Sigmund Freud: Ο επιστήμονας που άλλαξε τον κόσμο.

Της Στεύης Γ. Τσούτση // *

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud) γεννήθηκε στο Freiberg της Μοραβίας (σημερινό Příbor της Τσεχίας) στις 6 Μαΐου 1856. Η οικογένειά του, εβραϊκής καταγωγής, είχε εγκατασταθεί στην περιοχή εγκαταλείποντας τη Ρηνανία εξαιτίας του αντισημιτικού διωγμού.

Ο πατέρας του, Γιάκομπ Φρόυντ, ήταν έμπορος. Ο Σίγκμουντ ήταν γιος του από δεύτερο γάμο και το ένα από τα επτά παιδιά που απέκτησε συνολικά.
Σε ηλικία τριών ετών μετακομίζει με την οικογένειά του στη Λειψία κι ένα χρόνο αργότερα στη Βιέννη, όπου κι έζησε ως το 1938. Η κρίση του εμπορίου και ο τσέχικος εθνικισμός που στράφηκε ενάντια στους γερμανόφωνους Εβραίους ήταν οι κύριες αιτίες αυτής της μετεγκατάστασης.
Δεν υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες αναφορικά με την παιδική του ηλικία, καθώς ο ίδιος δεν καταπιάστηκε με αυτή στα γραπτά του. Οι ιδιαίτερες πνευματικές του ικανότητες τον έκαναν να διαπρέψει στα μαθητικά του χρόνια. Στα εννιά του χρόνια πετυχαίνει στις εξετάσεις του Γυμνασίου Sperl από όπου αποφοιτά με εξαιρετικές διακρίσεις.

Ένα δοκίμιο του Γκαίτε γίνεται η αιτία να ασχοληθεί με την Ιατρική. Εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Μετά την αποφοίτησή του ειδικεύεται στην ψυχιατρική και την παθολογία, εργαζόμενος ως κλινικός βοηθός στο Γενικό Νοσοκομείο της Βιέννης.

Την ίδια εποχή ξεκινά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για την κοκαΐνη και τις φαρμακευτικές της ικανότητες. Οι μελέτες που πραγματοποίησε ο Φρόυντ σηματοδοτούν τη λεγόμενη «περίοδο της κοκαΐνης» (1884-1887). Το 1885 εκδίδει μελέτη του «Περί κοκαΐνης» (Über Coca), στην οποία καταλήγει πως η χρήση της μπορεί να αντικαταστήσει τη μορφίνη και να βοηθήσει σε περιπτώσεις νευρασθένειας. Ο Φρόυντ χορήγησε κοκαΐνη στο φίλο και δάσκαλό του Ερνστ φον Μάρξοφ, πιστεύοντας πως έτσι θα τον βοηθούσε να απεξαρτηθεί από τη μορφίνη. Δυστυχώς όμως τον οδήγησε σε χειρότερο εθισμό και χρόνια δηλητηρίαση. Αυτό το γεγονός αμαύρωσε για ένα διάστημα την ιατρική του φήμη. Κατηγορήθηκε μάλιστα δημόσια, εξαιτίας της στάσης του υπέρ της κλινικής χρήσης της κοκαΐνης πως εξαπέλυε την «τρίτη μάστιγα» της ανθρωπότητας μετά το αλκοόλ και τη μορφίνη.

Το Σεπτέμβριο του 1885 διορίζεται υφηγητής στο τμήμα Νευροπαθολογίας του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Στα πλαίσια υποτροφίας που κερδίζει ταξιδεύει στο Παρίσι όπου, με την καθοδήγηση του σπουδαίου νευρολόγου Ζαν Μαρτέν Σαρκό, εντρυφά στα άδυτα της νευροπαθολογίας.  Ο Σαρκό χρησιμοποιεί την ύπνωση για να θεραπεύσει την υστερία. Αυτή η ψυχολογική πλευρά της νευροπαθολογίας κάνει τον Φρόυντ να προσανατολιστεί στην ψυχιατρική.  Επιστρέφοντας στη Βιέννη παρουσιάζει στην Ιατρική Εταιρεία τη μελέτη του με τίτλο «Περί ανδρικής υστερίας».
Από τον Απρίλιο του 1885 δέχεται  νευρωτικούς ασθενείς στο ιδιωτικό του ιατρείο. Για τη θεραπεία τους χρησιμοποιεί αρχικά τις ευρέως αποδεκτές μεθόδους της εποχής, όπως ηλεκτροθεραπεία και ιαματικά λουτρά. Από τον Δεκέμβριο του 1887, όμως, στρέφεται στην ύπνωση και σύντομα -ύστερα από αρκετές επιτυχίες του- γίνεται υπέρμαχος της μεθόδου αυτής.
Το 1886 παντρεύεται Μάρθα Μπερνάις. Μαζί της θα αποκτήσει έξι παιδιά, ένα εκ των οποίων, η Άννα Φρόυντ, θα γίνει κορυφαία ψυχαναλύτρια.
Την ίδια περίοδο ξεκινάει και η φιλία του Φρόυντ με τον διακεκριμένο γιατρό  Γιόζεφ Μπρόιερ. Ο Μπρόιερ είχε αναλάβει μια κλασική περίπτωση υστερίας, γνωστή στην ιατρική βιβλιογραφία ως περίπτωση της «Άννας Ο.» και είχε ανακαλύψει τυχαία πως όταν η ασθενής κατά την ύπνωση θυμόταν και εξέφραζε την αιτία που είχε οδηγήσει στο υστερικό σύμπτωμα, αυτό εξαφανιζόταν. Στο «Μελέτες για την υστερία», έργο που θεωρείται πως βοήθησε να αναδυθεί η Ψυχανάλυση, ο Φρόυντ αναφέρει πως τα σωματικά συμπτώματα είναι συχνά επιφανειακές εκδηλώσεις βαθύτερων καταπιεσμένων συγκρούσεων.
Για να ανακαλύψει στον ασθενή τα τραύματα και τις απωθημένες αναμνήσεις και να τον ελευθερώσει, ο Φρόυντ εγκαταλείπει την ύπνωση και καταφεύγει στη μέθοδο των «ελεύθερων συνειρμών». Σύμφωνα με αυτή ο λόγος μπορεί να εξερευνήσει τα βάθη του ασυνείδητου, το οποίο κατά τον Φρόυντ κυριαρχείται από τις ορμές που σχηματίζονται στην παιδική ηλικία. Όσο για τη συζήτηση πάνω στις απωθημένες επιθυμίες, μπορεί να οδηγήσει σε εκτόνωση της ψυχικής πίεσης και σε θεραπεία. Κάπως έτσι γεννιέται η ψυχανάλυση τόσο ως θεωρία αλλά και ως θεραπεία για την ανθρώπινη ψυχή.

Η περίοδος μέχρι το 1906 υπήρξε μια από τις δημιουργικότερες φάσεις στη ζωή του Φρόυντ.  Παρά το γεγονός ότι βρίσκεται απομονωμένος  από τον ιατρικό κόσμο, διατυπώνει αρκετές καινοτόμες θεωρίες. Υποστηρίζει πως η σεξουαλικότητά μας (libido) φιλτράρει τα πάντα από την παιδική μας ηλικία. Ιδιαίτερη αξία έχει και η ανακάλυψη του οιδιπόδειου συμπλέγματος, το οποίο υποδηλώνει την αγάπη του παιδιού για τον ένα γονιό και τη ζηλότυπη εχθρότητά του προς τον άλλο. Πριν από αυτόν, κανείς άλλος δεν είχε περιγράψει με τέτοιο τρόπο την ανθρώπινη κατάσταση.

Ο 20^ος αιώνας ξεκινά με την έκδοση ενός από τα σημαντικότερα έργα του -για πολλούς το κορυφαίο του-, η «Ερμηνεία των Ονείρων» (Die Traumdeutung). Σε αυτό υποστηρίζει πως τα όνειρα είναι ο «βασιλικός δρόμος προς το υποσυνείδητο».  Συγκεκριμένα, περιγράφει το υποσυνείδητο σαν ένα πνευματικό πηγάδι γεμάτο από καταπιεσμένα τραύματα, άγχη και ορμές, τα οποία χωρίς να το ξέρουμε επηρεάζουν την καθημερινή μας συμπεριφορά. Βασική του θέση αποτελεί το ότι το όνειρο (ακόμη και οι εφιάλτες) αποτελεί πάντα την εκπλήρωση μιας ασυνείδητης επιθυμίας, η έκφραση της οποίας λογοκρίνεται πριν ακόμη γίνει συνειδητή και παραμορφώνεται. Η «Ερμηνεία των Ονείρων» δέχτηκε περιφρονητικές κριτικές και αγνοήθηκε για πάνω από μία δεκαετία. Ακολούθησαν το 1904 και 1905 αντίστοιχα τα: «Για την ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής» (Zur Psychopathologie des Alltagslebens), και «Τρεις πραγματείες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας» (Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie). Ειδικά το τελευταίο, με τον ισχυρισμό του πως κάθε παιδί γεννιέται με σεξουαλικές ενορμήσεις, ενίσχυσε ιδιαίτερα την αντιδημοτικότητά του.

Στην πορεία του 20^ου αιώνα, η αντιδημοτικότητα του Φρόυντ μειώνεται καθώς οι μέθοδοί του χρησιμοποιούνται από διακεκριμένους ψυχιάτρους. Στη Ζυρίχη, ο Καρλ Γιούνγκ  ξεκινά να αλληλογραφεί μαζί του, ενώ παράλληλα εφαρμόζει τις μεθόδους του.  Συνεργασία αναπτύχθηκε επίσης με τον ψυχαναλυτή Καρλ Άμπραχαμ και τον παθολόγο με ειδίκευση στον υπνωτισμό, Σαντόρ Φερέντσι.  Αυτοί, μαζί με τους Όττο Ρανκ, Έρνεστ Τζόουνς, Μαξ Άιτιγκον και Χανς Ζαξ, αποτέλεσαν τον λεγόμενο «κύκλο του Φρόυντ».
Η πρώτη επίσημη αναγνώρισή του, ήρθε το 1909, όταν ο καθηγητής και πρόεδρος του Πανεπιστημίου στη Μασαχουσέτη, Στάνλεϋ Χωλ απηύθυνε στον Φρόυντ πρόσκληση για μια σειρά διαλέξεων. Πέντε ομιλίες πραγματοποίησε εκεί και αναγορεύτηκε σε επίσημο διδάκτορα.

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος διαλύει την ομάδα των συνεργατών του και διακόπτει την επαφή του με συναδέλφους του εξωτερικού. Παρά τις εξελίξεις στον κόσμο, αυτός συνεχίζει τις έρευνές του. Το 1915 ολοκληρώνει μια σειρά πραγματειών για τη «μεταψυχολογία» ενώ δημοσιεύει και το πρώτο μέρος από τις «Παραδόσεις εισαγωγής στην Ψυχανάλυση».
Οι τραυματικές πολεμικές νευρώσεις πολλών στρατιωτών αποτελούν το κύριο θέμα του 5^ου Διεθνούς Ψυχαναλυτικού Συνεδρίου στην Ουγγρική Ακαδημία Επιστημών. Ο Φρόυντ παρουσιάζει την εργασία του «Δρόμοι της ψυχαναλυτικής θεραπείας» και αναζωπυρώνει το ενδιαφέρον του κοινού για την ψυχανάλυση.
Τον Ιούλιο του 1920 ολοκληρώνει τη συγγραφή τού «Πέραν της αρχής της ηδονής» (Jenseits des Lustprinzips), στο οποίο εκφράζει τη σχέση της ζωής με τον θάνατο. Αποκορύφωμα στη δημιουργική του περίοδο αποτέλεσε το βιβλίο «Το Εγώ και το Αυτό» (Das Ich und das Es) στο οποίο ανέπτυξε μια νέα θεωρία γύρω από την ψυχική δομή. Τα χρόνια εκείνα η δημοτικότητα του Φρόυντ φτάνει στο απόγειό της. Το έργο του γίνεται ιδιαίτερα γνωστό και μεταφράζεται ολοένα. Εκείνος, όμως, αντιμετωπίζει την αναγνωρισιμότητά του ως ενοχλητική κι απωθητική, καθώς υποστηρίζει ότι τον αποσπά από το «ήρεμο επιστημονικό έργο».

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ έχει γίνει πια παγκοσμίως γνωστός. Τα δημοσιεύματά του, γραμμένα με γλώσσα σαφή και σπάνια συνθετική δύναμη, εξηγούν  τα πιο λεπτά θέματα της ψυχικής παθολογίας. Αυτός ο «βιολόγος της ψυχής» όπως αρέσκεται να χαρακτηρίζει τον εαυτό του, ζητά να διεισδύσει στο νεφελώδη κόσμο των ενστίκτων του έρωτα και του θανάτου που συγκρούονται μέσα μας.
Το 1927 εκδίδεται το έργο του «Ο Ντοστογιέφσκι και η πατροκτονία», το οποίο αποτέλεσε την τελευταία και για πολλούς κορυφαία συνδρομή του στην ψυχολογία της λογοτεχνίας. Το 1930 εκδίδεται το βιβλίο «Ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας».
Τέλη Μάη του 1933, λίγο καιρό μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ο Φρόυντ βλέπει τους φόβους του για το «παράλογο πίσω από τη βιτρίνα του πολιτισμού» να επιβεβαιώνονται. Τα βιβλία του καίγονται  από τους ναζιστές ως καρποί της «εβραϊκής επιστήμης». Ο ίδιος σχολιάζει καυστικά το γεγονός λέγοντας: «Έχουμε προοδεύσει. Στο Μεσαίωνα θα έκαιγαν εμένα».
Την ίδια περίοδο απαγορεύεται η συμμετοχή Εβραίων σε επιστημονικά συμβούλια.

Την Άνοιξη του 1938 οι εθνικοσοσιαλιστές εισβάλλουν στην Αυστρία και ο Φρόυντ αναγκάζεται να φύγει από τη Βιέννη – μια κίνηση που πάντα θεωρούσε προδοσία. Πηγαίνει πρώτα στο Παρίσι και στη συνέχεια στο Λονδίνο. Εκεί τον υποδέχονται με τιμές. Σιγά σιγά επανέρχεται η όρεξή του για μελέτη κι έρευνα. Δυστυχώς όμως η υγεία του είναι επιβαρυμένη. Το 1923 τού έχουν βρει καρκίνωμα στον ουρανίσκο. Δεκαέξι χρόνια και τριάντα δύο εγχειρήσεις μετά, ο γέροντας πια Φρόυντ υποφέρει από υποτροπές. Ο θάνατος του εγγονού του επιβαρύνει την κατάστασή του.

Το Σεπτέμβριο του 1939 η υγεία του χειροτερεύει πολύ. Παρότι μέχρι και την τελευταία στιγμή εξετάζει ασθενείς και γράφει έργα, τα πράγματα οδεύουν στο τέλος. Από ένα σημείο και μετά δεν μπορεί να δεχτεί τροφή. Στις 21 Σεπτεμβρίου ζητά από τον γιατρό του να δώσει τέλος στο μαρτύριό του. «Θαρρώ πως είναι καθήκον σας να με βοηθήσετε τώρα που δεν μπορώ να πάω πιο πέρα. Να με κάνετε να υποφέρω κι άλλο δε θα είχε νόημα» τού λέει.
Ο Σίγκμουντ Φρόυντ πέθανε τα μεσάνυχτα της 23^ης Σεπτεμβρίου 1939. Η τέφρα του τοποθετήθηκε σε ελληνιστικό αμφορέα, χαρισμένο πριν από χρόνια στον ίδιο από τη μαθήτριά του Μαρία Βοναπάρτη.

Κάποτε οι επικριτές του Φρόυντ, με άκρα ψυχρότητα και δυσπιστία, είχαν αναρωτηθεί: «Μα ποιος είναι λοιπόν αυτός ο Φρόυντ που μιλά για σεξουαλικές συγκρούσεις, για όνειρα, για υποσυνείδητες επιθυμίες και άλλα ενοχλητικά και πολύ λίγο σοβαρά θέματα;»

Η απάντηση μπορεί να δοθεί μέσα από το πλούσιο έργο του, που μέχρι και σήμερα δείχνει τον δρόμο για το άβατο της ανθρώπινης ψυχής. Οι ανακαλύψεις του αποτέλεσαν ίσως την τρίτη μεγαλύτερη ανατροπή στην αντίληψη του ανθρώπου για τον εαυτό του μετά τον Κοπέρνικο που έδειξε ότι η Γη κινείται και τον Δαρβίνο που ανακάλυψε πως ο άνθρωπος δεν είναι άλλος παρά ένας κρίκος στην εξέλιξη των ζώων.

Ο Φρόυντ, ο θεμελιωτής της ψυχανάλυσης, αφιέρωσε τη ζωή του στην αλήθεια. Την κυνήγησε, την ερεύνησε, τη μοιράστηκε. Κι αν είναι κάτι που πρέπει να του αναγνωριστεί, είναι το νόημα των λόγων του Γάλλου συγγραφέα και ψυχαναλυτή Μισέλ Πλον:

«Δεν μπορούμε πλέον να σκεφτούμε με τον ίδιο τρόπο μετά το Φρόυντ. Άλλαξε τον κόσμο».