιτητικούς διακεκριμένους πολίτες της Ευρώπης. Σύντομα υπήρχαν σαράντα πλοία που εκτελούσαν δρομολόγια στον ποταμό Νείλο, συμπεριλαμβανομένων τεσσάρων μεγάλων, πολυτελών τροχήλατων ατμόπλοιων με τα ονόματα Ramses, Prince Abbas, Prince Mohamed Ali και Tewfik. Τροχήλατα πλοία, αποκαλούνταν τα πρώτα ατμόπλοια που αντί για έλικα, που δεν είχε επινοηθεί ακόμα, έφεραν στην αρχή ως μέσον πρόωσης δύο μεγάλους ατμοκίνητους τροχούς, έναν ανά πλευρά, ή μόνο ένα μεγάλο στη πρύμνη. Τέτοιο πρυμναίο τροχό έφεραν κυρίως τα ποταμόπλοια. Όλα είχαν ιδιωτικές καμπίνες με φινιστρίνια που έβλεπαν στο μεγάλο ποτάμι, νιπτήρες, ενώ μερικά είχαν ακόμη και ένα μικρό τζάκι για τις πιο δροσερές νύχτες του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου. Μια μεγάλη τραπεζαρία σέρβιρε φαγητό που είχε ετοιμάσει ένας Ευρωπαίος σεφ και υπήρχε  σαλόνι με άνετες καρέκλες και μια βιβλιοθήκη με τα τελευταία περιοδικά και επιτραπέζια παιχνίδια. Οι κοινόχρηστοι χώροι διέθεταν συστήματα ψύξης με ανεμιστήρα. Εκείνη την εποχή, ένα ταξίδι με ένα από τα πολυτελή πλοία του Κουκ διαρκούσε είκοσι τρεις ημέρες και κόστιζε πενήντα λίρες στερλίνες, συμπεριλαμβανομένων των εκδρομών στη στεριά, της ενοικίασης γαϊδουριών και των ξεναγών. Τα μικρότερα πλοία, όπως το Anubis, το Cheops, το Delta, το Isis και το Horus, ήταν περίπου του ίδιου επιπέδου. Για τους λιγότερο ευκατάστατους, υπήρχε βεβαίως η δυνατότητα να ταξιδέψουν στα κατώτερα καταστρώματα των κρουαζιερόπλοιων, όπου υπήρχε τραπεζαρία δεύτερης κατηγορίας.

* * * * *

Τα dahabiyas, τα γραφικά εκείνα ατμόπλοια, ήταν ίσως η πιο ρομαντική μορφή ποτάμιου ταξιδιού και είχαν εξελιχθεί σε πραγματικά ενδιαφέρουσα τέχνη. Ο Τόμας Κουκ ήταν αρχικά απρόθυμος να χρησιμοποιήσει μια τόσο ξεπερασμένη μορφή μεταφοράς, αλλά γρήγορα συνειδητοποίησε την προοπτική ανάπτυξης και μιας  δυνητικής αγοράς για ανθρώπους που δεν επιθυμούσαν να ενταχθούν στον τύπο των τουριστών που προσελκύονταν από τα μεγάλα ατμόπλοια που προαναφέρθηκαν. Ο Τζων Κουκ ανέλαβε τελικά μερικά από τα ‘ντάχαμπιγια’ και βελτίωσε τις ανέσεις τους, προσαρμόζοντας τα σκάφη ώστε να κινούνται με ατμομηχανή. Αποδείχθηκαν επιτυχημένα, ιδανικά για ιδιωτικά πάρτι και για όσους επιθυμούσαν να ταξιδεύουν όπου ήθελαν, όχι σε ένα τακτικό δρομολόγιο, αλλά επιλέγοντας μέρη για να σταματήσουν κατά τη διάρκεια της διαδρομής. Οργανώνοντας τα δικά τους ταξιδιωτικά σχέδια, όλο και περισσότεροι τουρίστες ήταν ευτυχείς να οργανώσουν τις διακοπές τους στο στυλ ενός χερσαίου πάρτι.

Διαφήμιση της Thomas Cook για τα ταξίδια της εταιρείας στο Νείλο.

Οι κρουαζιέρες στο Νείλο, δεν ήταν σε καμία περίπτωση φτηνό ταξίδι. Μεταξύ εκείνων που χρησιμοποιούσαν  τα συγκεκριμένα ατμόπλοια ήταν η αριστοκρατία της Ευρώπης, όπως ο πρίγκιπας και η πριγκίπισσα του Στέμματος της Σουηδίας, ο Αγγλο-Ιρλανδός αξιωματικός του Βρετανικού Στρατού Wolseley, ο στρατηγός Gordon, ο λόρδος Randolph Churchill και πολλοί άλλοι, τα ονόματα των οποίων καταγράφηκαν από τον Τζων Κουκ στους δερματόδετους οδηγούς του για τον Νείλο. Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι τα δρομολόγια που ακολουθούνται από τις κρουαζιέρες του Νείλου σήμερα, στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα,  παραμένουν ουσιαστικά πιστές στις γραμμές εκείνων που καθιερώθηκαν στις αρχές του εικοστού. Οι ταξιδιωτικοί πράκτορες δυσκολεύονται να βελτιώσουν άλλο το σχεδόν τέλειο εκείνο σχέδιο. Σήμερα, να προσθέσουμε, τα πλοία ταξιδεύουν μόνο στη διαδρομή μεταξύ Λούξορ και Ασουάν και όχι πια στο τμήμα από το Κάϊρο στο Ασουάν,  τα συμπαθή γαϊδουράκια έχουν αντικατασταθεί από πολυτελή κλιματιζόμενα πούλμαν για τις περιηγήσεις στην ξηρά, οι επισκέψεις στα μνημεία συνδυάζονται με επισκέψεις στα τοπικά παζάρια για τόνωση της οικονομίας των κατοίκων, αλλά η όλη εμπειρία έχει αλλάξει ελάχιστα. Ίσως ένα πράγμα που έχει δυστυχώς χαθεί είναι κάποια οικειότητα που είναι αδύνατο να καλλιεργηθεί στην κλιματιζόμενη άνεση των σημερινών τεράστιων πλωτών ξενοδοχείων, μια οικειότητα που οι πρώτοι τουρίστες πρέπει να έβρισκαν τόσο ευχάριστη στα όμορφα επιπλωμένα μικρότερα πλοία.

Η Αγκάθα Κρίστι και ο δεύτερος σύζυγός της, Μαξ Μάλοουαν, στο Νείλο, το έτος 1933.

Τα μεγάλα παγκόσμια γεγονότα έχουν επηρεάσει αρνητικά όλη την τουριστική βιομηχανία και τελικά, όπως αποδεικνύεται, με κάθε αναταραχή, αυτή αλλάζει. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, για παράδειγμα, έβαλε φυσικά φρένο στην επιχείρηση της κρουαζιέρας στο Νείλο. Τα πράγματα δεν ανέκαμψαν ξανά μέχρι την ανακάλυψη του τάφου του Τουταγχαμών, το 1922. Μέχρι τότε η γη του Νείλου είχε γίνει ένα αγαπητό θέμα για μυθιστορήματα, οίκους μόδας και ακόμη και για τον κινηματογράφο, τη νεότερη τότε μορφή ψυχαγωγίας. Το καθένα, με τον τρόπο του, βοήθησε στην προώθηση του τουρισμού και έφερε μια διαφορετική φυλή τουριστών. Στη συνέχεια ήρθε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και μετά από αυτόν ένα λιγότερο απαιτητικό είδος τουρίστα, που  ήταν οι άνθρωποι που αναζητούσαν τον πολιτισμό σε βάρος της άνεσης.

Η είσοδος στον τάφο του Τουταγχαμών.

Σήμερα είναι η εποχή του μαζικού τουρισμού και ολοένα και  μεγαλύτερες ομάδες ανθρώπων έρχονται στην Αίγυπτο από ποτέ άλλοτε. Μετακινούνται μαζικά σε μέρη από τη Μεσόγειο μέχρι τη Νουβία, από την Ερυθρά Θάλασσα μέχρι το Σινά, κι’ από τη λίμνη Νάσερ μέχρι την όαση Σίβα. Αλλά ακόμη και εκείνοι που υπερηφανεύονται ότι είναι νέοι άνθρωποι, με ένα νέο πνεύμα στα ταξίδια, είναι εύκολο να διαπιστώσουν ότι όλα αυτά έχουν ξαναγίνει, στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν. Δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο στις κρουαζιέρες του Νείλου ή στα ταξίδια περιπέτειας, στα πικνίκ στην έρημο ή στις βόλτες με τα γαϊδούρια και τις υπομονετικότερες καμήλες. Οι ταξιδιώτες σήμερα ακολουθούν μια πεπατημένη διαδρομή. Είναι αλήθεια ότι τα ατμόπλοια του Κουκ δεν κυβερνούν πλέον τον Νείλο, αλλά εξακολουθούν νοερά να έχουν μεγάλη παρουσία στην αιγυπτιακή τουριστική σκηνή. Χωρίς αμφιβολία, οι σύγχρονοι ταξιδιωτικοί πράκτορες εξακολουθούν να χρωστούν πολλά στον Τζων Κουκ, πρωτοπόρο της βικτωριανής εποχής και πατέρα όλων αυτών των πολυτελών κρουαζιέρων στη διαδρομή μεταξύ Λούξορ και Ασουάν.