Τα ζώα ως πρωταγωνιστικά πρόσωπα στο έργο της Καλλιόπης Σφάελλου

Γράφει η Γραμμένη-Ελένη Πουρνή // *

 

Τα βιβλία που απευθύνονται στα παιδιά έχουν πολύ συχνά ήρωες όχι μόνο ανθρώπους, παιδιά και ενήλικες αλλά και ζώα. Πρόκειται για μια πανάρχαια τάση που ξεκινά σχεδόν με την έναρξη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας εφόσον ο Όμηρος στην Ιλιάδα βάζει το άλογο του Αχιλλέα, τον Ξάνθο, να προλέγει το θάνατο του αφέντη του. η αρχαία ελληνική μυθολογία έχει να επιδείξει μεγάλη ποικιλία μύθων με ζώα που μιλούν και πράττουν σαν άνθρωποι. Ο Αριστοφάνης στις κωμωδίες του (Όρνιθες, Σφήκες κλ.) θα αξιοποιήσει το στοιχείο των ανθρωπόμορφων ομιλούντων ζώων για να καυτηριάσει τα κακώς κείμενα της αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής του και τις φαυλότητες των συμπατριωτών του.

Ιδιαίτερη άνθηση θα γνωρίσει η χρήση των ζώων ως ήρωες με ανθρώπινα χαρακτηριστικά από τον Αίσωπο στους μύθους του. Πουλιά, λιοντάρια, αλεπούδες, λύκοι μιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι για να καταλήξει ο συγγραφέας στο διδακτικό του επιμύθιο. Στη ρωμαϊκή εποχή ο ποιητής Οβίδιος στο έργο του Μεταμορφώσεις αναφέρεται σε ελληνικούς και ρωμαϊκούς μύθους όπου άνθρωποι μεταμορφώνονται σε ζώα και το αντίστροφο και συχνά ζουν και σκέπτονται όπως οι άνθρωποι. Σπουδαίοι μυθογράφοι όπως ο Λαφονταίν στη Γαλλία και αργότερα ο Κρύλοφ στη Ρωσία γράφουν μύθους που βρήκαν μεγάλη απήχηση στο κοινό κατά το παράδειγμα του Αισώπου με τα ζώα να αποτελούν συχνά τους πρωταγωνιστές. Στα νεότερα χρόνια, η νεοελληνική λαϊκή παράδοση εμπεριέχει πολλά λαϊκά παραμύθια με ήρωες ομιλούντα ζώα.

Ο Μιχάλης Μερακλής (2001: 77/Cooper, 2015: 134-135) γράφει πως σε πολλά ελληνικά λαϊκά παραμύθια τα ζώα παριστάνονται στο τύπο του ευγνώμονος ζώου, δηλαδή του ζώου που είναι προικισμένο με υπερφυσικές ιδιότητες και βοηθά τον άνθρωπο νιώθοντας ευγνωμοσύνη γι’ αυτόν επειδή το έχει ευεργετήσει.  Ωστόσο, μπορεί να παριστάνεται και από την αντίθετη πλευρά εκπροσωπώντας την βίαιη και επιθετική πλευρά της φύσης. Στον τύπο του ζώου βοηθού και προστάτη, τα ευγνώμονα ζώα βοηθούν τον άνθρωπο συμβολίζουν  την ενστικτώδη και διαισθητική πλευρά του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα: «Μια άμεση ανταπόκριση στις δυνάμεις της φύσης, μια καλύτερη αυθόρμητη κατανόηση όσων ο άνθρωπος έχασε ή άφησε να ατροφήσουν , αλλά μπορούν να ξανακερδηθούν απ’ οποιονδήποτε μπορεί ν’ αποκαταστήσει  μια στενή σχέση μ’ ένα ζώο ή πουλί. Τα ζώα βοηθοί προσφέρουν αυτή την ενστικτώδη γνώση και αντίδραση που είναι τόσο αποτελεσματική σε στιγμές κρίσης, όταν η λογική δεν φέρνει κανένα αποτέλεσμα και η αντίδραση στα γεγονότα πρέπει να είναι άμεση» (Cooper, 2015: 136). Επίσης, τα ζώα και τα πουλιά που μιλάνε πολύ συχνά γίνονται μάρτυρες γεγονότων για τα οποία μπορούν αργότερα να μιλήσουν για να βοηθήσουν τους ήρωες να αθωωθούν ή να πάρουν εκδίκηση γι’ αυτούς (ό. π., 140). Τα ζώα που στα λογοτεχνικά κείμενα σκέφτονται, αισθάνονται και συμπεριφέρονται όπως οι άνθρωποι λειτουργούν σαν υποκατάστατα των ανθρώπων (Οικονομίδου, 2006). Από την άλλη πλευρά θεωρείται επιτυχημένη η ανθρωποποίηση του ζώου αν εξακολουθεί να διατηρεί κάποια στοιχεία του ζωώδους χαρακτήρα του (Σιβροπούλου, 2004: 87).

Στα παραμύθια και τις ιστορίες που απευθύνονται σε παιδιά –ειδικά μικρότερης ηλικίας-οι μικροί αναγνώστες εύκολα ταυτίζονται με τα ζώα που πρωταγωνιστούν σε αυτές. Η Escarpit (1995) πιστεύει πως οι ιστορίες με πρωταγωνιστές ζώα αποτελεί ένα είδος συμβιβασμού ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία. Εκεί κάπου ανάμεσα ζουν και τα παιδιά κατά το μεγαλύτερο μέρος της παιδικής τους ηλικίας. Ο αναγνώστης διαβλέπει ένα είδος αλληγορίας στις φανταστικές ιστορίες με ζώα, έτσι που δεν αναρωτιέται γιατί τα ζώα στις ιστορίες αυτές και αναζητά να βρει τι κρύβεται πίσω από την αλληγορία (Todorov, 1991). Η ιδιότητα αυτή αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο στους νεαρούς αναγνώστες όσο πλησιάζουν προς την κορύφωση και το τέλος της παιδικής ηλικίας.

Η παρουσία των ζώων ως ηρώων στα παιδικά βιβλία και παραμύθια είναι εξαιρετικά ευεργετική και ωφέλιμη για την ψυχολογία των παιδιών. Καλλιεργεί την ενσυναίσθηση και την ευαισθησία των παιδιών απέναντι στα ζώα και βοηθά στην διαμόρφωση μιας θετικής στάσης απέναντί τους. Ακόμη η ύπαρξη ιστοριών και παραμυθιών που ανατρέπουν τα στερεότυπα σχετικά με την άγρια και απειλητική φύση των ζώων, βοηθά να αναπτύξουν τα παιδιά κριτική σκέψη (Βαλάση, 2001: 21) και να δουν πέρα από τα καθιερωμένα και παραδεδεγμένα και να συμβάλουν ως μελλοντικοί πολίτες στη δημιουργία μιας πιο ανεκτικής και δίκαιης κοινωνίας

Η συγγραφέας Καλλιόπη Σφαέλλου έχει επιδείξει ιδιαίτερη έφεση στη συγγραφή ιστοριών με πρωταγωνιστές ζώα για παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας με ευαισθησία και φαντασία. στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε τρία από αυτά: Η ιστορία του Φιρφιρή (1973), Τα απομνημονεύματα ενός γάτου (1974) και  Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας (1978).

Στην Ιστορία του Φιρφιρή (1973) ήρωας είναι ο ομώνυμος γάιδαρος με το ηχοποίητο όνομα. Η ιστορία ξεκινά με τον Φιρφιρή να εκφράζει την απορία του για το τι είδους γάιδαρος είναι το… αυτοκίνητο που βλέπει να μπαίνουν οι άνθρωποι και να πηγαίνουν στη δουλειά τους αντί για τα κανονικά γαϊδούρια. Η μητέρα του υπήρξε ο σπουδαιότερος δάσκαλός του καθώς του εξηγεί ποια είναι η σχέση τους με τον άνθρωπο και γιατί πρέπει να είναι περήφανος για το είδος του. Ο Φιρφιρής είναι πολύ δεμένος με τον Παντελή, το μικρό γιο του αφεντικού του και τον σώζει από βέβαιο πνιγμό. Από τότε η οικογένεια αρχίζει να τον εκτιμά και ως βραβείο του βάζουν ένα γιορντάνι γύρω από το λαιμό.  Όταν ένα δηλητηριώδες φίδι δαγκώνει το αφεντικό του, τον μεταφέρει έγκαιρα στο χωριό για να σωθεί. Η ασθένεια του αφεντικού του δημιουργεί χρέη στην οικογένεια, της οποίας ο μεγαλύτερος γιος υπηρετεί στο στρατό. Όταν ο δανειστής απειλεί να τους πάρει το αμπέλι ο Φιρφιρής επεμβαίνει και τρώει το… γραμμάτιο! Τώρα πια τον εκτιμά όλο το χωριό. Ο δανειστής απαιτεί να του παραδώσουν το γάιδαρο ως μέρος της αποπληρωμής του χρέους. Ο Φιρφιρής αρχικά αντιστέκεται αλλά τελικά δέχεται να τον ακολουθήσει σκεπτόμενος την οικογένειά του. Εκεί τον φυλά ένας σκύλος, ο Μούργος. Προσπαθεί να του ξεφύγει αλλά δεν τα καταφέρνει. Όταν τελικά καταφέρει να το σκάσει, βρίσκει καταφύγιο στο δάσος. Έπειτα από λίγες μέρες ενώνεται ξανά με τα αφεντικά του. Για να μην τους καταλάβει ο δανειστής λένε πως αγόρασαν έναν ίδιο γάιδαρο που τον ονόμασαν Φιρφιρή Β΄. Ο χωροφύλακας διεξάγει μια μικρή έρευνα αλλά σύντομα σταματάει. Ο γείτονας ζητά από το αφεντικό του Φιρφιρή να του τον δανείσει για να μεταφέρει το λίπασμα που θα αγοράσει. Το αφεντικό του τον δανείζει και ο Φιρφιρής κάνει ό,τι μπορεί για να μην θυμίζει τον Φιρφιρή Α΄ . Στο γυρισμό και ξέροντας πως το αφεντικό του έχει οικονομικά προβλήματα, φροντίζει να χύσει ένα μέρος του λιπάσματος στο χωράφι του! το χωριό αρχίζει να αναπτύσσεται ως τουριστικό θέρετρο και ο Φιρφιρής φέρνει νοικάρηδες στα αφεντικά του. όταν χάνονται τα δύο μικρά τους παιδιά, που τον πιλατεύουν, βοηθά να τα βρουν. Στο τέλος τα αφεντικά του αποπληρώνουν το χρέος τους και του αγοράζουν ένα ψάθινο καπέλο για τον ήλιο.

Τα απομνημονεύματα ενός γάτου (1974) έχουν ως ήρωα έναν κόκκινο κεραμιδόγατο, τον Κοκκινότριχα Κεραμιδόγατο. Ο γάτος μόλις έχει αρχίσει να ζει μόνος του και αντιμετωπίζει με αμηχανία και περιέργεια τον κόσμο και τους ανθρώπους. Από μικρό γατάκι ξεκινά να εξερευνά τον κόσμο και να πέφτει σε μια σειρά από γκάφες. Μαθαίνει πως οι άνθρωποι φοβούνται τα ποντίκια.  Ρίχνει κάτω μια καρδάρα γάλα γιατί πεινούσε και γίνεται μούσκεμα. Όταν αρχίζει να ανεβαίνει στα κεραμίδια γνωρίζει έναν μαύρο γάτο, τον Μαυρούκο Σπιτογατίδη, που θα γίνει φίλος και συμβουλάτοράς του. μια μέρα μπαίνει σε ένα φορτηγό που μεταφέρει αλλαντικά και τρώει κάμποσα από αυτά. Μια γριά γάτα στα κεραμίδια τον μακαρίζει για την τύχη αλλά τον συμβουλεύει να φυλάγεται. Τα επόμενα κατορθώματά του είναι το παιχνίδι με ένα κορδόνι κουδουνιού σπιτιού και η βόλτα του στη ράχη μιας χελώνας. Προσπαθεί να πιάσει φιλίες με τους ανθρώπους αλλά δυσκολεύεται. Ο Μαυρούκος τον ενθαρρύνει. Πρέπει να είναι φιλικός με τους ανθρώπους αλλά όχι φίλος τους. Αν τον συμπαθήσουν τα παιδιά μπορεί να έχει καλύτερη τύχη. Ο κεραμιδόγατος προσπαθεί να προσεγγίσει τα παιδιά και μια μέρα στο πάρκο κατορθώνει να τον συμπαθήσει ένα αγοράκι. Η οικογένεια τον δέχεται στο σπίτι αλλά ο γάτος διστάζει. Ο Μαυρούκος τον συμβουλεύει να επιμείνει.  Τον ονομάζουν Τόμμυ. Βέβαια, τον μαλώνουν όταν ακονίζει τα νύχια του στα έπιπλα και κάνει ζημιές, όπως όταν έριξε την τσανάκα με το γιαούρτι. Παίζει με το πιάνο, τρομάζει με το είδωλό του στον καθρέφτη, κοιμάται στο κρεβάτι της σπιτονοικοκυράς. Θυμώνει όταν του δένουν μια πράσινη κορδέλα στο λαιμό. Παίρνει μέρος σε συναυλία με άλλους γάτους κάτω από τη γεναριάτικη σελήνη. Βοηθά έναν άλλο αδέσποτο γάτο αλλά τον διώχνει όταν αποδεικνύεται αχάριστος και συγκρούεται με έναν σιαμέζο γάτο. Στο τέλος ζει ευτυχισμένος μαζί με τους ανθρώπους.

Ο Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας (1978) είναι ο ομώνυμος σκύλος και πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος. Γεννήθηκε σε ένα χωράφι και ζούσε εκεί ευτυχισμένος μαζί με τη μητέρα και τα αδέλφιά του. Η μητέρα του τον δίδαξε να είναι πάντα σωστός, δίκαιος και τίμιος και να τιμά πάντα τη συμφωνία μεταξύ σκύλου και ανθρώπου, η οποία προβλέπει πως ο σκύλος πρέπει πάντα να υπηρετεί τον άνθρωπο που τον φροντίζει, έστω και αν τον αδικεί. Όταν ένα αυτοκίνητο παρασύρει τη μητέρα του, βρίσκεται με μια αστική οικογένεια που κάνει διακοπές σε ένα παραθαλάσσιο χωριό. Γίνεται αμέσως φίλος με το μικρό αγόρι της οικογένειας, τον Περικλή αλλά η μητέρα του δεν τον συμπαθεί. Το παιδί τον ονόμασε Κανέλλο.  Δεν αλλάζει γνώμη ούτε όταν βοηθά να συλληφθούν οι δύο τσιγγάνες που έκλεψαν τα βραχιόλια της μικρής γειτονοπούλας. Στο τέλος του καλοκαιριού τον εγκαταλείπουν και γυρίζουν στην πόλη γιατί δεν είναι «καθαρόαιμος» και θα γίνει «σκύλαρος». Αφού περιπλανιέται εδώ και εκεί τον περιμαζεύει ένας δάσκαλος του διπλανού χωριού.  Επειδή είναι πολύ ήμερος τον ονομάζει Αγαθία. Τα παιδιά του σχολείου τον κακομεταχειρίζονται αλλά ο δάσκαλος τον μεταμορφώνει σε πρώτης τάξεως κυνηγόσκυλο. Του υπόσχεται πως θα μείνουν για πάντα μαζί. Όταν παίρνει, όμως, μετάθεση τον αφήνει στο χωριό. Ο Αγαθίας το σκάει και για να ζήσει καταφεύγει σε μικρές παρανομίες. Για λίγο βρίσκει καταφύγιο κοντά σε μια ηλικιωμένη. Μια μέρα πιάνεται σε ένα δόκανο προσπαθώντας να κλέψει ένα τελευταίο κουνέλι και τον περιθάλπει ο τοπικός κλειδούχος των σιδηροδρόμων. Κοντά του νιώθει ξανά ευτυχισμένος. Ο κλειδούχος τον ονομάζει Γκέκα. Όταν ένα βράδυ ένας ασυνείδητος τραυματίζει σοβαρά τον κλειδούχο σώζει όχι μόνο τη ζωή του αφεντικού του αλλά αποτρέπει και μια μοιραία σύγκρουση τρένων. Τον γράφουν οι εφημερίδες και γίνεται διάσημος. Στην τελετή βράβευσης τον ξαναβρίσκει ο μικρός Περικλής και τον παίρνει ξανά πίσω. Ο Γκέκας ζυγίζει μέσα του τα γεγονότα και αποφασίζει να γυρίσει πίσω στον κλειδούχο, ο οποίος είναι ο μόνος άνθρωπος που τον αγάπησε πραγματικά.

Οικόσιτα ζώα είναι οι πρωταγωνιστές στα μυθιστορήματα της Σφαέλλου, ένας γάιδαρος, ένας γάτος και ένας σκύλος. Ο γάιδαρος, ζώο φημισμένο για το πείσμα, την υπομονή και την αντοχή του είναι ο πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα Η ιστορία του Φιρφιρή. Ο Φιρφιρής είναι ο αφηγητής της ιστορίας. Οι αναγνώστες γνωρίζουν ότι μιλά και σκέφτεται σαν άνθρωπος,  όχι όμως και τα πρόσωπα του μυθιστορήματος. Αισθάνεται υπερήφανος για την καταγωγή του μιας και ένα γαϊδουράκι μετέφερε το μικρό Χριστό στην Αίγυπτο για να γλιτώσει από τη σφαγή του Ηρώδη και κατόρθωσε ένας πρόγονός του να ξεγελάσει ακόμη και το λιοντάρι και να γίνει ο βασιλιάς των ζώων. Φαίνεται να είναι προικισμένος και με ανθρώπινες αρετές αλλά και με τα ζωικά χαρακτηριστικά του είδους του. είναι τίμιος, εργατικός, δίκαιος και κρατάει πάντα το λόγο του. Ωστόσο, πολύ συχνά υποκύπτει στη λαιμαργία του (τρώει τα απλωμένα σύκα), πεισμώνει (στυλώνει τα πόδια και αρνείται να ακολουθήσει το δανειστή), κλωτσάει (ρίχνει τον αναβάτη και υπάλληλο του δανειστή που πάει να τον πουλήσει στο παζάρι). Ορισμένες φόρες δείχνει πως η αντίληψή του είναι κάπως περιορισμένη εφόσον δεν μπορεί να κατανοήσει κάποιες εφευρέσεις ή πράξεις των ανθρώπων. Τα καμώματα του Φιρφιρή προκαλούν γέλιο παραπέμποντας στη λαϊκή παράδοση ενώ συχνά κάποιες ενέργειές του εγγίζουν τα όρια της ανθρώπινης λογικής.

Ο Κοκκινότριχας-Τόμμυ Κεραμιδόγατος πρωταγωνιστεί στο βιβλίο Τα απομνημονεύματα ενός γάτου. Η συγγραφέας περιγράφει με μεγάλη φυσικότητα τη ζωή του γάτου που ξεκινάει σε ένα υπόγειο στην Κυψέλη. Είναι ένας φιλοπερίεργος και φιλομαθής γάτος, κάτι που φαίνεται από την πρώτη του συνάντηση με τα ποντίκια. Τολμηρός και ριψοκίνδυνος από τη φύση του, δεν διστάζει να μπει σε ένα φορτηγό που μεταφέρει αλλαντικά και να φάει ανενόχλητος όσα περισσότερα μπορεί. Απολαμβάνει τις βόλτες του στα κεραμίδια αλλά έχει αμφιβολίες για το αν μπορεί να γίνει φίλος με τους ανθρώπους. Ο φίλος του, Μαυρούκος Σπιτογατίδης, τον συμβουλεύει να γίνει φίλος μαζί τους για να περνάει καλά αλλά να αποφεύγει τις πολύ στενές σχέσεις. Ο Κοκκινότριχας-Τόμμυ κάνει πολλές προσπάθειες και τελικά καταφέρνει να βρει το σπιτικό που του ταιριάζει. Αν και πέφτει σε πολλές γκάφες, καταφέρνει να βρει το δρόμο του και να ισορροπήσει. Η σχέση του με τους ανθρώπους είναι κοντινή όχι όμως πολύ φιλική. Βοηθάει άλλους γάτους που έχουν ανάγκη, όπως παλιότερα και ο ίδιος, χωρίς να εγκαταλείπει τα δικαιώματά του.

Ο σκύλος με το επιβλητικό όνομα Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας είναι ο ήρωας του ομώνυμου έργου. Μεγαλώνει στην εξοχή με τη μητέρα και τα αδέλφιά του. Όταν η μητέρα του τραυματίζεται θανάσιμα από ένα διερχόμενο αυτοκίνητο, υιοθετείται από μια οικογένεια. Γρήγορα δένεται με το νέο του αφεντικό, ένα μικρό αγόρι και γίνεται πιστός του φίλος. Αποδεικνύεται άξιος φύλακας και ιχνηλάτης όταν βοηθάει να βρεθούν τα βραχιόλια που έκλεψαν οι τσιγγάνες από τη μικρή γειτόνισσα. Αισθάνεται βαθύτατα προδομένος όταν στο τέλος του καλοκαιριού η οικογένεια τον εγκαταλείπει  ειδικά γιατί δεν είναι «καθαρόαιμος». Περνάει δύσκολα μέχρι να βρει ξανά καταφύγιο κοντά στο δάσκαλο. Στα πειράγματα των παιδιών απαντά με αξιοπρέπεια και εγκαρτέρηση. Ωστόσο δεν διστάζει να υπερασπιστεί τη θέση του όταν νιώθει ότι απειλείται. Αγωνίζεται να διεκδικήσει τη θέση του κοντά στο νέο του αφεντικό και αισθάνεται πανευτυχής όταν του υπόσχεται ότι θα είναι πάντα μαζί. Η νέα εγκατάλειψη από τον δάσκαλο τον θλίβει βαθύτατα. Αρχίζει μία νέα περιπλάνηση με πολλές δυσκολίες. Καταφεύγει σε καταναγκαστικές πράξεις επιβίωσης (κλέβει κουνέλια από μία φάρμα, τρώει ό,τι βρει) και παρόλ’ αυτά βοηθά και μια φτωχή γριούλα που τον φιλοξενεί προσωρινά να ζήσει καλύτερα. Τελικά η τύχη του χαμογελάει ξανά όταν ένας σιδηροδρομικός υπάλληλος τον περιθάλπει ύστερα από τον τραυματισμό του σε ένα δόκανο στη φάρμα με τα κουνέλια. Κοντά του, ο Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας θα φτάσει στο ύψιστο σημείο ευτυχίας. Τον συνοδεύει παντού, τον σώζει όταν δέχεται μία βίαιη επίθεση αποτρέποντας παράλληλα τη σύγκρουση των τρένων και του πηγαίνει τα ψώνια. Η ευγνωμοσύνη και η επιβράβευση που κερδίζει δεν τον αλλάζουν. Όταν το παλιό του αφεντικό, ο νεαρός Περικλής, τον συναντά και τον παίρνει πίσω στην τελετή της βράβευσής του, αν και δεν είναι «καθαρόαιμος», ο σκύλος επιστρέφει πίσω στον κλειδούχο, ο οποίος δεν τον αλλάζει ό,τι και αν του δώσουν σε αντάλλαγμα.

Ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος (1999: 101-102) κατατάσσει και τα τρία αυτά έργα της Σφαέλλου στα σύγχρονα παραμύθια όπου πρωταγωνιστές είναι ζώα και πουλιά που μιλούν για παιδιά μικρής και μεγαλύτερης ηλικίας. Είναι ανθρωποποιημένα και διδάσκουν αλληγορικά και έμμεσα κυρίως κοινωνικές αρετές. Η καταγωγή τους συνήθως εντοπίζεται στους αρχαίους μύθους του Αισώπου. Η ίδια η συγγραφέας σε συνέντευξη που παραχώρησε το 1984 στον Βασίλη Αναγνωστόπουλο αναφέρει: «…Το παιδί τώρα δεν έχει την ευκαιρία που είχαμε εμείς ν’ ακούσουμε παραμύθια από τη γιαγιά μας» (1990: 200). Στους περισσότερους από τους μύθους του Αισώπου ήρωες είναι ζώα που μιλούν, σκέφτονται, συμπεριφέρονται και ζουν καταστάσεις παρόμοιες με των ανθρώπων (Μερακλής, 1987/Χωρεάνθη, 1987). Στα παραμύθια της Καλλιόπης Σφαέλλου έχουμε πράγματι τα ζώα-πρωταγωνιστές που κατά την αριστοφανική παράβαση απευθύνονται μόνο στον αναγνώστη και συνομιλούν μόνο με άλλα ζώα, σκέφτονται και ενεργούν κατά ανθρώπινο τρόπο. Οι ήρωες του Αισώπου συνήθως είναι φορείς ηθικών ιδεών και αξιών που ο συγγραφέας θέλει να μεταδώσει στους αναγνώστες του (Μερακλής, 1987/Χωρεάνθη, 1987) και συχνά τις αντιπαραθέτει με τις αντίστοιχες αρνητικές τους. Στην Ιστορία του Φιρφιρή εξαίρεται η υπομονή, η προθυμία, η εργατικότητα. Στα Απομνημονεύματα ενός γάτου δίνεται έμφαση στη φιλία, την αγάπη και το σεβασμό. Στον Κανέλλο Αγαθία Γκέκα κυριαρχεί η ανάγκη για συμπαράσταση και αγάπη, που έχει κάθε ζωντανό πλάσμα στον κόσμο (Αναγνωστόπουλος, 1999: 102).

Παραμύθια και μύθους με πρωταγωνιστές εξανθρωπισμένα ζώα συναντούμε και στην νεοελληνική λαϊκή παράδοση. Στον κατάλογο των Aarne-Thompson οι μύθοι ζώων αποτελούν μία ξεχωριστή κατηγορία με πολλές παραλλαγές. Πρόκειται για παραμύθια με πρωταγωνιστές ζώα που στην νεοελληνική παράδοση έχουν άμεση καταγωγή από τους μύθους του Αισώπου (Μαλαφάντης, 2011: 60-61). Ο Μερακλής (1974: 19-24) ανάγει την ύπαρξή τους στην προϊστορική εποχή και τη λατρεία των ζώων από τους πρωτόγονους ανθρώπους. Παραμύθια με πρωταγωνιστές ζώα υπάρχουν και στην κατηγορία των τυπολογικών παραμυθιών (Μαλαφάντης, 2011: 63). Όπως οι μύθοι του Αισώπου, δεν είχαν σκοπό να διδάξουν ηθική στους ανθρώπους αλλά να τους μάθουν να αντιμετωπίζουν τη ζωή όπως είναι αλλά και να τους ψυχαγωγήσουν, τα νεοελληνικά παραμύθια έχουν σκοπό να ψυχαγωγήσουν τον ακροατή ή αναγνώστη εγκαταλείποντας τον κόσμο της πεζής καθημερινότητας (Κλιάφα, 1987/Αυδίκος, 1997: 40).  Και εδώ οι ήρωες συμβολίζουν έννοιες και αξίες.

Τυπολογικά οι τρεις ήρωες-ζώα των βιβλίων της Καλλιόπης Σφαέλλου παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τους ήρωες των λαϊκών παραμυθιών. Τα ζώα-ήρωες μιλούν και σκέφτονται όπως οι άνθρωποι, στοιχείο παμψυχισμού και μεταμόρφωσης. Πρόκειται για ήρωες που εκπροσωπούν κυρίως το καλό και το κακό αντιπαρατιθέμενα μεταξύ τους. Αποδίδονται απλά και ξεκάθαρα ενώ φαίνονται εξιδανικευμένοι συγκριτικά με τους ανθρώπους (Μαλαφάντης, 2011: 24, 30). Ο Φιρφιρής αντιπαρατίθεται με τον κακόβουλο δανειστή του αφεντικού του. Ο Κοκκινότριχας-Τόμμυ προσπαθεί να κερδίσει τη συμπάθεια των ανθρώπων ακόμη και αν δεν τον συμπαθούν. Ο Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας ενώ είναι πιστός και αφοσιωμένος, οι άνθρωποι τον εγκαταλείπουν.  Παράλληλα παρουσιάζουν και πολλά από τα γνωρίσματα των ηρώων του σύγχρονου παραμυθιού στο οποίο εντάσσονται. Είναι καθημερινοί και απλοί, ζουν και ενεργούν στη σύγχρονη πραγματικότητα, ξεχωρίζουν για τις ικανότητες και την αξία τους όχι για την καταγωγή τους, δεν προβαίνουν σε ωμότητες και θηριωδίες και στο τέλος πάντα δικαιώνονται (Αναγνωστόπουλος, 1997: 90-91). Ο Φιρφιρής σκέφτεται πριν κλωτσήσει τον εχθρικό αναβάτη του, είναι καλόψυχος και ευγενικός. Ο Κοκκινότριχας-Τόμμυ ζει στη σύγχρονη Αθήνα και καταφέρνει να επιβιώσει χάρη στην ευστροφία και την εξυπνάδα του. Ο Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας τιμά την προαιώνια συμφωνία σκύλου-ανθρώπου και μένει πιστός στο αφεντικό εκείνο που τον αγαπά πραγματικά.

Αν και διατηρούν πολύ στενή σχέση με την παράδοση, τα μυθιστορήματα της Σφαέλλου διακρίνονται για το ρεαλισμό τους, γεγονός που διαφαίνεται στον τρόπο που η συγγραφέας σκιαγραφεί τις καταστάσεις και τα πρόσωπα. Η Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (1995: 65-72) αναφέρει πως όταν τα μυθιστορηματικά πρόσωπα-κυρίως τα παιδιά-έρχονται σε επαφή με την σκληρή πραγματικότητα και τα προβλήματά της τότε έχουμε ρεαλισμό που σχετίζεται με τις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις. Και τα τρία ζώα έρχονται σε επαφή με την ενήλικη πραγματικότητα του είδους τους, κάτι σαν το δικό τους bildungsroman (Abrams, 2005: 291). Η επιλογή της συγγραφέως να επιλέξει ζώα ως πρωταγωνιστές των έργων της για μεγαλύτερα παιδιά λειτουργεί και ως ένα είδος κοινωνικής κριτικής και σάτιρας της ανθρώπινης πραγματικότητας-χαρακτηριστικά που συναντούμε τόσο στους μύθους του Αισώπου όσο και στη λαϊκή παράδοση (Κλιάφα, 1987/Μητσόπουλος, 1987). Τα ζώα επιτυγχάνουν εκεί όπου αποτυγχάνει ο άνθρωπος.  Μένουν πιστά στις ιδέες και τις αξίες τους ενώ ο άνθρωπος παρόλο που είναι έλλογο ον ενεργεί καιροσκοπικά. Τα ζώα, αντίθετα με τα ισχύοντα στερεότυπα (Αμπατζοπούλου, 1998: 158) αποδεικνύουν την αξία και τη χρησιμότητά τους και η σύγκριση του διπόλου ζώο-άνθρωπος καταρρίπτει το μύθο της κατωτερότητάς τους.

Με επιρροές και ρίζες από την λαϊκή παράδοση, τα ζώα-ήρωες στο έργο της Καλλιόπης Σφαέλλου λειτουργούν ως μια μικρογραφία της ανθρώπινης κοινωνίας. Σκέφτονται και πράττουν όπως οι άνθρωποι αλλά βρίσκονται πιο κοντά σε αυτό που ο άνθρωπος οφείλει να είναι καλώντας τον εμμέσως να επιστρέψει στις αρχικές του ιδέες και αξίες.

ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ

• Σφαέλλου, Κ. (1973). Η ιστορία του Φιρφιρή. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας-Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας Α. Ε. .
• Της ίδιας. (1986). Τα απομνημονεύματα ενός γάτου (1^η έκδοση, 1974, Βιβλιοπωλείο της Εστίας-Ι. Δ. Κολλάρου& Σίας Α. Ε.) . Αθήνα: Δωρικός.
• Της ίδιας. (1978). Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας-Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας Α. Ε. .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1999). Τάσεις και εξελίξεις στην παιδική λογοτεχνία. Αθήνα: Εκδόσεις των Φίλων.
• Του ίδιου (1990). Συζητήσεις Β΄. Θέματα παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα : Καστανιώτης.
• Abrams, M. H. (2005). Λεξικό λογοτεχνικών όρων (μτφρ. Γ. Δεληβοριά – Σ. Χατζηιωαννίδου). Αθήνα:  Πατάκης.
• Αμπατζοπούλου, Φ. (1998). Ο Άλλος εν διωγμώ, Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία, Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας. Αθήνα: Θεμέλιο.
• Αυδίκος, Ε. (1997). Το λαϊκό παραμύθι. Αθήνα: Οδυσσέας.
• Cooper, J. C. (2015). Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών (μτφρ. Θ. Μαλόπουλος) 15^η έκδοση. Αθήνα: Θυμάρι.
• Escarpit, D. (1995). Η παιδική και νεανική λογοτεχνία στην Ευρώπη (μτφρ. Σ. Αθήνη). Αθήνα: Καστανιώτης.
• Κλιάφα, Μ. (1987). Οι μύθοι του Αισώπου και η λαϊκή παράδοση. Διαβάζω, τ. 167, σσ  36-39.
• Μαλαφάντης, Κ. (2011). Το παραμύθι στην εκπαίδευση. Αθήνα: Διάδραση.
• Μερακλής, Μ. (1987). Το αισώπειο ζήτημα. Διαβάζω, τ. 167, σσ.  23-29.
• Του ίδιου. (2001). Τα παραμύθια μας. Αθήνα: Εντός.
• Μητσόπουλος (1987). Σε ποιους απευθύνεται ο Αίσωπος. Διαβάζω, τ. 167, σσ. 35-38.
• Οικονομίδου, Α. (2006). Η ενηλικίωση του βλέμματος: το παιδί-αναγνώστης μεταξύ εικόνας και κειμένου. Στο: (επιμ. Τ. Καλογήρου) Το εικονογραφημένο βιβλίο δεν είναι μόνο για μικρά παιδιά. Συμβολή στην έρευνα και τη μελέτη της τέχνης και της τεχνικής της εικονογράφησης. Πρακτικά ημερίδας 29/01/2005. Αθήνα: Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου.
• Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (1995). Όπως και στ’ αηδόνια – για την παιδική λογοτεχνία χωρίς ψευδαισθήσεις. Αθήνα: Πατάκης.
• Σιβροπούλου, Ρ. (2004). Ταξίδι στον κόσμο των εικονογραφημένων μικρών ιστοριών. Θεωρητικές και διδακτικές διαστάσεις. Αθήνα: Μεταίχμιο.
• Todorov T. (1991). Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία (μτφρ. Παρίση Α.). Αθήνα: Οδυσσέας.
• Χωρεάνθη, Ε. (1987).  Η διαχρονική λειτουργία των αισώπειων μύθων. Διαβάζω, τ. 167, σσ. 56-58.

* H Γραμμένη-Ελένη Πουρνή είναι απόφοιτη του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος πάνω στη λογοτεχνία και το παιδικό βιβλίο από το Παιδαγωγικό Τμήμα του ΕΚΠΑ. Έχει λάβει μέρος σε πανελλήνια και διεθνή συνέδρια.