Μέρος 2ο: Τα «μπάνια του λαού» στο Πασαλιμάνι

του Τάκη Κατσιμάρδου //

«Η θάλασσα κλύζει
πάντα
τ’ ανθρώπινα κακά».

 

Πού έκαναν τα μπάνια τους οι Νεοέλληνες και ειδικά οι κάτοικοι της Αττικής το 19ον αιώνα; Η εύκολη απάντηση είναι στα Φάληρα. Μόνο που η παραλία εκεί έγινε προσβάσιμη και διαμορφώθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του 1870. Πού, λοιπόν, ήταν τα «θαλάσσια λουτρά» νωρίτερα κι αμέσως μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους; Βρίσκονταν στην καρδιά του Πειραιά. Στο Πασαλιμάνι! Μέχρι να γίνει βούρκος, οπότε μεταφέρθηκαν στις φαληρικές ακτές. Μέχρι να επεκταθεί ως εκεί ο βούρκος…

Τα οργανωμένα, με τον ένα ή άλλο τρόπο, θαλάσσια μπάνια ξεκινούν για ιαματικούς – ιατρικούς σκοπούς.

Το ωφέλιμο θα συνδυαστεί γρήγορα με το τερπνό και η παραμονή στα παραθαλάσσια θα πάρει το χαρακτήρα ανάπαυλας, ψυχαγωγίας και διασκέδασης. Ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα η δεύτερη διάσταση θα κυριαρχήσει.

Στη διαδικασία αυτή, αμέσως μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, πρωτοστατεί ο Πειραιάς.

Τα πρώτα οργανωμένα θαλάσσια λουτρά στο νεοελληνικό κράτος λειτούργησαν εκεί και βρίσκονταν στο Πασαλιμάνι, όπου και συγκροτήθηκε η πρώτη ελληνική «πλαζ», γύρω το 1840.

Η χαμένη αμμουδιά σε καρτ ποστάλ

Στην πόλη κατοικούσαν τότε περίπου 200 οικογένειες και δήμαρχος ήταν ο Υδραίος, Κυριάκος Σερφιώτης (πρώτος δημοτικός άρχοντας τα χρόνια 1835-1841). Η ανέγερση λουτρών προβλεπόταν από το πρώτο ακόμη ρυμοτομικό σχέδιο, μετά την ανακήρυξη του Πειραιά σε δήμο.

Σε σχετική συζήτηση στο δημοτικό συμβούλιο, αποφασίζεται, μαζί με την ανέγερση των λουτρών, ο καθαρισμός του λιμανιού από τη λάσπη, που βρωμούσε, και η κατασκευή χωματόδρομου που οδηγούσε στην παραλία.

Θα ανεγερθούν περίπου δυο δεκάδες καμπίνες και θα λειτουργεί στον χώρο, για την εξυπηρέτηση των λουόμενων, δημοτικό καφενείο.

Τα επόμενα καλοκαίρια οι ξύλινες καμπίνες θα επισκευάζονται, ενώ επί δημαρχίας Πέτρου Ομηρίδη – Σκυλίτση, μια δεκαετία αργότερα, θα κατασκευαστούν καινούρια ανδρικά λουτρά. Τα γυναικεία επισκευάζονται. Προφανώς, τα πρώτα χρησιμοποιούνταν πολύ συχνότερα από τ άλλα, αφού οι λουόμενοι ήταν συνήθως γένους αρσενικού. Αργότερα στ ανδρικά θα προστεθεί και «αναπαυτήριο».

Η διαχείριση

Η ιστορικός, Ευαγγελία Μπαφούνη, που έχει ασχοληθεί με το θέμα στηριγμένη στο αρχείο του δήμου Πειραιά, σημειώνει σχετικά: «Ο δήμος από την πρώτη στιγμή της κατασκευής των λουτρών αποφασίζει να αναθέσει τη διαχείρισή τους σε ιδιώτη… Από τα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου μπορούμε ν αντλήσουμε πολλές πληροφορίες, τεχνικής κυρίως φύσεως, σε ό,τι αφορά την κατασκευή, τις επιδιορθώσεις, τον συνεχή καθαρισμό του πυθμένα της θάλασσας στην προσπάθεια να αποφευχθούν οι δυσάρεστες οσμές που ανέδυε μόνιμα το Πασαλιμάνι. Παρ όλα αυτά, όμως, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ποιοι τελικά χρησιμοποιούν τα θαλάσσια λουτρά της Μουνυχίας και με ποια συχνότητα».

Πάντως, η κίνηση στα λουτρά τόσο με λουόμενους από τον Πειραιά, όσο και από την Αθήνα, πρέπει τα ζεστά καλοκαίρια να ήταν αυξημένη. Αυτό τουλάχιστον δείχνει η χάραξη νέων δρόμων για το Πασαλιμάνι και η ονομασία του χώρου γύρω από τα λουτρά ως πλατεία Δημοτικών Λουτρών (σημερινή πλατεία Κανάρη).

Άλλωστε, μέχρι τη δεκαετία του 1870, με την εμφάνιση και ανάπτυξη των λουτρών του Νέου Φαλήρου ήταν η μοναδική «πλαζ», στην οποία είχαν πρόσβαση τροχοφόρα.

Μέχρι τότε αποτελούσε και τη μοναδική διέξοδο των Αθηναίων για θαλάσσια μπάνια, όταν στην πρωτεύουσα «έσκαγε ο τζίτζικας».

Η περιοχή με τη φαληρική ακτή απέναντι έρημη ακόμη

Τα κόμιστρα

Το «αγώγιον» (κόμιστρα) με τα οχήματα και τις άμαξες της εποχής από την Αθήνα στον Πειραιά κοστίζει, αναλόγως της θέσης, από 0,50- 1 δραχμή. Το μίσθωμα όλης της άμαξας ορίζεται, με αστυνομική διάταξη για ν’ αντιμετωπιστεί η κερδοσκοπία, στις 4,50 δραχ. (για σύγκριση ο καφές κοστίζει 10 λεπτά).

Μπορείς, όμως, να ταξιδέψεις και κατευθείαν από την Αθήνα για τα λουτρά της Μουνυχίας. Με 8-9 δραχμές, αναλόγως αν το δρομολόγιο είναι πρωινό ή εσπερινό. Μεταβαίνεις εκεί, κάνεις το μπάνιο σου και επιστρέφεις.

Το ταξίδι, όμως, «δια της αμαξιτής οδού» από την Αθήνα στον Πειραιά ήταν μονάχα για λίγες εκατοντάδες προνομιούχους, που διαθέτουν χρήμα ή ιδιωτική άμαξα. Όπως οι κυρίες της βασιλικής αυλής, που έκαναν τα μπάνια τους, μαζί με την Αμαλία, τις πρωινές ώρες στο πανέρημο Παλιό Φάληρο…

Από τη Μουνυχία στο Μικρολίμανο

«Το θέρος είναι η ώρα του έτους καθ ην ο Πειραιεύς και πολυπληθέστερος και ζωηρότερος είναι, σωρηδόν κατερχομένων των Αθηναίων χάριν των θαλασσίων λουτρών…»

Η επισήμανση γίνεται σ’ έναν «Οδηγό» του 1860, που εκδόθηκε από τον Δήμο και τη Νομαρχία Αθηνών. Ηταν η εποχή που η πρωτεύουσα είχε 40.000 περίπου κατοίκους και ο Πειραιάς, που συγκαταλεγόταν «στα περίχωρα», γύρω στους 5.500.

Εκεί διαβάζουμε, ακόμη, ότι «ο περίπατος Τερψιθέας είναι μαγευτικός, διότι εκείθεν ο οφθαλμός επιβλέπει και τους δυο λιμένας, τον κυρίως λεγόμενον του Πειραιώς και τον της Μουνυχίας, όπου υπάρχουσι και τα δημόσια λουτρά».

Προς άρση αναπόφευκτων γεωγραφικών παρεξηγήσεων, όταν ο οδηγός «Νέαι Αθήναι», γράφει για τη Μουνυχία (αρχική γραφή Μουνιχία) δεν εννοεί το Μικρολίμανο (το καλούμενο παλιότερα Τουρκολίμανο), αλλά το Πασαλιμάνι (το λιμάνι της Ζέας).

Σύμφωνα με λανθασμένους υπολογισμούς, ιστορικοί και αρχαιολόγοι τοποθετούσαν τον 19ο αιώνα το αρχαίο λιμάνι της Μουνυχίας και το ονόμαζαν έτσι, στη σημερινή Ζέα (πρώην Πασαλιμάνι).

Καρτ ποστάλ για τα πέριξ του λιμένος και τη θέση Κουμουνδούρου (τ΄ όνομα από τη βίλα του του γνωστού πολιτικού)

Το πραγματικό αρχαίο λιμάνι της Μουνυχίας ή Κουμουνδούρου (από την έπαυλη Κουμουνδούρου που υπήρχε εκεί) αποκαλούσαν με το μεσαιωνικό όνομα Φανάρι ή Φάληρο. Ακόμη και την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα πολλοί ονόμαζαν το λόφο του Προφήτη Ηλία (τη δυτική πλευρά του λόφου της Καστέλας, που βλέπει προς την πόλη του Πειραιά) ως «Φαληρικό» λόφο.

Οι ιστορικές -γεωγραφικές- ονοματολογικές συγχύσεις καθυστέρησαν να διαλυθούν. Αν και από τα μέσα του 19ου αιώνα είχαν διατυπωθεί τεκμηριωμένες απόψεις για την ταύτιση αρχαίων και νέων θέσεων.

Από το 1880, πάντως, αρχαιολογικά ευρήματα «έδειξαν οριστικώς πλέον ότι ο λιμήν της Μουνιχίας είναι το Τουρκολίμανον ή ο λιμήν Κουμουνδούρου». Επισήμως, η ονοματολογία διευθετήθηκε τη δεκαετία του 1920 όταν το Πασαλιμάνι ονομάστηκε Ζέα και το Τουρκολίμανο ως Μουνυχία (Μικρολίμανο θα ονομαστεί τα χρόνια της χούντας του 1967, επειδή «θίγονταν» τα ελληνοχριστιανικά ώτα…).

Κατασκευές για τα… πανηγύρια!

Στην είσοδο των δημοτικών λουτρών του Πειραιά υπήρχε από το 1856 η επιγραφή σε χάλκινη πλάκα ότι η «θάλασσα κλύζει πάντα τ ανθρώπινα κακά». Δεν μπορούσε, βεβαίως, να «ξεπλύνει» και τα λύματα που δεχόταν, ούτε να συμπληρώσει την προχειρότητα και την κοντόφθαλμη αντίληψη των Πειραιωτών για τα θαλάσσια λουτρά τους.

Οι πρώτες κατασκευές ήταν για τα… πανηγύρια. Μία μοναδική περιγραφή τους έχει δώσει η αρχιτέκτονας, Σταματίνα Μαλικούτη, στη διδακτορική διατριβή της («Λειτουργική συγκρότηση και αρχιτεκτονική εξέλιξη του ιστορικού κέντρου του Πειραιά 1835-1912»).

Στηριγμένη στα δημοτικά αρχεία τα αναπαριστά ως εξής:

– Οι 16 πρώτες καμπίνες βάφονται με λαδί χρώμα, έχουν ξύλινο σκελετό, πατώματα και χωρίσματα. Η προσπέλαση στη θάλασσα γίνεται μέσω στενόμακρης εξέδρας που στο άκρο της καταλήγει σε σκάλα.
– Οι 10 νέες σκεπαστές ανδρικές καμπίνες, που κατασκευάζονται το 1850 και οι άλλες 20 (ανδρικές και γυναικείες) το 1853 στηρίζονται σε κτιστές κολώνες . Έχουν διαστάσεις 2 επί 3 μ., πόρτα εισόδου, φεγγίτη και περιστρεφόμενο «πορτέλο» προς την ακτή. Βρίσκονται 40 εκ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας στην οποία κατέβαιναν με σκαλάκια
– Με την εγκατάσταση και άλλων 20 λουτρών το 1861 κατασκευάζεται και χώρος αναμονής ( «αναπαυτήριο»).
– Οι συνεχείς καταρρεύσεις οδηγούν στη σκέψη να κατασκευαστούν από πέτρα, γίνεται η σχετική δημοπρασία, αλλά το έργο δεν θα εκτελεστεί
– Το 1868 γίνονται νέες ανδρικές καμπίνες που στερεώνονται σε 100 πασσάλους με σιδερένια βάση. Τον επόμενο χρόνο αποπερατώνεται και η γυναικεία πτέρυγα με 38 επιπλέον καμπίνες.

Στο μεταξύ αρχίζει να λειτουργεί η σιδηροδρομική σύνδεση Αθήνας – Πειραιά και η εξέλιξη των δημοτικών λουτρών σταματά. Θα παραμείνουν στην ίδια κατάσταση, με μικροεπισκευές μέχρι τη μεταφορά τους στη Φρεαττύδα.

Όσο για το καφενείο, αυτό ήταν μια ελαφριά ξύλινη κατασκευή πάνω σε ξύλινες κολώνες Αποτελούνταν από μία αίθουσα με ξύλινα καθίσματα, πάγκους και τραπεζάκια και κουζίνα. Σε κάποια φάση απέκτησε και στέγαστρο, που κάλυπτε μια επιφάνεια περίπου 50 τετραγωνικών μέτρων.

Έρχονται τα νέα λουτρά

Τo 1868 o Άγγλος επιχειρηματίας Ε. Πίκερινγκ, αναλαμβάνει μετά από άλλες αποτυχημένες απόπειρες Γάλλων (1857 και 1861) το έργο της κατασκευής και εκμετάλλευσης του σιδηροδρόμου «απ’ Αθηνών εις Πειραιά». Σύμφωνα με τη σύμβαση, η εταιρεία (αρχική ονομασία ΣΑΠ) μπορούσε να κατασκευάσει στον όρμο του (Νέου) Φαλήρου θαλάσσια λουτρά και να τα συνδέσει με τη σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας – Πειραιά. Επίσης, να συνδέσει με ιπποσιδηρόδρομο την ίδια παραλία με τον σιδηροδρομικό σταθμό του Πειραιά.

Πριν αρχίσει να λειτουργεί ο ΣΑΠ (1869) ο δήμος του Πειραιά αντέδρασε έντονα στη δημιουργία νέων θαλάσσιων λουτρών. Αιτία ήταν η «επικείμενη ζημία του» με τα λουτρά στο Πασαλιμάνι. Υποστήριζε ότι στο Φάληρο σχεδίαζε να κατασκευάσει σφαγεία. Το επιχείρημα αυτό έπεσε στο κενό και ο δήμος αντιπρότεινε τότε να συστήσει μόνος του όσα λουτρά «απαιτούνται δια τας χρείας των κατοίκων των Αθηνών και Πειραιώς». Τα διαβήματά του δεν βρήκαν ανταπόκριση και η σύμβαση υλοποιήθηκε.

Το Μικρολίμανο όπως έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια

Η «ανατολή» του Νέου Φαλήρου

Μάταια ο δήμος του Πειραιά τη δεκαετία του 1870 θα επιχειρεί να διατηρηθεί ως θερινός πόλος έλξης για Αθηναίους και Πειραιώτες. Το ρόλο που έπαιζε το Πασαλιμάνι δεν μπόρεσαν να διαδραματίσουν άλλα θαλάσσια λουτρά στην περιοχή. Όπως στου Κράκαρη ή τη Φρεαττύδα (Π. Φάληρο). Παρόλα αυτά, όμως, εκεί θα εξακολουθούν να κάνουν μπάνιο και τις επόμενες δεκαετίες οι Πειραιώτες. Λίγοι πάντως στις αρχές του 20ού αιώνα θα τα προτιμούν. Όλοι σπεύδουν προς το Νέο Φάληρο.

Οι Αθηναίοι δεν έχουν λόγο μετά το 1869 να φτάνουν ως τον Πειραιά και οι Πειραιώτες θα προτιμούν το Φάληρο.

Το 1880 στην εφημερίδα του Βλ. Γαβριηλίδη «Μη Χάνεσαι» διαβάζουμε για τη Μουνυχία: «Αν περιέλθη τις την πόλιν όλην του Πειραιά, θέλει θαυμάση πρόοδον, παντού πρόοδον. Οταν όμως φθάση εις την Μουνυχίαν θα ιδής γηρατειά. Με όσα παλατάκια κι αν την στολίζουν… δεν δύναται ν αναλάβη την ζωήν, ην είχε προ δέκα ετών και την οποίαν αφήρησε το Φάληρον με τα πολλά θέλγητρά του.

Η θάλασσά της είναι θολή, ακάθαρτος και ανάλατος ακόμα. Δια να λουσθής πρέπει να προμηθευθείς από τα αρειμανιώτερα τσαρούχια, διότι άλλως θα εκθέσης τους πόδας σου εις την μανίαν όλων των ειδών της ακάνθης (αγκαθιών)…»

Ο δριμύς κατήγορος της Μουνυχίας, κολυμπώντας στα νερά της, αναπολεί «ως ωραίον όνειρον την δίκην λεπτουργημένου κρυστάλλου διαυγή και πάντοτε υπό λεπτού ανέμου ρυτιδουμένην θάλασσαν του Φαλήρου…».

Κάπως έτσι γράφτηκε ο επικήδειος της «πλαζ» στο Πασαλιμάνι κι ανέτειλε απαστράπτουσα εκείνη του Νέου Φαλήρου. Φυσικά, και η τελευταία είχε ημερομηνία λήψης…