Fractal
Home / ΙΣΤΟΡΙΑ / Η μαρξιστική θεώρηση της βυζαντινής ιστορίας (324-1204 μ.Χ.) από τον Τηλέμαχο Λουγγή
05/02/2019, 8:27 μμ

Η μαρξιστική θεώρηση της βυζαντινής ιστορίας (324-1204 μ.Χ.) από τον Τηλέμαχο Λουγγή

Γράφει ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης // *

 

 

Είναι γνωστό ότι η αστική θεώρηση της βυζαντινής ιστορίας δομείται στις αρχές του γαλλικού Διαφωτισμού (Βολταίρος, Μοντεσκιέ, Ντιντερό) και του ιστορικού Εδουάρδου Γίββωνος, καθώς και στους «δικούς μας» Κ. Παπαρηγόπουλο, Ν. Σβορώνο (Ιστορική Σχολή Παρισιού). Η βασική της αρχή είναι το αντιθετικό ζεύγος, φεουδαρχικής κοινωνικής δομής της Δύσης και «βυζαντινός κρατισμός» στην Ανατολή, αποδίδοντας στην Δύση την πρόοδο και στην Ανατολή το δεσποτισμό. Επίσης, η μελέτη της βυζαντινής ιστορίας στηρίζεται στην ανάλυση της προσωπικότητας και του έργου των αυτοκρατόρων. Από τα παραπάνω γίνεται φανερή η απουσία τόσο των μετασχηματισμών και της εξέλιξης της βυζαντινής κοινωνίας όσο και της συνολικής εκτίμησης της πολιτικής, της ιδεολογίας και του έργου των αυτοκρατορικών δυναστειών.

 

 

Εδώ παρεμβαίνει η μαρξιστική θεώρηση, η οποία υποστηρίζει την κοινή ιστορική θεώρηση Δύσης-Ανατολής, δηλαδή τον μετασχηματισμό της δουλοκτητικής βυζαντινής κοινωνίας της Ύστερης Αρχαιότητας (πρωτοβυζαντινή περίοδος 330-610 μ. Χ.) σε φεουδαρχική (υστεροβυζαντική περίοδος 1204-1453 μ. Χ.), με ενδιάμεσο σταθμό την προφεουδαρχική μεσοβυζαντινή περίοδο (610-1204 μ. Χ.). Αυτή η αναγκαία κοινωνική εξέλιξη εξηγεί την υπερχιλιετή διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, η οποία προσαρμοζόταν στις αλλαγές. Ταυτόχρονα, σε επίπεδο εξουσίας, ερμηνεύει τις ταξικές συγκρούσεις της πρωτοβυζαντινής αριστοκρατίας με το «θεματικό» στρατό και τους ηγέτες του, ο οποίος κερδίζει και κυβερνά κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο (δυναστεία των Ισαύρων, Λέων Γ’ κ.λπ., με μικρές περιόδους αναλαμπής από την ετοιμοθάνατη αριστοκρατία). Επίσης, λαμβάνει υπόψιν τη νέα αστική τάξη των γραφειοκρατών που δημιουργείται στην Κωνσταντινούπολη και αναλαμβάνει την εξουσία σε βάρος της στρατιωτικής θεματικής αριστοκρατίας (οι «δυνατοί», οι οποίοι περιλαμβάνουν και άλλους μεγαλογαιοκτήμονες της περιφέρειας) προς το τέλος της μεσοβυζαντινής περιόδου για να παραχωρήσει πάλι την θέση της στη στρατιωτική αριστοκρατία την Υστεροβυζαντινή περίοδο (Παλαιολόγεια δυναστεία). Με άλλα λόγια, υπάρχει μια διαρκής αντιπαράθεση κέντρου (Κωνσταντινούπολη, αυτοκρατορική αυλή και διοικητικές δομές)- περιφέρειας («θέματα» που βρίσκονται στα σύνορα της αυτοκρατορίας), όπου αναπτύσσονται, συγκρούονται και εναλλάσσονται  διαρκώς φυγόκεντρες και κεντρομόλες δυνάμεις εξουσίας. Η επιβεβαίωση της φεουδαρχικής δομής της κοινωνίας είναι η κατανόηση ότι η πηγή της οικονομικής ισχύος των «δυνατών» είναι η μεγάλη γαιοκτησία. Το τελευταίο γεγονός είναι η αρχή του τέλους, καθώς με την κατάληψη της Πόλης από τους σταυροφόρους το 1204 ουσιαστικά τελειώνει η ακμή της αυτοκρατορίας και η περίοδος που ακολουθεί είναι απλά προσπάθεια επιβίωσης μιας γεωγραφικά, οικονομικά και κοινωνικά ακρωτηριασμένης αυτοκρατορίας.

Η μαρξιστική θεώρηση της βυζαντινής ιστορίας εξηγεί ικανοποιητικά και την παρακμή των πόλεων κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, καθώς η κοινωνία μετατρέπεται σε αγροτική με ελάχιστα μεγάλα κέντρα-πόλης.( π.χ. Κωνσταντινούπολη, Αντιόχεια, Θεσσαλονίκη). Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο ανθίζουν οι επαρχιακές πόλεις, οι οποίες όμως τώρα είναι φεουδαρχικά κέντρα των ισχυρών γαιοκτημόνων (φεουδάρχες) που ζουν σε αυτές. Αυτή ακριβώς η προσκόλληση στη γη θα δημιουργήσει μια οικονομική εσωστρέφεια δίνοντας χώρο στις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις της Βενετίας και της Γένουας να οικειοποιηθούν και να ελέγξουν το θαλάσσιο εμπόριο και εντέλει την οικονομία της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

 

 

Ο Τηλέμαχος Λουγγής.

 

Εδώ γεννάται το ερώτημα: ποιός ήταν ο ρόλος της ισχυρής εκκλησιαστικής εξουσίας; Η απάντηση είναι: εξαιρετικά σημαντικός, διότι ασκούσε εσωτερική και εξωτερική πολιτική. Στο εσωτερικό αρκεί να θυμηθούμε την Εικονομαχία και τις Οικουμενικές Συνόδους. Η πολιτική ερμηνεία των θεολογικών ερίδων είναι η διαρκής σύγκρουση για ακόμα μια φορά κέντρου (Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως) – περιφέρειας (Πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας). Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Αρειανισμός στην Αίγυπτο που επηρέασε το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, αλλά τελικά καταδικάστηκε στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο στην Βιθυνία (325 μ. Χ.). Επίσης, η εικονομαχία έληξε με την αναστήλωση των εικόνων, λόγω της συμμαχίας στρατού και κλήρου. Όσον αφορά το εξωτερικό είναι γνωστή η διαμάχη με τον Πάπα και την Καθολική Εκκλησία, όπου  συχνά η βυζαντινή πολιτική εξουσία προσπαθεί να τον προσεταιριστεί για την αντιμετώπιση Περσών, Αράβων, Σλάβων, κ.λπ., ενώ το Πατριαρχείο τον απορρίπτει. Οι βαθύτερες αιτίες πρέπει να αναζητηθούν στον ανταγωνισμό Ορθοδοξίας-Καθολικισμού για τον προσηλυτισμό των Σλάβων και των Ρώσων. Τότε ακριβώς εκδηλώνεται και το Πρώτο Σχίσμα (Πατριάρχης Φώτιος, 867 μ. Χ.), καθώς η Ορθοδοξία κέρδισε τη μάχη του προσηλυτισμού.

Από αυτή τη χρονολογία αρχίζει η φεουδαρχοποίηση, αν και στον αυτοκρατορικό θρόνο αναρριχήθηκε η δυναστεία των Μακεδόνων (867-1025), η οποία προσπάθησε και πέτυχε να συγκεντρώσει την εξουσία στα χέρια της. Ανταγωνιστής η νέα τάξη των φεουδαρχών γαιοκτημόνων (Φωκάδες, Σκληροί, Δούκες, Βρυέννιοι) των ισχυρών επαρχιακών πόλεων. Οι τελευταίοι θα πετύχουν την κατάληψη της εξουσίας με τη δυναστεία των Κομνηνών (1081, Αλέξιος Κομνηνός). Τώρα, όμως, εμφανίζεται και η αριστοκρατία των γραφειοκρατών, όπως φαίνεται από τους νέους τίτλους (μέγας λογοθέτης, μέγας δομέστιχος, κ.λπ.) που τους αποδίδει ο αυτοκράτορας, καθώς εξασθενίζουν οι «δυνατοί» και καταργούνται τα «θέματα». Στο τέλος, όμως, επανεμφανίζεται η στρατιωτική αριστοκρατία με τη δυναστεία των Παλαιολόγων (υστεροβυζαντινή περίοδος).

Εν κατακλείδι θα λέγαμε ότι η μαρξιστική θεώρηση της βυζαντινής ιστορίας δίνει πειστικές απαντήσεις για αυτή την ιστορική περίοδο. Η πολύπλευρη κοινωνική, πολιτική, και οικονομική προσέγγιση και η ενδελεχής μελέτη και έρευνα αιτιών, γεγονότων και συμπεριφορών, δίνει μια πλήρη εικόνα των πολύπλοκων και πολυσήμαντων σχέσεων εκκλησίας-κράτους-πολιτών, τόσο στο Βυζάντιο όσο και στη Δύση, αποφεύγοντας απλουστεύσεις, ανακρίβειες, παρερμηνείες, επιπόλαιες σκέψεις και  λανθασμένα συμπεράσματα.

 

Βιβλιογραφία

Λουγγής Τ., Επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας 324-1204, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2011.

 

 

* Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος.

 

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top