Δρόμοι χειροποίητοι που οδηγούν στη φιλία: ένα ξεχωριστό picturebook

Γράφει ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος // *

 

Ελένη Γεωργοστάθη «Φίλοι δεμένοι με κλωστή», εικον. Χρύσως Χαραλάμπους, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2024, σελ. 32.

Οι σχέσεις που οικοδομεί το παιδί στην οικογένειά του και οι φιλίες του στο σχολικό κι ευρύτερα φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον είναι δομικά στοιχεία για την ανάπτυξή του. Μπορούμε να σκεφτούμε πόσο δύσκολο είναι να μπούμε στην ψυχή του, όταν αλλάζει συνέχεια περιβάλλον κι όταν οι προαναφερόμενες σχέσεις επηρεάζονται; Και ιδιαίτερα όταν είναι αναγκασμένο να πηγαίνει από σχολείο σε σχολείο και από πόλη σε πόλη; Από την παιδαγωγική και ψυχολογική άποψη μια τέτοια πραγματικότητα είναι πολλαπλώς επιβλαβής για την ψυχοπνευματική του ανάπτυξη και μάλιστα αν λάβουμε υπόψη και το, για διάφορους λόγους ατομικούς, γεωγραφικούς και κοινωνικούς, διαφορετικό επίπεδο των σχολείων. Πολλές φορές τέτοιες μετακινήσεις εισπράττονται από το παιδί ως απόρριψη από τη σχολική ατμόσφαιρα και επιπλέον είναι δυνατόν να του δημιουργηθούν μαθησιακές δυσκολίες.

Στην ιστορία μας η μικρή Μαρία, εξαιτίας της εργασίας των γονιών της, είναι αναγκασμένη να γνωρίζει καινούργια περιβάλλοντα, νέους φίλους και νέες φίλες, νέους και νέες εκπαιδευτικούς. Όλα είναι διαφορετικά, στα σχολεία που πηγαίνει, όμως εκείνο που την ενώνει με τα άλλα παιδιά είναι τα παιχνίδια, παρόλο που μπορεί να έχουν διαφορετικά ονόματα. Αλλά το ζητούμενο για τη μικρή, είναι η φιλία. Κάποτε που ξαναγυρίζει σε ένα από τα παλιά της σχολεία, μπορεί κάποια παιδιά να την έχουν ξεχάσει, αλλά σίγουρα θα βρεθούν άλλα που θα τη θυμηθούν και θα την εντάξουν στην ομάδα τους.

Στην κειμενική πραγματικότητα οι μεταπτώσεις στην ψυχολογική κατάσταση της μικρής υπονομεύονται θετικά από τη δική της αβίαστη συμμετοχή: όταν ταξιδεύει με τους γονείς της για εγκατάσταση σε άλλο μέρος, κατασκευάζει μέσα στο αυτοκίνητο, με κλωστές, μικρά βραχιόλια, που τα χαρίζει κάθε φορά στα παιδιά. Στη ουσία η μικρή μέσω του παιχνιδιού και της δημιουργικής  προσπάθειάς της, κατορθώνει να αναπληρώσει το κενό που ορθώνεται κάθε φορά, δρώντας υποδειγματικά κινητοποιώντας τις εσωτερικές της δυνάμεις. Η κλωστή, σήμα κατατεθέν των παραμυθιών αλλά και, μεταφορικά, της σύσφιξης των ανθρώπινων σχέσεων και της αγάπης, είναι το μέσο της ενασχόλησής της η οποία προσδίδει καλλιτεχνικό και ιδεολογικό περιεχόμενο στην έννοια της φιλίας και στην επιθυμία για την αναγκαία και ιδανική αναζήτησή της. Κοντολογίς πρόκειται για μια αβίαστη χειροποίητη διαδρομή της μικρής Μαρίας η οποία βαδίζει παράλληλα με τη δαιδαλώδη πορεία των δρόμων, που ξεχειλίζει από συναίσθημα και εγκλείει σε σπέρμα ύψιστες ψυχοπαιδαγωγικές αρχές όπως της πρωτοβουλίας, της δημιουργίας, της ενσυναίσθησης, της συναισθηματικής και κοινωνικής νοημοσύνης. «Την Άνοιξη, αν δεν τη βρεις, τη φτιάχνεις», λέει ο Ελύτης.

Αυτή η πολυσημική πράξη «συμπληρώνεται» και από τις εικονιστικές συνθέσεις, που εισχωρούν ή δρουν και παράλληλα στον αφαιρετικό ποιητικό λόγο με μεταφορικές και υπερρεαλιστικές εικόνες:

«[…] της αρέσει να λέει ιστορίες από τα ταξίδια της.

 Όπως για τη φωλιά του πελαργού

που σκάλωσε ένα πρωί ψηλά στον ουρανό […]

Για τον άλλο δρόμο που κατηφόριζε

σαν κλωστή ψηλά απ’ το βουνό …»

Η εικονογράφηση είναι εντυπωσιακή και ουσιαστική. Από τη μια μεριά η  πολύχρωμη αποτύπωσή της εντάσσεται στις εικαστικές δυνατότητες των παιδιών της προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας κι από την άλλη αποτελούν ένα άλλο κείμενο που δρα αφηγηματικά και ερμηνευτικά. Με το αυτοκίνητο και τους δαιδαλώδεις δρόμους αποτυπώνονται η συνεχής κίνηση της οικογένειας και άλλα σημαίνοντα στοιχεία (σπιτική ατμόσφαιρα με σπαράγματα στοιχείων της, εικόνες φυσικών τοπίων, σχολική αίθουσα, προαύλιοι σχολικοί χώροι άθλησης και παιχνιδιών κ.ά.) τα οποία εμπλουτίζουν την αφήγηση, δίνοντας τη δυνατότητα στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια να ανακαλέσουν και τη δική τους εμπειρία ερμηνεύοντας το κείμενο και, παράλληλα, να πλάσουν επιπρόσθετες εικόνες.  Για παράδειγμα, αν εξαιρέσουμε το εξώφυλλο, η εικόνα της μικρής είναι ευνόητα σκεφτική και μάλλον θλιμμένη ενώ στις δύο τελευταίες σελίδες είναι σαν καλούνται οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες να την αποκρυπτογραφήσουν.  Άλλωστε στα εικονογραφημένα βιβλία πόσο μάλλον στα picturebooks (εικονοβιβλία), οι χαρακτήρες χτίζονται όχι τόσο με λέξεις όσο με την εικόνα τους. Και δεν είναι τυχαίο αν η εικόνα τους παραλείπει κάποια χαρακτηριστικά.

Ο παντογνώστης αφηγητής, στο κάτω μέρος των σελίδων ως ποτάμι κινούμενο, με έντεχνο τρόπο, «οδηγεί» την αναγνωστική ανταπόκριση στην πολυσημική εικονογράφηση η οποία, όπως είδαμε, εμπλουτίζει την προσωπική αναγνωστική ιστορία του αναγνώστη και της αναγνώστριας. Κυρίως αφήνει το βίωμα της μικρής να λειτουργήσει μέσα από ανάμεικτα συναισθήματα και να ωθήσει τα γεγονότα.

Όσον αφορά δε στην οπτική γωνία της εικονογράφησης, η δημιουργός χρησιμοποιεί πολλές τεχνικές. Για παράδειγμα, άλλοτε η γωνία λήψης φέρνει κοντά τη μικρή και άλλοτε την απομακρύνει, δημιουργώντας πολλαπλές εστίες συγκινησιακής φόρτισης. Έτσι η γωνία λήψης είναι είτε «αφ’ υψηλού» είτε αποτυπώνεται σε επίπεδα (π.χ. μεταφέρεται η προσοχή στο πρόσωπο ή σε αντικείμενα). Έτσι επιτυγχάνεται ανάλογα και η προσοχή της πρόσληψης. Ιδιαίτερα, νοηματικά και συμβολικά, η μακριά και πλούσια πλεξίδα της μικρής αποτελεί μέρος του σκηνικού σε ορισμένες σελίδες. «Ενώνεται» δε μέσω της δημιουργίας της σε ένα φανταστικό περιβάλλον, εκείνο της συνεχούς αναπόλησης και σταθερότητας του σπιτιού της και χρωματικά, με ονειρικό τρόπο, με ένα πεφταστέρι που «βούτηξε στο σκοτεινό δάσος». Είναι μια εμβληματική εικόνα της εικονογράφησης ως αποτέλεσμα της αφήγησης που συνήθιζε να κάνει η μικρή συναντώντας τις παραπάνω θαυμαστές εικόνες, κατά τη διάρκεια των διαδρομών της. Θα έλεγα, πως στο συγκεκριμένο βιβλίο και σε όλα τα σημεία τομής κειμένου και εικόνας και στην λειτουργική διαφοροποίησή τους τα παιδιά αναγνώστες καλούνται να γίνουν συνδημιουργοί της ιστορίας.

Πρόκειται για ένα απολαυστικό διαπολιτισμικό βιβλίο, ένα picturebook από τα  πλέον επιτυχημένα και ξεχωριστά στην εγχώρια εκδοτική παραγωγή, το οποίο διαπνέεται από ελπιδοφόρα διάθεση και που κυρίως αποτελεί έναν ύμνο στη φιλία και την αναγκαιότητά της, ως μια θεμελιώδη έννοια για την ψυχοπνευματική ανάπτυξη των παιδιών. Επίσης, πέρα από τις εικονογραφικές παρωθητικές αποτυπώσεις, λαμβάνοντας υπόψη και τα δημιουργικά κειμενικά χάσματα απροσδιοριστίας του, το βιβλίο προσφέρεται για πλούσιες δραστηριότητες στη σχολική τάξη, συζήτησης, φιλαναγνωστικής πρακτικής και δημιουργικής γραφής. Επιπρόσθετα, σημειώνω ότι το τέλος του βιβλίου είναι ανοιχτό. Τα βιβλία με ανοιχτό τέλος, υποστηρίζει ο Peter Hunt είναι κατάλληλα για την προαγωγή της φιλαναγνωσίας.

Καταλήγοντας, δεν θα άφηνα ασχολίαστο το αποδοτικό γεγονός της διαφαινόμενης συνεργασίας της Ελένης Γεωργοστάθη, μιας συγγραφέως με επιτυχημένη την έως τώρα συγγραφική  παραγωγή με βιβλία για παιδιά, με μεταφράσεις και με εύστοχα κριτικά κείμενα και της Κύπριας εικονογράφου Χρύσως Χαραλάμπους με εξαιρετική δουλειά σε παιδικά βιβλία.

Ελένη Γεωργοστάθη

Η Ελένη Γεωργοστάθη γεννήθηκε στη Σπάρτη το 1973. Σπούδασε νεοελληνική φιλολογία στην Αθήνα και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Birmingham. Ζει στην Αθήνα και από το 1997 κι εργάζεται ως επιμελήτρια εκδόσεων. Έχει επιμεληθεί μεταφράσεις έργων των Μάρκες, Νερούδα, Μπόρχες, Σομόθα, Λακλό, Ουελμπέκ, Ντίκενς, Ρούσντι, ΝτεΛίλο, Πούλμαν, Τζέιμς, Μολίνα, Τάιμπο, Γκοϊτισόλο, Θαφόν κ.ά., πεζογραφικά έργα των Βαλτινού, Γρηγοριάδη, Δημητρούκα, Κοντολέων κ.ά., καθώς και βιβλία λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής, ενώ συμμετείχε στη μετάφραση του βιβλίου της S. Bassnett  Συγκριτική γραμματολογία.

Έχει γράψει τα εξής βιβλία για παιδιά: Το χάρτινο καραβάκι της μαμάς, εικον. Ελίζα Βαβούρη, (βραχεία λίστα Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου),Το απέναντι νησί, εικον. Ελίζα Βαβούρη, Χάθηκε η μπάλα! εικον. Λέλα Στρούτση, (βραχεία λίστα περιοδικού Ο αναγνώστης και βραβείων Public), Τελικά θα γράψουμε τεστ; εικον. Ναταλία Καπατσούλια, Τι τρέχει με τον θείο Θέμο; εικον. Λέλα Στρούτση, Τι τρέχει στο Χρυσό Κοράλλι; εικον. Λέλα Στρούτση, Χάθηκε η μπάλα ξανά! εικον. Λέλα Στρούτση, ενώ έχει συμμετάσχει στον συλλογικό τόμο Οι καλύτερες ιστορίες για σκύλους και γάτες, Παπαδόπουλος 2021.

Παράλληλα με τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά, ασχολείται και με την κριτική, σε προσωπικό της ιστολόγιο και από το 2020 ως συνεργάτρια του περιοδικού Ο αναγνώστης στο οποίο είναι μέλος της κριτικής του  επιτροπής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

– Γιαννικοπούλου, Α. (2008). Το σύγχρονο εικονογραφημένο βιβλίο. Αθήνα: Παπαδόπουλος.

– Ελύτης, Ο. (²1998). Εκ του πλησίον. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 54.

– Μαλικιώση-Λοΐζου, Μ. (1992). «Ο ρόλος του φυσικού και κοινωνικού σχολικού περιβάλλοντος στη διαμόρφωση του παιδιού». Νέα Παιδεία, σσ. 67-77.

– Ματσαγγούρας, Η. (2004). Η σχολική τάξη. Χώρος-Ομάδα-Πειθαρχία-Μέθοδος. Αθήνα, Γρηγόρης.

– Nikolajeva, M. & Scott, C. (2013). How Picturebooks Work. London: Taylor & Francis.

– Χαντ, Π. (1996). Κριτική, Θεωρία και Παιδική Λογοτεχνία. Μτφρ. Ε. Σακελλαρίου-Μ. Κανατσούλη. Αθήνα: Πατάκης.

* Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος, είναι συγγραφέας, κριτικός, τ. πανεπιστημιακός