Kαι ξανά για την παιδεία

Γράφει ο Δημήτρης Γαβαλάς //

«Γνώμη έχουν όλοι, ποιος όμως έχει γνώση για να έχει γνώμη;»

Πλάτων

 

1) Όσοι έχουν και την παραμικρή σχέση με την εκπαίδευση -και όλοι έχουν- θεωρούν δικαίωμά τους να μιλάνε, και μάλιστα δογματικά, για αυτή. Δεν έχει γίνει ακόμα κατανοητό ότι σήμερα η εκπαίδευση είναι αντικείμενο σπουδών καθαυτή, όπως και οι άλλες επιστήμες, πρέπει δηλαδή να σπουδάσει κάποιος ως επιστημονικό αντικείμενο την εκπαίδευση όπως σπουδάζει ιατρική, νομική κτλ.: έχει και αυτή τις γενικές και ειδικές σπουδές της, τα διδακτορικά της, τα περιοδικά της, τις δημοσιεύσεις, τα συνέδρια, τις έρευνες κτλ., όπως ακριβώς όλες οι άλλες επιστήμες. Συνεπώς, όπως ακριβώς δεν μιλάει ο καθένας για ιατρικά, νομικά κτλ. θέματα, αν δεν τα έχει σπουδάσει, και απευθύνεται στον ειδικό, έτσι συμβαίνει και με την εκπαίδευση σήμερα. Αν λοιπόν θέλουμε να είμαστε σοβαροί και κυρίως αποτελεσματικοί στο ζήτημα αυτό, πρέπει να απευθυνόμαστε στους γνώστες και όχι να προκαλούμε σύγχυση λέγοντας οτιδήποτε θεωρούμε εμείς σωστό επειδή έχουμε κάποια σχέση με την εκπαίδευση. Στον τόπο μας υπάρχουν άνθρωποι που γνωρίζουν το ζήτημα, γιατί δεν απευθυνόμαστε σε αυτούς; Φαίνεται ότι ξεχνάμε να τους συμβουλευτούμε.

Εκείνο που παρατηρεί κάποιος είναι ότι οι κατεξοχήν ερωτώμενοι είναι οι ίδιοι και οι ίδιοι: κομματικοί, διασημότητες, πανεπιστημιακοί κτλ. Όλοι όμως, όσοι στοιχειωδώς γνωρίζουν τα της εκπαίδευσης, γνωρίζουν επίσης ότι η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων ουσιαστικά αγνοεί τα της εκπαίδευσης: με σπουδές εξειδικευμένες σε άσχετα με την εκπαίδευση επιστημονικά αντικείμενα, με κύριες δραστηριότητες άσχετες προς την εκπαίδευση, με πολλούς από αυτούς να διάκεινται αρνητικά προς αυτή γιατί τους απασχολεί από τα κύρια ενδιαφέροντά τους, με μόνο περιορισμένη και εμπειρική αντίληψη των πραγμάτων και χωρίς επαρκές θεωρητικό υπόβαθρο, δεν είναι τελικά οι πιο κατάλληλοι να μας συμβουλέψουν κάτι σωστό για το ζήτημα αυτό. Αλλά τότε γιατί ερωτώνται και εκφράζονται; Η απάντηση ας αναζητηθεί στην πολιτική και τα κόμματα, στις δημόσιες σχέσεις και τα ΜΜΕ.

Το μέγιστο όμως κακό σε όλα αυτά είναι ότι κανένας δεν ασχολείται με τον πυρήνα της εκπαίδευσης, δηλαδή τη ‘διδακτική πράξη’. Ασχολούμαστε με τα περισσότερο περιφερειακά θέματα και το κεντρικό θέμα της διδακτικής πράξης μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας, και όσα αυτή συνεπάγεται, δεν μας απασχολεί καθόλου. Δεν μας απασχολεί επίσης το θέμα της ιδιότητας της μαθητείας των μαθητών και φοιτητών ούτε το θέμα του πώς μαθαίνουμε. Έτσι καταλήγουμε στην λεγόμενη παπαγαλία, στο ένα βιβλίο, στην αδιαφορία, στο χάσιμο του στόχου και στα λοιπά γνωστά και κυρίως στην παθητική στάση των μαθητών και φοιτητών που οδηγεί στους παθητικούς πολίτες.

Αλλά με την ενασχόληση, κυρίως, με τα προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ξεχνάμε αυτά της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας. Νέα βιβλία και Προγράμματα Σπουδών μπαίνουν κατά καιρούς στην εκπαίδευση κάτω από διάφορους τίτλους, χιλιάδες δάσκαλοι και καθηγητές δεν γνωρίζουν τι να κάνουν σχετικά με αυτά και είναι βέβαιο ότι νέα και πιο ουσιαστικά προβλήματα δημιουργούνται στη διδακτική πράξη. Γι’ αυτά κανένας δεν μιλάει ούτε για το πώς ακριβώς φτάσαμε έως εδώ, δηλαδή να θέλουμε να εμφυτεύουμε κατά καιρούς στο παραδοσιακό μας εκπαιδευτικό σύστημα, που στηρίζεται στην Αναλυτική Σκέψη και στην αντίληψη της Βιομηχανικής Κοινωνίας, σημαντικές συνιστώσες του σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος, που στηρίζεται στη Συστημική Σκέψη και στην αντίληψη της Κοινωνίας της Πληροφορίας.

Υπάρχουν εκπαιδευτικοί που αγνοούν ακόμα και την ύπαρξη των Προγραμμάτων Σπουδών, πολύ περισσότερο την ορθή χρήση τους. Αγνοούν επίσης την προσπάθεια για ενεργητική/ ερευνητική μάθηση, τις διαθεματικές εννοιολογικές παρουσιάσεις, την ομαδο-συνεργατικότητα, τη χρήση των Νέων Τεχνολογιών, τον κονστρουκτιβισμό, τη διαδικασία επίλυσης προβλήματος κτλ. κτλ. Αντί λοιπόν να φροντίσουμε για την (επι)μόρφωση των δασκάλων και καθηγητών σε όλα αυτά τα ζητήματα, περί άλλων τυρβάζουμε. Βάζουμε διάφορους ανθρώπους, ουσιαστικά άσχετους με τη σύγχρονη εκπαίδευση, να λύσουν το πρόβλημα. Μα αυτοί δεν ξέρουν καν ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα!

2) ΠΟΙΟ ΑΚΡΙΒΩΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ;

Αντίθετα με τις απόψεις της ‘αφελούς’ και ‘δογματικής’ κριτικής, σήμερα υπάρχει το τριπλό πρόβλημα: (i) του κατακερματισμού της γνώσης (γνωστικά αντικείμενα/ μαθήματα ανάλογα με τον επιστημονικό διαχωρισμό), που οδηγεί στον μονοπλευρισμό, (ii) της μεγάλης αύξησης της πληροφορίας, (iii) του αιτήματος για αποτελεσματικότητα της δράσης μας στον κόσμο. Το τριπλό αυτό πρόβλημα οδηγεί στην κατάρρευση του παραδοσιακού Συστήματος της Εκπαίδευσης, το οποίο δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτό. Η ονομαζόμενη Συστημική Εκπαίδευση προτείνεται σήμερα παγκοσμίως ως λύση, αφού σημαίνει οργάνωση/ συστηματοποίηση της γνώσης.

Τα ερωτήματα που τίθενται σχετικά με το σύγχρονο σχολείο είναι πολλά: Ποιο είναι το σχολείο που ταιριάζει στη σημερινή ‘Κοινωνία της Πληροφορίας’; Ποια είναι τα βασικά του προβλήματα; Σε ποια ερεθίσματα πρέπει να αποκριθεί; Πώς θα ανταπεξέλθει στα δεδομένα της νέας κοινωνίας; Οι αρχές του παραδοσιακού σχολείου, που διαμορφώθηκαν από την εποχή που ξεκίνησε η οργανωμένη κρατική εκπαίδευση, δηλαδή κατά τη ‘Βιομηχανική Εποχή’ με πρότυπο τη γραμμή παραγωγής των εργοστασίων, είναι σήμερα φανερά ανεπαρκείς συγκρινόμενες με τις νέες συνθήκες και στάσεις της σύγχρονης ‘Κοινωνίας της Πληροφορίας’. Καιρός, λοιπόν, να αποχαιρετήσουμε όλο το νοσηρό πλέγμα, που έχει αρρωστήσει την ελληνική κοινωνία, και να στραφούμε στην υγιή σύγχρονη εκπαίδευση. Αλλά ποιος θα μας οδηγήσει εκεί; Οι άσχετοι με τις κομματικές ή άλλες ιδεοληψίες τους ή άνθρωποι που έχουν σπουδάσει και γνωρίζουν τη σύγχρονη εκπαίδευση;

Δυστυχώς τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν βγάζουν εκπαιδευτικούς (educators) αλλά μονάχα ειδικούς και ως ειδικοί διδάσκουν στα σχολεία το γνωστικό τους αντικείμενο και υποστηρίζουν τα συμφέροντα του κλάδου τους. Όλοι αυτοί δεν έχουν ολιστική αντίληψη του συστήματος της εκπαίδευσης, γνωρίζουν μόνο ένα μικρό μέρος που τους αφορά. Έτσι δεν μπορούμε να λύσουμε κανένα πρόβλημα και γι’ αυτό ακριβώς δεν το λύνουμε. Έρχεται καθένας και προτείνει εμβαλωματικές λύσεις, μερικές λύσεις κτλ., αλλά ολιστικές λύσεις δεν υπάρχουν στον ορίζοντα –ξανά τα ίδια και τα ίδια. Λύνει αυτό κάποιο πρόβλημα από αυτά που απασχολούν την παγκόσμια εκπαίδευση; Ας αλλάξουμε λοιπόν κοσμοείδωλο, νοοτροπία και στάση σχετικά με την εκπαίδευση, ώστε να μπορέσουμε να λύσουμε τα προβλήματα.

3) Δεν είναι δυνατόν σήμερα να αναφερθεί κάποιος στην εκπαίδευση χωρίς να λάβει υπόψη του τουλάχιστον τους πιο κάτω: (i) Carl Rogers: Εισάγει στην εκπαίδευση τη μαθητο-κεντρική διδασκαλία. Αυτή συνεπάγεται την ενεργητική – ερευνητική μάθηση από την πλευρά του μαθητή. Ένας από τους τρόπους εφαρμογής της -μεταξύ άλλων- είναι η λεγόμενη ομαδοσυνεργατική.

(ii) Jean Piaget: Βασική του άποψη είναι ο λεγόμενος ‘κονστρουκτιβισμός’ (constructivism) που τον αποδίδουμε συνήθως ως ‘Θεωρία Κατασκευής της Γνώσης’ ή Εποικοδομισμός. Κατ’ αυτή, ο άνθρωπος κατασκευάζει ο ίδιος τη γνώση του με την καθοδήγηση κάποιου αρμόδιου (δάσκαλου). Η άποψη του κονστρουκτιβισμού επιβεβαιώνεται στη συνέχεια από τη Γνωσιακή Επιστήμη (Cognitive Science) και είναι η ισχύουσα σήμερα θεωρία μάθησης. Οι παλαιότερες απόψεις περί απομνημόνευσης, παράδοσης – μεταφοράς, αναγωγής, εξωτερικής ύπαρξης της γνώσης κτλ. αποδεικνύεται ότι δεν ισχύουν. Η γνώση δεν είναι κάτι το εξωτερικό, το οποίο άλλοι βρήκαν ή έφτιαξαν και που ο άνθρωπος πρέπει να κατακτήσει ή απομνημονεύσει, αλλά κάτι που ο ίδιος κατασκευάζει δια βίου μέσα του (κονστρουκτιβισμός/ δια βίου μάθηση)

(iii) Bruner: ανακαλυπτική μάθηση. Η γνώση προκύπτει από τη δράση του μαθητή, είναι βασικά κοινωνική και πάντα σε αλληλεξάρτηση με τα κίνητρά του.

(iv) Γνωσιακή επιστήμη: πως μαθαίνουν οι μαθητές.

(v) Συστημική εκπαίδευση: οργάνωση, ολιστικότητα, γνώση ως οργανωμένη πληροφορία.

Τα Βασικά, λοιπόν:

• Θεωρία μάθησης: Εποικοδομισμός.
• Διδακτικό μοντέλο: η γνώση οικοδομείται από τον ίδιο τον μαθητή.
• Ο δάσκαλος: είναι σύμβουλος/ βοηθός/ εξυπηρετητής/ διευκολυντής/ εμψυχωτής.
• Η προσέγγιση: είναι μαθητο-κεντρική.
• Ο Ηλεκτρονικός Υπολογιστής: είναι εργαλείο για τον μαθητή.

Είναι απορίας άξιο και συγχρόνως προκαλεί θλίψη και απογοήτευση το γεγονός πώς μετά από αυτά, που λέγονται και γράφονται εδώ και 25 χρόνια, ξαναγυρνάμε κάθε φορά σε στενό αναχρονιστικό πνεύμα από αναρμόδιους ανθρώπους που καμιά δουλειά δεν έχουν να προπαγανδίζουν λανθασμένες απόψεις δογματικού τύπου και να δημιουργούν ψευδείς και στρεβλές εντυπώσεις. Αν κάποιοι θέλουν πράγματι να μάθουν για τη σημερινή εκπαίδευση και να εξισορροπήσουν τα πράγματα οφείλουν να διοργανώσουν μια νέα και αποτελεσματική επιμόρφωση σχετικά με τις απόψεις, τις οποίες αποδέχεται η επιστημονική και παιδαγωγική κοινότητα σε όλο τον κόσμο.

Δυστυχώς και η νέα Υπουργός Παιδείας εμπίπτει στα καθιερωμένα: νομικός, η οποία θεωρεί, από όσα προκύπτουν μέχρι τώρα (Το Σχέδιό μας – Παιδεία), ότι εκείνο που χρειαζόμαστε είναι νέα Προγράμματα Σπουδών, ένα Πρότυπο Σχολείο ανά περιφέρεια κτλ. Παρ’ ότι αναφέρεται σε σύγχρονη, αναβαθμισμένη παιδεία, δεν καθορίζεται ποια είναι αυτή –οπότε dum spiro spero.

4) ΤΡΙΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ: Πληροφορία, Γνώση, Σοφία

“Where is the wisdom we have lost in knowledge? Where is the knowledge we have lost in information?”

T.S. Eliot

Ο ποιητής T. S. Eliot, στο ποίημα ‘Χορικά από τον Βράχο’, αναρωτιέται «πού είναι η σοφία που χάσαμε στη γνώση/ πού είναι η γνώση που χάσαμε στην πληροφορία;». Διακρίνει έτσι τρία επίπεδα, από κάτω προς τα πάνω: Την πληροφορία, τη γνώση και τη σοφία και υποστηρίζει ότι η σοφία χάθηκε μέσα στη γνώση, ενώ και αυτή χάθηκε μέσα στην πληροφορία, απόμεινε δηλαδή μονάχα η πληροφορία. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, μπορούμε να διακρίνουμε αντίστοιχα τρία επίπεδα παιδείας: Παιδεία πληροφορίας, παιδεία γνώσης, παιδεία σοφίας. Επειδή ένα ιεραρχικό σύστημα αναπαριστάνεται ως πυραμίδα, μπορούμε να πούμε ότι η βάση της πυραμίδας είναι η πληροφορία, ένα ενδιάμεσο επίπεδο είναι η γνώση και η κορυφή της είναι η σοφία. Όσο προχωράει κάποιος από τη βάση προς τα πάνω περνάει από την πληροφορία στη γνώση και από εκεί στη σοφία, ενώ όσο ανεβαίνει, η πυραμίδα στενεύει: πολλή πληροφορία, λιγότερη γνώση, ελάχιστη σοφία.

Ι. Παιδεία Πληροφορίας Είναι η σημερινή παιδεία, κατά την οποία αρκεί κάποιος να ‘παπαγαλίσει’ ένα ποσό πληροφορίας και τίποτα παραπάνω. Με αυτή την αναφομοίωτη πληροφορία, την οποία αποθηκεύει στη μνήμη του, μπορεί να τελειώσει το σχολείο, να τελειώσει το πανεπιστήμιο και να ασκήσει ένα επάγγελμα χωρίς να χρειαστεί πιθανότατα να ανέβει ιεραρχικό επίπεδο και να φτάσει στη γνώση. Ένα ποσό κατάλληλης πληροφορίας, μαζί με την εμπειρία που αποκτάται με τον χρόνο, καθιστά κάποιον ικανό να διαπρέψει σε συγκεκριμένο κλάδο ή επάγγελμα. Αρκούν, εδώ, τα τυπικά προσόντα.

ΙΙ. Παιδεία Γνώσης Η πληροφορία, εκτός από την αποθήκευσή της, απαιτεί και άλλα πράγματα, όπως κατάλληλη χρήση και κυρίως ολοκλήρωση, για να ανέβουμε ιεραρχικό επίπεδο και να φτάσουμε στη γνώση. Όταν λέμε ‘ολοκλήρωση’ εννοούμε ότι η πληροφορία πρέπει να τοποθετηθεί στο κατάλληλο πλαίσιο και να συνδεθεί με άλλη σχετική πληροφορία. Αυτό δημιουργεί δίκτυα και συστήματα πληροφορίας, δηλαδή πληροφορία που αλληλεπιδρά με άλλη, με αποτέλεσμα αυτή η συνθετότητα/ πολυπλοκότητα να οδηγεί σε αλλαγή ποιότητας και επιπέδου και να περνάμε στη γνώση. Επομένως, η γνώση βασίζεται στην πληροφορία, αλλά χρειάζεται και ένα άλμα ώστε να συμβεί αυτή η αλλαγή ποιότητας και επιπέδου. Το πώς όμως ο εγκέφαλος μετατρέπει την πληροφορία σε γνώση δεν έχει ακόμα αποσαφηνιστεί παρότι υπάρχουν πολλές σχετικές απόψεις στον τομέα της Γνωσιακής Επιστήμης. Πάντως το σχολείο και το πανεπιστήμιο στην πράξη πολύ λίγη σημασία δίνουν στο να μπορέσει ο μαθητής και ο φοιτητής να περάσει από την πληροφορία στη γνώση. Το ζήτημα αυτό στον τόπο μας αφήνεται στην προσωπική προσπάθεια του καθενός.

ΙΙΙ. Παιδεία Σοφίας Εδώ τα πράγματα γίνονται δύσκολα, γιατί το ρεύμα της παράδοσης των πραγματικών Δασκάλων έχει πάψει να είναι πλέον φανερό, αν και συνεχίζει να ρέει στο παρασκήνιο και υπόγεια. Αυτό το ρεύμα εξαφανίστηκε με την οργάνωση της παιδείας από την Βιομηχανική εποχή και δώθε. Όμως οι πραγματικές πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου δεν έπαψαν να υπάρχουν και έτσι ένα μικρό έστω τμήμα της κοινωνίας αναζητάει μια παιδεία σοφίας που υπερβαίνει την πληροφορία και τη γνώση. Οι Έλληνες αναπαρίσταναν τον σοφό ως τυφλό, θέλοντας με αυτό να δείξουν ότι αυτός δεν έχει μάτια για τον εξωτερικό κόσμο παρά μονάχα για τον εσωτερικό, από όπου αναδύεται και η σοφία. Η άποψη αυτή παραπέμπει στο γνωστό ‘γνώθι σαυτόν’ θεωρώντας ότι η αυτογνωσία ταυτίζεται με τη σοφία και ότι η τελευταία αναδύεται κατά κάποιο τρόπο από τα εσωτερικά βάθη του ανθρώπου. Σήμερα όμως χρησιμοποιείται ο όρος ‘σοφός’ για ανθρώπους οι οποίοι, περισσότερο ως τεχνοκράτες, γνωρίζουν καλά κάποιο αντικείμενο. Έτσι, άνθρωποι που ασχολούνται με κάποιο πρόβλημα, όπως σήμερα το οικονομικό, αποκαλούνται ‘σοφοί’. Είναι φανερή η έκπτωση του περιεχομένου της έννοιας σοφός σε σχέση με την αρχική σημασία της. Η αυτογνωσία του τυφλού για τα εξωτερικά γεγονότα σοφού δεν τον εμποδίζει να τα γνωρίζει και αυτά, αντίθετα τον καθοδηγεί σε καλύτερη γνώση από ό,τι αυτούς που έχουν μάτια μόνο για τον εξωτερικό κόσμο. Η ισορροπημένη στάση εσωστρέφειας και εξωστρέφειας, η αμφίπλευρη συνείδηση εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου, η οποία έχει ξεπεράσει την πληροφορία και τη γνώση, οδηγεί στη σοφία. Η Ψυχολογία του Βάθους λέει ότι ο γερο-σοφός είναι ένα πρότυπο, αρχετυπική εικόνα του νοήματος και της σοφίας, προσωποποίηση του δημιουργικού πνεύματος. Δυστυχώς, το αρχέτυπο αυτό έχει χάσει μεγάλο μέρος της δύναμής του στον δυτικό πολιτισμό, όπου πλέον επικρατεί η εξειδίκευση, σε αντίθεση με την ολιστική άποψη της σοφίας. Το πρωταρχικό παράδειγμα είναι ο βασιλιάς Σολομών, ενώ στα καθ’ ημάς ο Σωκράτης.

Με τις συνθήκες που επικρατούν σήμερα, κάποιος μπορεί να βρει την πληροφορία μόνος του από τις διάφορες διαθέσιμες ‘πηγές πληροφορίας’, Διαδίκτυο, τοπικά δίκτυα, βιβλία κτλ., χρειάζεται όμως καθοδήγηση ώστε να μπορέσει να μετατρέψει αυτή την πληροφορία σε γνώση και αυτή την επεξεργασία την έχει αναλάβει το εκπαιδευτικό σύστημα. Φαίνεται όμως ότι το τελευταίο δεν ανταποκρίνεται στον ρόλο του και οι άνθρωποι μένουν με κάποια σκόρπια πληροφορία που δεν γνωρίζουν πώς να την κάνουν γνώση ωφέλιμη για τον εαυτό τους και το κοινωνικό σύνολο. Αν σε αυτή την κατάσταση προσθέσουμε και την έλλειψη συναισθηματικής και ηθικής καλλιέργειας, τότε έχουμε την ερμηνεία του σημερινού φαινόμενου κρίσης στον τόπο μας. Δυστυχώς, σε αυτά πρέπει να συνυπολογίσουμε πως ούτε σοφοί πνευματικοί άνθρωποι υπάρχουν, οπότε το πρόβλημα γίνεται εκρηκτικό. Λύση συνιστά η πραγματική παιδεία, αλλά αυτή φαίνεται να την αγνοούμε και να μην την επιδιώκουμε πλέον, αρκούμαστε στα τυπικά προσόντα με τα οποία θα βρούμε εργασία. Άλλωστε οι αρμόδιοι μεριμνούν και τυρβάζουν περί πολλά, ενώ ενός έστι χρεία: παιδεία γνώσης και σοφίας.