Ξεφυλλίζοντας το καρνέ του Παπαδιαμάντη

Γράφει η Μαγδαληνή Θωμά //

 “Ναυπηγικές αναφορές και Ναυάγια στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη”, Γρηγόρης Π. Καρταπάνης , Ήβη, Βόλος 2019, σ. 205

Το να έρθει ο Παπαδιαμάντης αυτοπροσώπως και να συνομιλήσει με τους παππούδες σου καταγράφοντας τα λόγια τους, δεν είναι λίγο πράγμα. Να κρύβεται εκεί το κίνητρο για τη σύνθεση αυτής της μελέτης; Σύμφωνα και με την προφορική μαρτυρία της οικογένειας Χριστόπουλου, ο Παπαδιαμάντης σημείωνε στο καρνέ του λεπτομέρειες της ναυπηγικής τέχνης, περιστατικά του βίου των μαστόρων, την εθιμοτυπία που συνόδευε την κατασκευή του καραβιού από το πρώτο καρφί, ίσαμε το πρώτο του βάφτισμα στο νερό – μαζί και όλα κείνα τα στοιχεία του πολιτισμού που συνέπλεαν με τη ναυπηγική δραστηριότητα και τα παράγωγά της, τον ανθρώπινο συντελεστή, το κοινωνικό και πολιτιστικό της πλαίσιο. Τα κατέγραφε όλα για να τα ενσωματώσει, στη συνέχεια, στο λογοτεχνικό του έργο και να εκμαιεύσει τις πληροφορίες εκείνες που θα του επέτρεπαν να κάνει κι αυτός, με τη σειρά του, το κοινωνικό του σχόλιο, να εντάξει το κείμενό του στο ιστορικό πλαίσιο και να φορτώσει στην καρότσα της ηθογραφίας μια πραμάτεια διαλεχτή. Ο πολιτισμός της υπαίθρου κυλάει στις φλέβες του και ποτίζει τη γραφή του που γίνεται τώρα πεδίο μελέτης, μια μαθητεία, μια σπουδή στον πολιτισμό που τον περιβάλλει. Ένα τέτοιο στοιχείο πολιτισμού είναι και η ναυπηγική τέχνη.

Και έτσι ξεκινάει η μελέτη αυτή του Γρηγόρη Καρταπάνη που χωρίζεται στα δυο, από τη μια τα ναυπηγεία, από την άλλη τα ναυάγια, αναφορές και μνείες, θρήνοι και ελεγείες σαν ο προβληματισμός της να στηρίζεται στους δυο αυτούς άξονες: της δημιουργίας και του αφανισμού, της ζωής και του θανάτου. Διότι το παπαδιαμαντικό έργο, όπως και κάθε σπουδαίο έργο έχει τη ρίζα του εκεί. Με έναν τέτοιο, ας πούμε, «χρησμό» ξεκινάει και η σύνθεση του βιβλίου αυτού. Το καράβι φκιάχνεται για να ταξιδέψει, αλλά και για να βουλιάξει.

Από τις πρώτες κιόλας σελίδες, είναι εμφανής η επιμέλεια του ερευνητή στον τρόπο με τον οποίο πειθαρχεί το υλικό του: τίποτα δεν ξεφεύγει και τα πάντα υποστηρίζουν την υπόθεση εργασίας του. Προσδιορίζεται, κατ’ αρχήν, το ερευνητικό του πεδίο, ο αριθμός των σκιαθίτικων διηγημάτων υπερτερεί σε σχέση με τον αριθμό των αθηναϊκών, η ειδολογική εξέταση συνδυάζεται με την στατιστική ματιά, το ποσόν με το ποιόν και πάει λέγοντας. Με συγκροτημένο λόγο και ευθύβολη οπτική, η έρευνα εστιάζει στις αναφορές και τα σχόλια του κειμένου, πατώντας σε μια ευέλικτη βιβλιογραφία. Πολυσύχναστος ο βιβλιογραφικός χώρος του παπαδιαμαντικού έργου, επειδή πρόκειται ακριβώς για έργο πολυπρόσωπο. Ο μελετητής θα ανακαλύψει εκεί τα δικά του: οι τεχνικές γνώσεις της ναυπηγικής, το οικογενειακό του κύτταρο που τις υποστηρίζει (κι από μάνα κι από πατέρα σόι ναυπηγών και καραβομαστόρων), θα τον βοηθήσουν να τις αναδιφήσει εκεί όπου χρειάζεται, ανασυγκροτώντας, με τον τρόπο του, το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Χάρη στην πειθαρχία του υλικού και τη συγκρότηση του λόγου, η μελέτη αυτή μπορούμε να πούμε πως συνδυάζει τη φιλολογική ματιά με το τεχνικό υπόβαθρο του εμπειρογνώμονα, την τεχνογνωσία του ναυπηγού και αυτό την κάνει περισσότερο ενδιαφέρουσα ακόμα.

Το κείμενο του Παπαδιαμάντη δίνει το πρώτο υλικό, αλλά μέσα από τον σχολιασμό και των υποσημειώσεων ακόμα, η ματιά του ερευνητή εστιάζεται και στον ίδιο, τον συγγραφέα Παπαδιαμάντη. Να γιατί θα τοποθετούσα το κίνητρο σύνθεσης τής έρευνας αυτής σ’ εκείνη την παλιά γνωριμία του Παπαδιαμάντη με τον ναυπηγό Αθανάσιο Χριστόπουλο στα Πευκάκια, τον πατέρα του γνωστού λαϊκού ζωγράφου και αδερφό του παππού τού Γρηγόρη Καρταπάνη, εκεί γύρω στις αρχές του 20ου αιώνα. Η αποδελτίωση των ναυπηγικών αναφορών που παρακολουθούμε στην παρούσα μελέτη, θα μπορούσε να είναι πολύ απλά το καρνέ τού συγγραφέα, το δεφτέρι τού Παπαδιαμάντη, εκεί όπου σημείωνε με φροντίδα τις λεπτομέρειες της ναυπηγικής για να τις αποδώσει στη συνέχεια με δικά του λογοτεχνικά μέσα πια.

Ξεφυλλίζοντας, λοιπόν, το καρνέ τού Παπαδιαμάντη, ο Γρηγόρης Καρταπάνης ανακαλύπτει πράματα και θάματα, από καταθέσεις ζωής, ίσαμε μνήμες ανθρώπων, από όρους τεχνικούς, ίσαμε ακανόνιστες μαρτυρίες – άνευ όρων παραδοχές της ζωής. Αλλά ανακαλύπτει μαζί και τον ίδιο τον άνθρωπο Παπαδιαμάντη στα μονοπάτια του προβληματισμού του. Κάλλιστα θα λέγαμε, πως η μελέτη αυτή φωτίζει έναν Παπαδιαμάντη αυτοβιογραφούμενο· μέσα και γύρω από το κείμενό του, μέσα, αλλά και γύρω από το περιβάλλον του, που είναι το νησί και ο κόσμος του, ο κόσμος των ναυτικών της στεριάς και της θάλασσας.

Η έρευνα των διηγημάτων αυτών γίνεται με σειρά μετωνυμική, το ένα διήγημα φέρνει το άλλο και ακολουθούν, στο τέλος τής πρώτης ενότητας, οι Επισημάνσεις και τα Συμπληρωματικά. Λεξιλόγιο εξειδικευμένο, όροι τεχνικοί: μαλαχτάρι, παλάμισμα, στάφνη και άλειμμα. Όπως και σύνθετοι όροι που επικαλύπτονται, καραβομαραγκός, ναυπηγοξυλουργός και καλαφάτης. Ποια η διάκριση, για παράδειγμα, ανάμεσα στον Ταρσανά και το Καρνάγιο; Και άλλα σχετικά.

Εκτός όμως από τη σταχυολόγηση των διαφόρων περιστατικών του βίου τού Παπαδιαμάντη, το βιβλίο εστιάζει και στο ίδιο το κείμενο, γνωρίζοντας το κοινό μυστικό τής τέχνης που έχει την άδεια να ξεφεύγει. Ό,τι συνιστά, με άλλα λόγια, τα «λάθη» της λογοτεχνίας, εκεί όπου η τέχνη αποδεσμεύεται από την πραγματικότητα για να ανασάνει τον καθαρό αέρα μιας αυθαιρεσίας: δεν μπορούμε πάντα να παίρνουμε τις μαρτυρίες ενός λογοτεχνικού έργου της μετρητοίς. Το ξέρει αυτό ο ερευνητής και το επισημαίνει: «Ως συγγραφέας, λέει, ο Παπαδιαμάντης ενδέχεται -λογοτεχνική αδεία- να υπερέβαλλε ή να παρεξέκλινε ενίοτε από την πραγματικότητα, δίχως να διαφοροποιείται η εικόνα και η ουσία του γεγονότος που αποτέλεσε το ερέθισμα για τη συγγραφή». Έτσι είναι: το λογοτεχνικό κείμενο δίνει πληροφορίες για την πραγματικότητα συχνά με τρόπο αλλοιωμένο. Πράγμα που κάνει την ομορφιά του, κοντολογής.

Μπορούμε, ωστόσο, να ανιχνεύσουμε τις αντικειμενικές του πληροφορίες, όταν το συγκρίνουμε με άλλες ιστορικές πηγές (μια έρευνα συμπληρωματική και επεκτατική του πεδίου), όταν μπορούμε να στηριχτούμε σε παράλληλες επιστημονικές εξακριβώσεις, στοιχεία που η παρούσα μελέτη αξιοποιεί καταλλήλως. Η εξωκειμενική αυτή διαπραγμάτευση δίνει στον ερευνητή δυνατότητα να κρίνει και να συγκρίνει τα στοιχεία μέσα από τη λογοτεχνική τους εμπλοκή, ξεμπλέκοντάς τα κατά το δοκούν, εξετάζοντάς τα στη διάσταση της πραγματικότητας, αυτή τη φορά. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό· μια τέτοια έρευνα, όπως η παρούσα, πυροδοτεί κι έναν παράλληλο προβληματισμό, θέτει ερωτήματα: ποια μπορεί να είναι η σχέση του συγγραφέα-δημιουργού με το δημιούργημά του και με ποιον τρόπο τα βιώματά του αυτά περνούν μέσα στο έργο του; Τι κρύβει και τι δείχνει ένας συγγραφέας σαν τον Παπαδιαμάντη από το περιβάλλον του; Γιατί επιλέγει να μιλήσει γι’ αυτό και να σωπάσει για το άλλο; Ναι, έρευνες όπως αυτή του Γρηγόρη Καρταπάνη βοηθούν και εμπλουτίζουν τη μελέτη ενός λογοτεχνικού έργου, διότι μπορούν και προεκτείνουν το πεδίο του προβληματισμού. Μια τέτοιου είδους τροφοδοσία αποκαθιστά μια σχέση αμοιβαιότητας ανάμεσα στο έργο και την ιστορική και κοινωνική του διάσταση.

Κάθε δημιουργός, άλλωστε, διαλέγει και ξεδιαλέγει ακατάπαυστα το υλικό της δημιουργίας του και δεν είναι τυχαίο που ο Παπαδιαμάντης επιλέγει να μνημονεύσει τα ναυπηγία, αλλά και τα ναυάγια.

Και θα ήταν εδώ ενδιαφέρον να προσεγγίσει κανείς την προβληματική τού παπαδιαμαντικού κειμένου, όσον αφορά την καταστροφή και τον θάνατο: τα ναυάγια αποτελούν μέρος αυτής της προβληματικής, κυριολεκτικά, αλλά και συμβολικά. Ναυάγια της θάλασσας και ναυάγια της ζωής, συνταιριασμένα.

Στις πρώτες γενικές παρατηρήσεις, του δευτέρου μέρους του βιβλίου, η ματιά του ερευνητή επισημαίνει αίτια και τρόπους, τόπους ναυαγίων, τύπους σκαφών και πλοιαρίων. Συλλέγει όρους ξανά: βάρκες κωπήλατες, κότερα, γολέτες, τσερνίκια, βρατσέρες και μια μεγάλη ολλανδική νάβα. Το πλεούμενο αποδίδεται με μια ευρεία γκάμα όρων -λειτουργία της γλώσσας αυτοαναφορική. Εκτιμά ακόμα τις ανθρώπινες απώλειες, επισημαίνει τη λειτουργία των υπερφυσικών δυνάμεων, τις δεισιδαιμονίες, τις προλήψεις, τις κατάρες και όλα τα συναφή που χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό μιας παλιάς κοινωνίας, στοιχεία που μεταφέρει το κείμενο του Παπαδιαμάντη ατόφια, δίνοντας έναυσμα για περαιτέρω μελέτη. Αξιοπρόσεκτο στοιχείο ποικιλίας του παπαδιαμαντικού έργου είναι, όπως σημειώνεται, «η ανάλαφρη διάθεση που υπάρχει έπειτα από κάποια ναυάγια, σε αντίθεση με το αρνητικό περιστατικό», όταν «περιγράφονται μάλλον ευτράπελες καταστάσεις», σε κάποια ναυάγια όπου δεν υπάρχουν θύματα, εννοείται. Μια προσέγγιση, αν μη τι άλλο, πολύπλευρη.

Η μελέτη διαπραγματεύεται τα εφτά διηγήματα, που έχουν κυρίαρχο θέμα το ναυάγιο, αναδεικνύοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους μέσα από την κοινή θεματική, ενώ παρουσιάζει ανάγλυφες και τις διαφορές τους στο ενιαίο σώμα της παπαδιαμαντικής διηγηματογραφίας. Εκτός όμως από αυτά τα μετρημένα διηγήματα, η έρευνα επεκτείνεται και σε ένα ευρύτερο corpus, σταχυολογώντας τις αναφορές των ναυαγίων και σε άλλα διηγήματα ετερόθεμα. Αναφορές-μνείες, διεξοδικές περιγραφές και παρεκβάσεις ανακατεμένες με κοινούς λίγο-πολύ προβληματισμούς τού Παπαδιαμάντη για τη μοίρα και την κατάρα της, το μαγικό και το θείο που στοιχειώνει την ανθρώπινη ζωή.

Όλα τα προβάλλει η αναλυτική εξέταση του έργου, δίνοντας λαβή στον αναγνώστη να προβληματιστεί αναλόγως. Για ποιο λόγο η παπαδιαμαντική σύλληψη γαντζώνεται περιφραστικά και απερίφραστα στα στοιχεία της καταστροφής και του θανάτου; Πώς αποδίδεται στο έργο αυτό; Με ποιους λογοτεχνικούς όρους υλοποιείται; Με ποια διάθεση κλιμακώνεται και σε ποια θεματική ακουμπάει;

Μια έρευνα αξίζει, επειδή μπορεί να αναπτύσσεται. Μια μελέτη που φέρνει μελέτη προχωρά τα πράγματα παραπέρα. Και για την παρούσα μελέτη μπορούμε να το πούμε αυτό. Μπορούμε επίσης να πούμε και το άλλο: αν η έγνοια του Παπαδιαμάντη αφορά, ανάμεσα σ’ άλλα, την ναυπηγική και τα ναυάγια, ποια είναι τότε η έγνοια του Καρταπάνη; Έγραψε αυτό το βιβλίο, συγκεντρώνοντας το υλικό με ακρίβεια και προσοχή, μεταφέροντας τη γνώση τού ειδικού για το θέμα. Ξεδιάλεξε τις σχετικές αναφορές, κατέταξε με επιμέλεια τα στοιχεία τους. Παρακολούθησε, έτσι, την κατασκευή του καραβιού, τη θαλασσινή του ζωή, το ταξίδι της. Καταλήγοντας μοιραία, στον τελικό αφανισμό του. Μήπως δεν είναι κι αυτή η διαδρομή της ανθρώπινης ζωής; Στην οπτική της έρευνας αυτής τα πράγματα ακολουθούν τον φυσικό προορισμό τους.