Ουμπέρτο Έκο: όλος ο κόσμος, ένα άκακο αίνιγμα

Γράφει η Ελένη Γκίκα //

«Η ζωή είναι σύντομη, η τέχνη απέραντη, η ευκαιρία στιγμιαία, και το μέλλον αβέβαιο».

«Ο Ουμπέρτο Έκο, ένας από τους διασημότερους διανοούμενους της Ιταλίας, είναι νεκρός», ήταν ο τίτλος την Παρασκευή το βράδυ στον ιστότοπο της Corriere della Sera. «Ο Ουμπέρτο Έκο υπήρξε μια σημαντική παρουσία στην ιταλική πολιτιστική ζωή των τελευταίων 50 ετών, αλλά το όνομά του παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένο, σε διεθνές επίπεδο, με την τεράστια επιτυχία του μυθιστορήματός του Το όνομα του Ρόδου».

«Ο κόσμος έχασε έναν από τους σημαντικότερους ανθρώπους του σύγχρονου πολιτισμού», αναφέρει στο δικό της ιστότοπο η Ρεπούπλικα: «Θα μας λείψει η ματιά του στον κόσμο».

Κι αυτομάτως η είδηση μεταδόθηκε σε όλο τον κόσμο. Ο γνωστός μας σε όλους Ιταλός Φιλόσοφος και Συγγραφέας, πατέρας της Σημειολογίας και ειδικός στην κουλτούρα της μάζας, πέθανε στο σπίτι του στο Μιλάνο σε ηλικία 84 χρονών. Ανάμεσα στους δικούς του. Έπασχε από καρκίνο.

Αναγεννησιακή φυσιογνωμία, από τις ελάχιστες αν όχι η μόνη εναπομείνασα της εποχής, υπήρξε πολλά: από Ακαδημαϊκός και Καθηγητής έως σπουδαίος δοκιμιογράφος, κριτικός και διάσημος μυθιστοριογράφος, τα βιβλία του όλοι τα ξέρουν. Ακόμα κι εκείνοι που δεν έχουν διαβάσει ποτέ ούτε γραμμή. Παρότι, όπως ισχυριζόταν χαριτολογώντας υπήρξε μυθιστοριογράφος του Σαββατοκύριακου: «Εγώ είμαι σαν ένας ποδη­λά­της που παίρ­νει μέρος και σε ράλι αυτο­κι­νή­των. Δεν υπάρ­χει καμία σχέση ανάμεσα στη μυθι­στο­ριο­γρα­φική μου δρα­στη­ριό­τητα και τη δραστη­ριό­τητά μου ως φιλό­σο­φου και ιστο­ρι­κού της φιλο­σο­φίας».

Για να επανέλθει, ακόμα πιο σαφής: «Λίγο πριν από τα πενή­ντα μου άρχισα να γράφω ένα μυθι­στό­ρημα. Γιατί; Με ρώτη­σαν σε δέκα χιλιά­δες συνε­ντεύ­ξεις και η απά­ντηση που έδινα ήταν: εκείνη την εποχή, ένας κύριος ο οποίος είχε γευ­τεί όλες τις ικα­νο­ποι­ή­σεις που θα μπο­ρούσε να γευ­τεί, τι θα μπο­ρούσε άλλο να κάνει; Να το σκά­σει με μια Κου­βα­νέζα χορεύ­τρια και να πάει να ζήσει μια άλλη ζωή στο Ακα­πούλκο.; Επειδή κόστιζε πολύ να φύγω με μια Κουβανέζα χορεύ­τρια και να πάω στο Ακα­πούλκο (άλλω­στε το Ακα­πούλκο δεν είναι και κάτι το σπου­δαίο), άρχισα να γράφω ένα μυθι­στό­ρημα».

Ως «ποδηλάτης» στο μεταξύ: Γεννήθηκε στην Αλεσάντρια του Πιεμόντε στις 5 Ιανουαρίου του 1932. Φημολογείται ότι το επώνυμο «Έκο» είναι το αρκτικόλεξο των λέξεων «Ex Caelis Oblatus», που σημαίνει «θεϊκό δώρο» και ευθύς εξ’ αρχής ξεκινά η «σημειολογία». Ακολούθησε σπουδές μεσαιωνικής φιλοσοφίας και λογοτεχνίας και έκανε το διδακτορικό του στη φιλοσοφία το 1954, ολοκληρώνοντας τη διατριβή του για τον Θωμά Ακινάτη.

Από το 1988 ήταν πρόεδρος του Διεθνούς Κέντρου Μελετών Σημειωτικής στο Πανεπιστήμιο του Σαν Μαρίνο. Το 1965 εξελέγη καθηγητής Οπτικών Επικοινωνιών στη Φλωρεντία και το 1966 καθηγητής της Σημειολογίας στο Μιλάνο. Το 1971 το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια του προσέφερε τη θέση του τακτικού καθηγητή της Σημειολογίας και το 1974 ο Έκο οργάνωσε τον Διεθνή Σύνδεσμο Μελετών. Επίσης, ήταν διευθυντής του περιοδικού “VS”.

Στη διάρκεια της δεκαετίας του 70, άρχισε να γράφει τα μυθιστορήματα του, κάνοντας την αρχή με “Το όνομα του Ρόδου”, που τιμήθηκε με το βραβείο Strega το 1981 και το Medicis Etranger το 1982, ενώ πούλησε εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο.

Ο Έκο περνούσε τον καιρό του με τη γυναίκα του και δύο παιδιά τους ανάμεσα στο σπίτι του στο Μιλάνο (ένα διαμέρισμα-λαβύρινθο με μια βιβλιοθήκη 30.000 βιβλίων) και στο εξοχικό του στο Ρίμινι. Γνώριζε άπταιστα πέντε γλώσσες, μεταξύ των οποίων αρχαία ελληνικά και λατινικά, που χρησιμοποιούσε πολύ συχνά στα βιβλία του, επιστημονικά και λογοτεχνικά. Είχε κερδίσει πολλές τιμητικές διακρίσεις και έχει κάνει δεκάδες εκδοτικές επιτυχίες. Στις πραγματείες του συγκαταλέγονται: «Opera aperta» (1962), «La struttura assente» (1968), «Θεωρία σημειωτικής» (1975), «Lector in fabula» (1979). To 1980 εμφανίστηκε ως μυθιστοριογράφος με το «Όνομα του Ρόδου», το 1988 ακολούθησε το «Εκκρεμές του Φουκώ».

Έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Παρατηρητής, Δελφίνι, Καστανιώτης, Γνώση, Μαλλιάρης, Ελληνικά Γράμματα και τα τελευταία χρόνια από τον Ψυχογιό που έχει κατ’ αποκλειστικότητα τα συγγραφικά δικαιώματα, και κατά χρονολογική σειρά τα εξής βιβλία του: «Πολιτιστικά κοιτάσματα», «Τον Αύγουστο δεν υπάρχουν ειδήσεις», «Η ποιητική του Τζαίημς Τζόυς», «Τέχνη και κάλλος στην αισθητική του Μεσαίωνα», «Τα όρια της ερμηνείας» (1994), «Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία», «Κήνσορες και θεράποντες», «Σημειώματα σημειολογίας κ.α.», «Η Αποκάλυψη του Ιωάννη», «Έξι περιπλανήσεις στο δάσος της αφήγησης», «Πέντε ηθικά κείμενα», «Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας», «Πρώτο ελάχιστο ημερολόγιο», «Ο Καντ και ο ορνιθόρυγχος», «Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή», «Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας», «Πώς να διαψεύσετε μια διάψευση και άλλες οδηγίες χρήσεως», «Περί λογοτεχνίας», «Εμπειρίες μετάφρασης», «Οι τρεις κοσμοναύτες», «Οι νάνοι του Γκνου», «Η βόμβα και ο στρατηγός», «Επιμύθιο στο Όνομα του ρόδου», «Με το βήμα του κάβουρα, «Αναμνήσεις επί χάρτου», «Από το δέντρο στον λαβύρινθο», «Η ομορφιά της λίστας», «Εξομολογήσεις ενός μυθιστοριογράφου», «Κατασκευάζοντας τον ЭХΘРΟ», «Η ιστορία της ασχήμιας», «Η ιστορία της μοναξιάς», το παιδικό «Οι λογοδοσμένοι», καθώς και τα έξι μυθιστορήματα: «Το όνομα του Ρόδου», «Το νησί της προηγούμενης μέρας», «Το εκκρεμές του Φουκώ», Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα», «Μπαουντολίνο», «Το κοιμητήριο της Πράγας», με τελευταίο το «Φύλλο μηδέν» που αφορούσε την κρίση στον Τύπο.

Παρ’ όλα αυτά και όσον αφορά το μέλλον του Τύπου και της Ευρώπης υπήρξε καθησυχαστικός:

«Για αιώνες, Γάλλοι, Ιταλοί, Γερμανοί, Ισπανοί, Άγγλοι σκοτώνονταν αναμεταξύ τους. Βρισκόμαστε σε ειρήνη τα τελευταία εβδομήντα χρόνια και κανείς δεν παρατηρεί αυτό το αριστούργημα πλέον. Φανταστείτε σήμερα ότι αν ξεσπούσε ένας πόλεμος ανάμεσα στην Ισπανία και τη Γαλλία ή ανάμεσα στην Ιταλία και τη Γερμανία, αυτό θα προκαλούσε μόνο ιλαρότητα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν ανάγκη τον εμφύλιο πόλεμο για να ενωθούν πραγματικά. Ελπίζω ότι ο πολιτισμός και η αγορά μάς αρκούν.»
«Στο παρελθόν μας βρίσκουμε την Αφροδίτη αλλά και τον Εσταυρωμένο, τη Βίβλο και τη νορβηγική μυθολογία, τα οποία θυμόμαστε με το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου ή μέσα από τις γιορτές της Αγίας Λουκίας, του Αγίου Νικολάου και του Αϊ Βασίλη. Η Ευρώπη είναι μία ήπειρος που θα έπρεπε να συγχωνεύει πολλές ταυτότητες χωρίς να τις συγχέει. Με αυτή την ιδιότητα, που θα την χαρακτήριζα μοναδική, σκιαγραφεί το μέλλον της».

Αντί νεκρώσιμης ακολουθίας, μια μη θρησκευτική, λαϊκή τελετή πρόκειται να οργανωθεί την ερχόμενη Τρίτη στο κάστρο Καστέλλο Σφορτσέσκο του Μιλάνο, για το στερνό «αντίο». Πρόκειται για επιθυμία του ίδιου ο οποίος, όπως είπε ο Μάριο Αντεόζε, που έχε επιμεληθεί τα βιβλία του «ήταν βαθιά λαϊκός, μη θρησκευτικός σ’ όλη του τη ζωή». Εξάλλου «Όταν οι άνθρωποι σταματούν να πιστεύουν στο Θεό, δεν είναι ότι δεν πιστεύουν πια τίποτα. Πιστεύουν στα πάντα», συνήθιζε να λέει.

Η σημειολογία της εποχής

Πατέρας της σημειολογίας, ειδικός στην κουλτούρα της μάζας, συγγραφέας αιχμηρών δοκιμίων και διακειμενικών μυθιστορηματικών βιβλίων, ο Έκο υπήρξε κατά κάποιον τρόπο και ο σημειολόγος της εποχής. Αποκωδικοποιώντας την. Με φράσεις, καθοριστικές και αποφθεγματικές, όπως:

«Η ζωή είναι σύντομη, η τέχνη απέραντη, η ευκαιρία στιγμιαία, και το μέλλον αβέβαιο».

«Κάθε φορά που ένας ποιητής, ένας ιεροκήρυκας, ένας αρχηγός, ένας μάγος ξεστομίζει ασυναρτησίες, η ανθρωπότητα ξοδεύει αιώνες αποκρυπτογραφώντας το μήνυμα».

«Σήμερα μόνο οι ηλίθιοι κάνουν δικτατορίες με τανκς, από τη στιγμή που υπάρχει η τηλεόραση».

«Μου φτάνει που ξέρω να διαβάζω, γιατί έτσι μαθαίνω αυτά που δεν ξέρω, ενώ όταν γράφεις, γράφεις μόνο αυτά που ξέρεις ήδη».

«Τίποτε δεν δίνει σ’ έναν φοβισμένο άνθρωπο περισσότερο κουράγιο από το φόβο ενός άλλου».

«Να φοβάσαι τους προφήτες κι αυτούς που είναι έτοιμοι να πεθάνουν για την αλήθεια, επειδή κατά κανόνα κάνουν και άλλους να πεθάνουν μαζί τους, μερικές φορές πριν από αυτούς και καμιά φορά αντί για αυτούς».

«Ο πολιτισμός δεν ακυρώνει τη βαρβαρότητα, αλλά, πολλές φορές, την επικυρώνει. Όσο πιο πολιτισμένος είναι ένας λαός, τόσο πιο βάρβαρος και καταστροφικός μπορεί να γίνει».

«Όταν οι άνθρωποι σταματούν να πιστεύουν στο Θεό, δεν είναι ότι δεν πιστεύουν πια τίποτα. Πιστεύουν στα πάντα».

«Τον Αύγουστο δεν υπάρχουν ειδήσεις».

«Η υπερβολική συσσώρευση στοιχείων κιτς αποτελεί μια αξιοσημείωτη υφολογική πρόταση».

«Το ρόδο είναι τόσο πλούσιο σε νοήματα, που δεν του έχει μείνει πια σχεδόν κανένα νόημα».

«Η μετάφραση είναι η τέχνη της αποτυχίας».

«Οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης έδωσαν το δικαίωμα να μιλάνε σε λεγεώνες ηλιθίων που άλλοτε δεν μίλαγαν παρά μόνο σε μπαρ, αφού είχαν πιει κανένα ποτήρι κρασί, χωρίς να βλάπτουν την κοινότητα. Τους αναγκάζαμε αμέσως να σωπάσουν, αλλά σήμερα έχουν το ίδιο δικαίωμα λόγου με ένα βραβείο Νόμπελ. Είναι η εισβολή των ηλιθίων».

«Έχω φτάσει να πιστεύω ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι ένα αίνιγμα, ένα άκακο αίνιγμα που γίνεται τρομερό λόγω της δικής μας μανιώδους προσπάθειας να το ερμηνεύσουμε σαν να είχε δήθεν κάποια βαθύτερη αλήθεια».

Ο Ουμπέρτο Εκο σε μία από τις πολλές επισκέψεις του στην Αθήνα, ατενίζει το Ηρώδειο…

Η σχέση του με την Ελλάδα:

Μιλούσε Αρχαία Ελληνικά και κατ’ επανάληψη έλεγε πώς πάντοτε «ονειρεύεται να επιστρέφει στην Ελλάδα». Ο Σταυρός των Δωδεκανήσων με τον οποίο τιμήθηκε στο σπήλαιο της Πάτμου ήταν η συνεχής αναφορά του σε κάθε βράβευση και η σκιά του νησιού υπήρξε εμφανής στο έργο του. Όχι μονάχα στη δική του «Αποκάλυψη του Ιωάννη», αλλά και στα δυο από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματά του: Στο «Όνομα του Ρόδου» και στο «Κοιμητήριο της Πράγας». Στα μυθιστορηματικά μοναστήρια του, το μεγάλο μοναστήρι της Πάτμου περιέγραφε. Και την πλοκή του στο πρώτο, την στήριζε φιλοσοφικά στο «Περί Κωμωδίας» του Αριστοτέλη: «Το 1980 κυκλοφόρησε στην Ιταλία ένα μυθιστόρημα που θα γινόταν μέσα σε λίγα χρόνια μία από τις μεγαλύτερες εκδοτικές επιτυχίες. Τίτλος του, «Το όνομα του ρόδου» και συγγραφέας του ο Ουμπέρτο Εκο», γράφει ο Αναστάσης Βιστωνίτης σε άρθρο του που έχει για τίτλο «Πώς ο δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι στην πραγματικότητα, ακόμη και σήμερα, ο μεγάλος δάσκαλος της Ευρώπης»:

«Ήταν ένα μυθιστόρημα ασυνήθιστο και η επιτυχία του, λένε, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη σοφή αστυνομική πλοκή του, στο ότι οι χαρακτήρες του είναι τόσο φανταστικά όσο και πραγματικά πρόσωπα, δίνοντάς μας μια εντυπωσιακή εικόνα της μεσαιωνικής Ευρώπης μέσω της μυθοπλασίας. Πέραν όμως αυτών, με το βιβλίο του ο ευφυέστατος Ιταλός είχε την ευκαιρία, διεισδύοντας στη μεσαιωνική σκέψη, να μας παρουσιάσει τη μέθοδο των σχολαστικών: του Φραγκίσκου της Ασίζης, του Θωμά Ακινάτη και άλλων, δηλαδή εκείνων που μελέτησαν και ερμήνευσαν το έργο του Αριστοτέλη. Άλλωστε, η υπόθεση του μυθιστορήματος εκτυλίσσεται στις αρχές του 14ου αιώνα σε ένα μοναστήρι Βενεδικτίνων, στο οποίο βρισκόταν το χαμένο χειρόγραφο του δεύτερου μέρους της «Ποιητικής» του Αριστοτέλη – ενώ το διασωζόμενο πρώτο αναφέρεται στην Τραγωδία, το δεύτερο αφορά την Κωμωδία […] Πέρα από αυτά τα συναρπαστικά, προκύπτει και ένα άλλο συμπέρασμα: ότι η Ευρώπη καθ όλη τη διάρκεια του ύστερου Μεσαίωνα υπήρξε αριστοτελική. Αλλά σε μεγάλο βαθμό και αργότερα, ως τα τέλη του 16ου αιώνα, όπως μπορεί να διαπιστώσει ο καθένας αν ανατρέξει στις σχετικές μελέτες».

Όμως ο Έκο, εκτός από την αρχαία ελληνική Γραμματεία αναφερόταν συχνά στην αρχαία ελληνική Μυθολογία και αρχαία ελληνική Τραγωδία, ιδιαιτέρως στην Μήδεια. Την οποία θεωρούσε σπουδή στη γυναικεία και την ανθρώπινη φύση, στον έρωτα, στην παραφορά και στη ζήλια.

* Δημοσιεύθηκε στο Έθνος.