Fractal

Παιχνίδια, τραυματική μνήμη και αναπαράσταση: η περίπτωση της Ζάζα της Αργυρώς Πιπίνη

Της Γεωργίας Καραντώνα [i] //

  

Αργυρώ Πιπίνη «Ζάζα», εκδ. Καλειδοσκόπιο

 

Μα στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια

Μ.Αναγνωστάκης

 

Ενάμισι εκατομμύριο παιδιά δολοφονήθηκαν στο Ολοκαύτωμα. Ελάχιστα επιβίωσαν. Στις 27 Ιανουαρίου, Διεθνή Ημέρα μνήμης των θυμάτων και ηρώων του Ολοκαυτώματος θυμόμαστε τα παιδιά θύματα. Σε πολλά μουσεία διεθνώς παρουσιάζονται παιδικά εκθέματα, όπως στην έκθεση Children in the Holocaust στο Yad Vashem, όπου  παιχνίδια, ζωγραφιές, ημερολόγια και άλμπουμ  προσφέρουν μια περιήγηση στη ζωή των εβραιόπουλων κατά το Ολοκαύτωμα. Στην έκθεση για το Ολοκαύτωμα στο Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο του Λονδίνου εκτίθεται το λούτρινο σκυλάκι με το μωβ φιογκάκι, δώρο του Walter Fincler, μουσικού, δημοσιογράφου, καλλιτέχνη και επιστήμονα, στην κόρη του Evelyn λίγο πριν την αναχώρησή της από τη Βιέννη για το Ηνωμένο Βασίλειο με το βρετανικό πρόγραμμα διάσωσης Kindertransport σε ηλικία 8 ετών.

Τα παιχνίδια πρωταγωνιστούν σε βιβλία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το βιβλίο Three Dolls, όπου περιγράφεται η προσωπική σχέση της Claudine με την κούκλα της Colette, στη Γαλλία, της Eva με την κούκλα της Gerta, στην Ουγγαρία και της  Zofia με την κούκλα της Zuzhia, στην Πολωνία. Στην παιδική λογοτεχνία συναντάμε παιχνίδια-πρωταγωνιστές, όπως στο εικονοβιβλίο Οtto The autobiography of a Teddy Bear (2010) του Tomi Ungerer, με ένα αρκουδάκι-παιχνίδι που αφηγείται την ιστορία του και όσα βιώνει το εβραιόπουλο και ο φίλος του την εποχή του πολέμου.

Με τολμηρή πένα πραγματεύεται και η πολύβραβευμένη συγγραφέας Αργυρώ Πιπίνη το τραυματικό ιστορικό γεγονός της Σοά, με κεντρική φιγούρα της ιστορίας μια κούκλα-παιχνίδι της μικρής εβραιοπούλας Εστρέας, τη Ζάζα, για να προσεγγίζεται ευκολότερα η ιστορία από το παιδί-αναγνώστη. Η Ζάζα, ένα από τα παιχνίδια που βρέθηκαν στοιβαγμένα σε σωρούς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μετά τη διαλογή των προσωπικών αντικειμένων των κρατουμένων, επιβιώνει μεταπολεμικά. Εκτίθεται στην προθήκη ενός μουσείου μαζί με άλλες κούκλες. ‘Σώθηκα, είμαι εδώ και όλα θα τα πω, γιατι τα ξέρω όλα εγώ, γιατί εμείς φυλάγαμε τα μυστικά’. Η Ζάζα, φορέας ιστορικής μνήμης, διασώζει την ιστορική αλήθεια με τη μαρτυρία της, δίνοντας ηχηρή απάντηση ενάντια σε κάθε αρνητή του Ολοκαυτώματος και σε κάθε ιστορικό αναθεωρητισμό. Δεν είναι τυχαίο που το όνομα Ζάζα στη Βίβλο σημαίνει ‘αυτός που ανήκει σε όλους’, μιας και η κούκλα αισθάνεται το χρέος να καταθέσει τη μαρτυρία της για να εγγραφεί στη συλλογική ιστορική μνήμη.

Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση και την παρουσίαση της ιστορίας από την οπτική μιας παιδικής κούκλας, ξετυλίγεται μια σκοτεινή ιστορία με το παιδί σε πρώτο πλάνο. Η κούκλα του εξωφύλλου, με τα κλειστά μάτια και το θλιμένο πρόσωπο μοιάζει τόσο ανθρώπινη που σχεδόν δεν διακρίνεται αν απεικονίζεται η Εστρέα-παιδί ή η Ζάζα-κούκλα, διαρρηγνύοντας τη σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου. Ταράζει αυτό το εξώφυλλο του Πέτρου Μπουλούμπαση, τον ενήλικα αναγνώστη προκαλώντας συνειρμικά συνδέσεις μεταξύ του τρένου-παιχνιδιού στην κορυφή του κεφαλιού της κούκλας και του τρένου-οχήματος, μέσου μεταφοράς σε ερμητικά κλειστά βαγόνια προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, εργασίας και μαζικής εξόντωσης.

‘Χρόνια και χρόνια έβλεπα τρένα να έρχονται γεμάτα και να φεύγουν άδεια –τσαφ τσουφ, τσαφ τσουφ–, έβλεπα βαγόνια σφραγισμένα, έβλεπα σύννεφα καπνού πυκνά, ν’ ανεβαίνουνε στον ουρανό ψηλά, έβλεπα ανθρώπους να χάνονται, έβλεπα τους φίλους μου να χάνονται, να γίνονται καπνός…”. Καθόλου ‘σκιώδες΄[ii] δεν είναι το κείμενο της Πιπίνη που σε μια μακρά περίοδο λόγου, όπου το ρήμα έβλεπα επαναλαμβάνεται εννέα φορές, μας επιτρέπει να ακούσουμε το ηχοτόπιο των συρμών, το γάβγισμα των σκυλιών στην είσοδο των στρατοπέδων, τα ουρλιαχτά των φρουρών και τα ποδοβολητά, να παρακολουθήσουμε με κομμένη την ανάσα, σαν σε οθόνη μικρού φιλμικού πεδίου την επιβίβαση στα βαγόνια, τη μεταφορά των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, την κατάσχεση προσωπικών αντικειμένων και την τοποθέτηση τους στα λεγόμενα Kanada warehouses, τη διαλογή, τον διαχωρισμό αντρών-γυναικών, ικανών-ανίκανων για εργασία, τη στολή των κρατουμένων, τους θαλάμους αερίων. Παράλληλα, όμως, ακούμε και τους στίχους από το τραγουδάκι που ψιθυρίζει η Εστρέα “Βιολέτες και τριαντάφυλλα, γαρδένιες, γιασεμιά, ζουμπούλια, μενεξέδες, πασχαλιές”, που επιτείνει μεν την αγωνία για την εξέλιξη της ιστορίας δεν επιτρέπει δε στον αναγνώστη να ξεχάσει ότι η ιστορία αφορά ένα παιδί.

Η συγγραφέας με μαεστρία εντάσσει σε μερικές σειρές όλα τα στάδια της γενοκτονίας με λόγο περιεκτικό, μεστό και σαφή και χωρίς να ονοματίζει, επιτρέποντας ‘στο ανήλικο κοινό να εκτεθεί σε ανήθικες συμπεριφορές ή αλλιώς στο «κακό», αλλά ταυτόχρονα να μη λαμβάνει σαφή γνώση για τα βασανιστήρια και την ωμή βία’.[iii] Από την άλλη, ο εικονογράφος λειτουργεί αφαιρετικά. Ελάχιστες πληροφορίες, μικρές, προσεγμένες εικονικές ενδείξεις, μεγάλα σκίτσα που αναπαριστούν την ατμόσφαιρα της εποχής και προσδίδουν  μια αιωρούμενη νοσταλγία για όσα έχουν χαθεί. Η κειμενική απεικόνιση και η εικονογραφική αναπαράσταση συνδιαλέγονται άρτια, προσφέροντας μια δυναμική στον αφηγηματικό ιστό.

Μετά την απελευθέρωση, τα όνειρα της Ζάζα είναι στοιχειωμένα από το τραυματικό, σκοτεινό παρελθόν που επανέρχεται. Ζάζα, όμως, στα εβραϊκά σημαίνει κίνηση και φως. Η Ζάζα κινείται, ‘γλιστράει τα βράδια μέσα από τους τοίχους’ των στρατοπέδων και ακούει τα δέντρα να κραυγάζουν θυμωμένα Ποτέ ξανά, ποτέ ξανά και με την κατάθεση της μαρτυρίας της ρίχνει άπλετο φως στο σκοτάδι της λήθης. Η εικόνα με τους λεπτούς ψηλούς κορμούς και τα γυμνά κλαδιά παραπέμπει στις ψυχρές δολοφονίες με τα δέντρα να στέκουν αυτόπτες, αδιάψευστοι μάρτυρες του πιο στυγερού εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας. Τα δέντρα, όμως, του Μπουλούμπαση έχουν χρώμα: ροζ, μωβ, πράσινες, μπλε και κίτρινες αποχρώσεις συμβολίζουν την αναγέννηση, την ελπίδα, την επιβίωση, τη ζωή.

 

Αργυρώ Πιπίνη

 

Φως, φωτεινότητα και έντονο χρώμα χρησιμοποιεί ο Πέτρος Μπουλούμπασης στις εικόνες του που αντιδιαστέλλεται με πιο σκουρόχρωμες απεικονίσεις που συχνά συναντάμε σε αντίστοιχα έργα παιδικής λογοτεχνίας για το Ολοκαύτωμα. Γήινα χρώματα και παλ αποχρώσεις μεταφέρουν το αίσθημα της θλίψης, της απώλειας και της μοναξιάς. Η εικονογράφηση συνιστά μια συνεχή, μη διακοπτόμενη σιωπηλή κραυγή. Με λίγες εικόνες αναπαριστά μια ολόκληρη εποχή νοηματοδοτώντας την ιστορία. Οι λιτές απεικονίσεις φέρουν δυναμισμό και από το μέρος αναδεικνύεται το όλο. Η Εστρέα, η μικρή Εβραιοπούλα, σκοπίμως δεν είναι αναγνωρίσιμη. Στραμμένη με την πλάτη στον αναγνώστη, ντυμένη με τη ριγέ στολή των κρατουμένων, με ξυρισμένο κεφάλι, ανάγεται σε σύμβολο όλων των παιδιών που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα. ‘Το κίτρινο άστρο στην καρδιά’ υπερπηδά εθνικές ταυτότητες και σύνορα συμβολίζοντας τον κάθε Εβραίο που θυματοποιήθηκε εξαιτίας αιώνων αντισημιτισμού. Ταυτόχρονα, η απουσία του προσώπου του κοριτσιού με το φόρεμα και τα μπλε παπουτσάκια συνιστά ύμνο στην παιδική αθωότητα, στην ανεμελιά, στο παιχνίδι, στη ζωή των παιδιών πριν το Ολοκαύτωμα. Υπερρεαλιστικές απεικόνισεις με ‘το ψάρι που πετάει’ και ‘την ομπρέλα που τραγουδάει’ στην ίδια εικόνα με το κορίτσι-κρατούμενη θέτουν υπό αμφισβήτηση την άποψη για την αθωότητα και την ανεμελιά της παιδικής ηλικίας.[iv]

Εικονογραφικά δεν αποτυπώνονται οι συρμοί ή τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αντίθετα απεικονίζονται εικόνες πριν το Ολοκαύτωμα, ενώ η αρνητική έκβαση της ιστορίας αποσιωπάται από τον εικονογράφο και παρουσιάζεται στο τέλος μία συμβολική εικόνα αναγέννησης. Η δύναμη της χειρονομίας, της επανασύνδεσης, του αγγίγματος δίνεται σε μια εικόνα που παραπέμπει στον αινιγματκό πίνακα του Μιχαήλ Άγγελου, συμβολίζοντας τη σχέση αγάπης της Εστρέας με τη Ζάζα και την πίστη στην επιβίωση, τη διάσωση, το αίσιο τέλος. Το κόκκινο σύννεφο παραμένει σε αυτή την τελευταία εικόνα υπενθυμίζοντας τον χαμό ενάμισι εκατομμυρίου παιδιών ή υπαινίσσοντας πως το κακό καιροφυλαχτεί και καλούμαστε να επαγρυπνούμε για να μην επαναληφθεί ποτέ ξανά.

Το βιβλίο της Πιπίνη, με πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μικρές, πυκνές περιόδους λόγου όμοιες με σπαράγματα, μεταφορική και κυριολεκτική χρήση της γλώσσας, καθηλώνει κυριολεκτικά, προσδίδει αμεσότητα, στοιχειώνοντας σχεδόν τον ενήλικα αναγνώστη. Δεν διστάζει να μιλήσει για τα συναισθήματα και τις σκέψεις της ηρωίδας της, για τις συνθήκες επιβίωσης, για τη νοσταλγική διάθεση για το παρελθόν (θα ξαναδώ άραγε τον κήπο μας;, δυσκολευόμουν να πάρω ανάσα, θυμήθηκα τα παιχνίδια που παίζαμε…και με πήραν τα δάκρυα), δεν αποκρύπτει την ιστορική αλήθεια, δεν λειαίνει την ιστορική αφήγηση. ‘Λέει το λύκο λύκο, το σκύλο σκύλο, το σκοτάδι σκοτάδι’[v], για να θυμηθούμε τι έλεγε ο Αναγνωστάκης.

Καταληκτικά, θα λέγαμε ότι στο βιβλίο αυτό η σιωπή του Ολοκαυτώματος εξαιτίας του τρόμου και της φρίκης δεν ταυτίζεται με τη σιωπή για το ιστορικό γεγονός. Μεταπολεμικά, τα ίδια τα παιχνίδια γίνονται φορείς της ιστορικής αφήγησης, φύλακες του φορτίου της τραυματικής μνήμης και της  ιστορικής αλήθειας, επενδύοντας σε μια άλλη μνημονική δυναμική, αυτή της μεταμνήμης. Στη νοηματοδότηση του κειμένου συμβάλει και η φροντισμένη εκδοτική επιλογή των εκδόσεων Καλειδοσκόπιο, προσδίδοντας στο βιβλίο δραματικότητα και  μια δόση τραγικότητας. Η Ζάζα, όπως κάθε παιδικό βιβλίο για το Ολοκαύτωμα αφήνει μια χαραμάδα ελπίδας στο τέλος της αφήγησης. Εδώ, η Εστρέα επιβιώνει γιατί, όπως διατύπωσε ο  Janusz Korczak, “τα παιδιά έχουν δικαίωμα να μεγαλώσουν και να γίνουν αυτό που επιθυμούν. Το άγνωστο άτομο μέσα τους είναι η ελπίδα μας για το μέλλον.’ Και αυτή την ελπίδα μας τη χαρίζει η Ζάζα.

 

__________________

[i] Η Γεωργία Καραντώνα είναι υποψ. Διδάκτωρ παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας στο ΠΘ. Έχει λάβει μέρος σε διεθνή και πανελλήνια συνέδρια και έχει δημοσιεύσει άρθρα και κριτικές σε ελληνικά και ξένα περιοδικά.Το βιβλίο της (Καραντώνα & Τσιλιμένη, 2022) Graphic Novel και Ολοκαύτωμα. Διδακτικές προτάσεις και εφαρμογές για την Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροπή.

[ii] Nodelman, P. (2008). The hidden adult: Defining children’s literature. JHU Press.

[iii] Κανατσούλη, Μ. (2013). Ολοκαύτωμα και λογοτεχνία για μικρά παιδιά: μια ασυμβίβαστη συνύπαρξη; Κείμενα, τ. 17.

[iv] Heller, E. (2022). Letting the Monster In? Illustrating the Holocaust in Contemporary Israeli Children’s Picture Books. In Psychoanalytic and Cultural Aspects of Trauma and the Holocaust (pp. 111-123). Routledge.

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top