Οι επιδημίες πάντα τελειώνουν. Και, όπως αυτές, η ελπίδα αποτελεί πάντα κομμάτι της ανθρώπινης φύσης.

Γράφει ο Κώστας Τραχανάς //

«Το βέλος του Απόλλωνα», Νικόλας Α. Χρηστάκης, Εκδόσεις Κάκτος 2020, σελ. 366

Η νόσος Covid–19 επιτέθηκε το 2020 στον πλανήτη χτυπώντας πρώτα στην Ασία και κατόπιν στην Ευρώπη και την Αμερική και σηκώνοντας ένα φαινομενικά ατελείωτο παλιρροϊκό κύμα πόνου. Ο πληθυσμός της γης είναι 7,7 δισ. άνθρωποι, η πανδημία σκότωσε αποδεδειγμένα πάνω από 1,7 εκατομμύρια ανθρώπους (στην Ελλάδα πάνω από 4.000) προσέβαλε αποδεδειγμένα 70 εκατομμύρια (και ενδεχομένως 500 εκατομμύρια ακόμη, που δεν παρουσίασαν συμπτώματα), γονάτισε την παγκόσμια οικονομία, σταμάτησε τα ταξίδια, ανέτρεψε την καθημερινότητά μας. Τι περίεργο όμως! Για να την αντιμετωπίσουμε κλειστήκαμε στα σπίτια μας, πλένουμε τα χέρια μας, φοράμε μάσκες και περιμένουμε να παρασκευάσουν οι επιστήμονες τα εμβόλια που χρειάζονται…

Ο θεός Απόλλων ήταν θεραπευτής και ταυτόχρονα φορέας ασθενειών. Κατά τον Τρωικό Πόλεμο, με το ασημένιο τόξο και τα βέλη του σκόρπισε στους Έλληνες επιδημία, για να τους τιμωρήσει επειδή απήγαγαν και έκαναν σκλάβα τη Χρυσηίδα, την κόρη ενός από τους αγαπημένους του ιερείς…

Η πανδημία της νόσου Covid-19, είναι μια απειλή εντελώς πρωτόγνωρη και ταυτόχρονα παμπάλαια. Η  καταστροφή αυτή θα μας προκαλούσε να αντιμετωπίσουμε τον εχθρό μας με σύγχρονο τρόπο, βασιζόμενοι στη σοφία του παρελθόντος. Παρά τους προόδους μας στην ιατρική, την υγιεινή, την επικοινωνία, την τεχνολογία και τις επιστήμες, η συγκεκριμένη πανδημία είναι το ίδιο καταστροφική με εκείνες του περασμένου αιώνα. Μοναχικοί θάνατοι. Οικογένειες ανήμπορες να αποχαιρετήσουν τους αγαπημένους τους, να πραγματοποιήσουν πρέπουσες κηδείες και να θρηνήσουν σωστά τους νεκρούς τους. Κατεστραμμένα μέσα διαβίωσης και ελλιπής εκπαίδευση. Κόσμος στα όρια της φτώχειας. Άρνηση. Φόβος και θλίψη. Και πόνος.

Για να συλλάβει κανείς την πανδημία της νόσου Covid-19, απαιτείται ευρεία και βαθιά γνώση. Κανείς δεν είναι πιο βαθύς από τον δρ. Νικόλαο Χρηστάκη, που διαθέτει όλη την απαιτούμενη εξειδικευμένη γνώση: ιατρική, επιδημιολογική, κοινωνική, ψυχολογική, οικονομική, ιστορική. Ο Νικόλαος Χρηστάκης επιτυγχάνει κάτι που λίγοι άλλοι θα μπορούσαν, να ερμηνεύσει την πανδημία με σαφήνεια και μια ατέλειωτη σειρά αναπάντεχων διορατικών διαπιστώσεων. Αντλώντας στοιχεία από κοσμοϊστορικές επιδημίες (οι οποίες, ωστόσο, έχουν μείνει αμυδρά στη μνήμης μας), από σύγχρονες αναλύσεις και από πρωτοποριακές έρευνες από ένα ευρύ φάσμα επιστημών, ο δημοφιλής συγγραφέας, ιατρός, κοινωνιολόγος και ειδικός στη δημόσια υγεία, διερευνά τι σημαίνει να ζεις σε μια εποχή πανδημίας.

Το βιβλίο «Το βέλος του Απόλλωνα» θα βοηθήσει κάποιους να κατανοήσουν τι είναι αυτό που αντιμετωπίζουνε, τόσο από βιολογική όσο και από κοινωνιολογικής πλευράς, περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο αντέδρασαν οι άνθρωποι στο παρελθόν μπροστά σε παρόμοιες απειλές και εξηγεί πώς θα βγούμε από τη δοκιμασία, από την οποία θα βγούμε, έστω και μέσα από τεράστια θλίψη. Η ικανότητα του συγγραφέα να κατανοεί μια μεταδοτική και θανατηφόρα νόσο βασίζεται άμεσα στην πολυετή διδασκαλία του για τη δημόσια υγεία, εφαρμόζοντας παρεμβάσεις παγκοσμίου επιπέδου στον υγειονομικό τομέα, υπηρετώντας ως γιατρός σε κέντρα φροντίδας ετοιμοθάνατων και πενθούντων και μελετώντας κοινωνικά φαινόμενα ως ακαδημαϊκός κοινωνιολόγος. Ο ίδιος εξηγεί στο βιβλίο του, τις βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις της πρόσφατης πανδημίας στον τρόπο που ζούμε.

Ο περισσότερος κόσμος δεν έχει προσωπική εμπειρία από θανατηφόρες επιδημίες. Ωστόσο , οι λοιμοί έπλητταν ανέκαθεν το ανθρώπινο είδος, τουλάχιστον από τότε που αρχίσαμε να ζούμε ομαδικά σε πόλεις, περίπου 3.000 χρόνια πριν. Ο λοιμός των Αθηνών το 430 π.Χ.. Η πανώλη του  Ιουστινιανού το 541 .Ο Μαύρος  Θάνατος το 1347. Η Ισπανική Γρίπη το 1918. Στην αρχαιότητα υπήρχαν θεοί των λοιμών -όχι μόνο ο ελληνικός θεός Απόλλων, αλλά και ο βεδικός Ρούντρα  ή η κινέζικη θεότητα Σι Ουένυε. Η επιδημία είναι ένας παλιός, οικείος εχθρός. Και έτσι, το 2020 , εμφανίστηκε ξανά.

Οι επιδημίες αναδιαρθρώνουν τη γνώριμη κοινωνική μας τάξη, μας υποχρεώνουν να διασκορπιστούμε και να ζήσουμε μοναχικά, καταστρέφουν οικονομίες, αντικαθιστούν την εμπιστοσύνη με καχυποψία και φόβο, μας φτάνουν στο σημείο να κατηγορούμε για τη δυσάρεστη κατάστασή μας, ενθαρρύνουν τα ψέματα και σκορπίζουν θλίψη. Όμως οι επιδημίες πυροδοτούν επίσης την καλοσύνη, την συνεργασία, την προσφορά και την επινοητικότητα.

Εξελιχθήκαμε να ζούμε σε ομάδες, να έχουμε φίλους, να αγγίζουμε και να αγκαλιάζουμε ο ένας τον άλλο, να θάβουμε και να θρηνούμε τους νεκρούς μας. Αν ζούσαμε σαν ερημίτες, δεν θα κινδυνεύαμε από μεταδοτική ασθένεια. Όμως τα μικρόβια που μας σκοτώνουν κατά τη διάρκεια μια επιδημίας συχνά εξαπλώνονται ακριβώς επειδή είμαστε αυτοί που είμαστε. Κι έτσι, η επί αιώνες αντίδρασή μας σε μια επιδημία ήταν να ανακαλύπτουμε ξανά το πόσο αναγκαίο είναι να εγκαταλείπουμε για λίγο αυτές τις ανθρώπινες πτυχές μας.

Σήμερα στο 2020 οι επιστήμονες μπορούν να αναλύσουν γρήγορα το γονιδίωμα του ιού, γεγονός που τους επιτρέπει να αναγνωρίσουν καινούργιες μεταλλάξεις του και να παρακολουθήσουν την εξάπλωσή του. Έχουμε τη δυνατότητα να εφεύρουμε και να χρησιμοποιήσουμε γενετικές εξετάσεις για ταχεία και ακριβή διάγνωση της λοίμωξης. Μπορούμε να ιχνηλατήσουμε τη μετακίνηση ανθρώπων σε όλο τον κόσμο χρησιμοποιώντας δεδομένα κινητής τηλεφωνίας. Έχουμε ΜΕΘ και αυτοματοποιημένους αναπνευστήρες. Διαθέτουμε εντελώς νέα είδη αντιβιοτικών και βαθιά γνώση της βιολογίας και φαρμακολογίας των ιών. Και μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το Ίντερνετ για να μοιραστούμε άμεσα και εκτεταμένα πληροφορίες. Όμως πόσο μας βοήθησαν όλα αυτά; Με την απαγόρευση των δημόσιων συγκεντρώσεων και με τη χρήση μάσκας , μοιάζει σαν να επιστρέφουμε στα πρωτόγονα μέσα μιας παλαιολιθικής επιδημιολογικής εποχής. Κι όμως: οι γνώριμες απειλές απαιτούν γνώριμα μέτρα.

Υπάρχουν δύο γενικότεροι τρόποι για να αντιμετώπιση μιας επιδημίας. Ο πρώτος είναι οι φαρμακευτικές παρεμβάσεις, όπως τα φάρμακα και τα εμβόλια. Σε αυτόν τον τομέα, σίγουρα είμαστε σε καλύτερη θέση από ό,τι οι πρόγονοί μας. Ο δεύτερος τρόπος είναι οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις. Αυτές έχουν δύο ευρείες κατηγορίες: την ατομική και συλλογική. Σε ατομικό επίπεδο, φροντίζουμε να πλένουμε τα χέρια μας, να φοράμε μάσκες, να αυτοαπομονωνόμαστε και να αποφεύγουμε τις χειραψίες. Από την άλλη πλευρά, οι συλλογικές ενέργειες συντονίζονται από τις κυβερνήσεις, με την βοήθεια των λοιμωξιολόγων και περιλαμβάνουν: κλείσιμο συνόρων, κλείσιμο σχολείων, απαγόρευση συγκεντρώσεων, απολύμανση δημόσιων χώρων, διεξαγωγή τεστ, ιχνηλάτιση επαφών, παρακολούθηση ατόμων σε καραντίνα, παροχή δημόσιας εκπαίδευσης και εντολές για «παραμονή στο σπίτι». Επειδή αυτές οι συλλογικές ενέργειες συχνά δυσκολεύουν του πολίτες που δεν έχουν προσβληθεί, αυτές οι ενέργειες μπορούν να προκαλέσουν δυσαρέσκεια, ακόμη και αντίσταση. Υπάρχουν και οι παρεμβάσεις «μείωσης επαφής»,  που βασίζονται στην «κοινωνική απόσταση», για την οποία μιλούν όλοι εν έτη 2020. Για να είμαστε σαφείς, η απομάκρυνση μας πρέπει να είναι σωματική, όχι κοινωνική. Υπάρχει επίσης και το «εθνικό λοκντάουν». Με το λόκντάουν και την παραμονή στο σπίτι, μειώνουμε τους θανάτους από τη μετάδοση των SARS-2 και  COVID-19, όμως η κοινωνική απομόνωση κάνει πολύ κακό στην ψυχική υγεία, που μπορεί να εκδηλώνεται με αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, αυτοκτονίες, ή ενδοοικογενειακή βία. Επίσης μπορεί να αυξήσει τους θανάτους από σοβαρές ασθένειες όπως είναι το άσθμα ή τα εγκεφαλικά επεισόδια, οι οποίες μένουν χωρίς θεραπευτική αγωγή. Σκοπός των μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων είναι η «οριζοντιοποίηση της καμπύλης». Τι σημαίνει αυτό; Ας υποθέσουμε πώς εκατό χιλιάδες Έλληνες πρόκειται να προσβληθούν από λοίμωξη μέσα στους πρώτους δέκα μήνες μετά την εμφάνιση κάποιας επιδημίας. Έχει τεράστια διαφορά το αν θα αρρωστήσουν όλοι μέσα στον πρώτο μήνα, με το αν αρρωσταίνουν δέκα χιλιάδες  άνθρωποι κάθε μήνα επί δέκα μήνες. Αν προσβληθούν όλοι μαζί τον πρώτο μήνα, το εθνικό σύστημα υγείας θα καταρρεύσει. Οριζοντιοποίηση της καμπύλης σημαίνει καθυστέρηση της εξάπλωσης του ιού, όχι εξάλειψή του.

Με επικοινωνία, συνεργασία, εθελοντισμό και μάθηση μπορούμε να οργανωθούμε για να ξεπεράσουμε τις προβλέψεις και να περιορίσουμε τις ζημιές που προκαλεί ο θανατηφόρος κορωνοιός. Ένας εμβολιασμός του 75% του παγκόσμιου πληθυσμού θα νικήσει πολύ νωρίτερα τον κορωνοϊό απ’ ό,τι αν τον αφήναμε να ακολουθήσει τη φυσική του πορεία. Είμαστε η πρώτη γενιά ανθρώπων που αντιμετωπίζει μια τέτοια απειλή και μπορεί να την αντιμετωπίσει σε πραγματικό χρόνο με αποτελεσματικά φάρμακα. Αυτό είναι ένα θαύμα.

Πώς θα διαμορφωθεί η κοινωνία τα επόμενα χρόνια; Είναι ξεκάθαρο ότι ο κόσμος θα αλλάξει. Κάνοντας τα εμβόλια μέσα στο 2021, γύρω στα 2024 θα ξεκινήσει η μεταπανδημική περίοδος. Προβλέπει ο εξέχων ερευνητής του Γέιλ, δρ Νικόλας Χρηστάκης, ότι σίγουρα θα υπάρχει ψυχαναγκασμός με το πλύσιμο των χεριών και θα μπει τέλος στην ανταλλαγή χειραψιών (η χειραψία είναι μια ενέργεια αρχαία, τουλάχιστον 3.000 ετών), με την ιχνηλάτηση επαφών σίγουρα οι άνθρωποι θα θυσιάσουν ανάλογα κομμάτια της προσωπικής τους ζωής (η διάβρωση της ελευθερίας όμως αποδυναμώνει τη δημοκρατία), ο κόσμος θα αναβιώσει την περίοδο της γρίπης του 1918 και τη μετέπειτα οικονομική ανάκαμψη της δεκαετίας του 20. Αναστροφή των κοινωνικών τάσεων, όταν παρέλθει ο εφιάλτης της πανδημίας του κορωνοϊού, με περισσότερες κοινωνικές συναναστροφές, θα κάνουμε σεξουαλικές τρέλες, υπερβολικές δαπάνες, θα γυρίσουμε την πλάτη στον θρησκεία. Θα παρέχεται ιατρική φροντίδα μέσω διαδικτύου ή τηλεφώνου, θα υπάρξει τηλεϊατρική, θα αυξηθούν οι υπηρεσίες κούριερ, και κατ’ οίκον διανομές, πολλοί χώροι εστίασης θα κλείσουν και ο ξενοδοχειακός κλάδος θα υποφέρει, η εργασία από το σπίτι θα παραταθεί και θα αυξηθούν οι ανέπαφοι τρόποι πληρωμής, μετά το τέλος της πανδημίας «Οι άνθρωποι θα αναζητούν συνεχώς κοινωνικές αλληλεπιδράσεις», θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε μια επιδημία διαταραχής μετατραυματικού στρες, οι τέχνες και ο πολιτισμός θα διαποτιστούν με συμβολισμούς σχετικούς με την πανδημία, η εμπιστοσύνη στους πολιτικούς θεσμούς θα καταρρεύσει και θα αυξηθεί ο σεβασμός για την επιστήμη και τους ειδικούς κ.α.

Η παγκοσμιοποίηση, οι μαζικές μεταναστεύσεις, οι ταχείες αεροπορικές συνδέσεις, το ολοένα αυξανόμενο μέγεθος του ανθρώπινου πληθυσμού, μαζί με την αυξανόμενη τάση να εγκαθίστανται σε τεράστιες και πυκνοκατοικημένες μεγαλουπόλεις και η κλιματική αλλαγή, πρέπει να ξέρουμε, θα συμβάλλουν στην επιμονή των θανατηφόρων λοιμωδών νόσων.

Όπως συμπεραίνει, ο Νικόλαος Χρηστάκης, το βασικότερο «πλεονέκτημά» του κορωνοϊού είναι η υψηλή μεταδοτικότητα ενώ η θνητότητά του αποδεικνύεται αρκετά χαμηλότερη από αυτήν που πιστεύαμε αρχικά αλλά και το γεγονός ότι μεταδίδεται και από ασυμπτωματικούς φορείς. Το χρονοδιάγραμμα του Χρηστάκη για την οικονομική ανάκαμψη εξαρτάται από τη διάθεση εμβολίων του κορωνοϊού, δύο εκ των οποίων έχουν αρχίσει ήδη να διανέμονται για τους πολίτες: του εμβολίου των Pfizer Inc και BioNTech, όπως και της Moderna. Η ταχεία εισαγωγή εμβολίων δείχνει πώς οι άνθρωποι είναι πολύ πιο εξοπλισμένοι για να αντιμετωπίσουν την κρίση υγείας από ό,τι στο παρελθόν. «Είμαστε η πρώτη γενιά ανθρώπων που αντιμετώπισαν ποτέ αυτήν την απειλή που τους επιτρέπει να ανταποκρίνονται σε πραγματικό χρόνο με αποτελεσματικά φάρμακα». «Είναι θαυμαστό», γράφει στο βιβλίο του. Αναγνωρίζει επίσης ότι έχουν γίνει λάθη στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντέδρασαν στον ιό στο σύνολό τους, συμπεριλαμβανομένου του να πέφτουν θύματα παραπληροφόρησης και να αγνοούν τα βασικά περιοριστικά μέτρα για την πρόληψη της μετάδοσης του ιού, όπως μάσκες και κοινωνικές αποστάσεις. «Ως κοινωνία είμαστε πολύ ανώριμη. Θα μπορούσαμε να τα έχουμε πάει καλύτερα», σημειώνει. Ωστόσο, πολλές από τις δυσκολίες που προκλήθηκαν από την πανδημία ήταν αναπόφευκτες, με βάση τις μελέτες του για παρόμοιες κρίσεις στην ιστορία.

Πρέπει να θυμόμαστε, τα μικρόβια υπάρχουν πολύ περισσότερο από όσο οι άνθρωποι, εκατομμύρια χρόνια πριν, είναι πιο πολυάριθμα, δεν τα νοιάζει αν πεθάνουν και μπορούν να μεταλλάσσονται ταχύτατα, ώστε να αποφεύγουν τον αμυντικό εξοπλισμό μας. Πως στ’ αλήθεια θα μπορούσαμε να επιφέρουμε το τέλους τους; Οι μολυσματικές ασθένειες αποτελούν μέρος της εξελικτικής ιστορίας μας για τόσο πολύ χρόνο, που έχουν σημαδέψει τα γονίδια μας. Το COVID-19 είναι  σοβαρό, δεν είναι τόσο θανατηφόρο όσο οι μείζονες ασθένειες των προηγούμενων αιώνων, η γρίπη του 1918 και η πανώλη του 1347. Είναι ένας κακός ιός. Τα μικρόβια έχουν καθορίσει την εξελικτική μας πορεία από την αρχή του είδους μας. Οι επιδημίες το κάνουν αυτό εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια. Όπως και στον μύθο με τα βέλη του Απόλλωνα, υπήρξαν κομμάτι της ιστορίας μας (η επιδημία που εξαπέλυσε ο Απόλλων στην Τροία προοδευτικά τελείωσε με την παρέμβαση του Αχιλλέα και της Ήρας, της βασίλισσας των θεών. Έπειτα από δέκα μέρες και πάμπολλους θανάτους ο Απόλλων έπαψε να ρίχνει τα τρομερά βέλη του και χαμήλωσε το τόξο του. Οι αρρώστιες σταμάτησαν). Τις επιδημίες τις έχουμε αντιμετωπίσει και στο παρελθόν, χρησιμοποιώντας τα βιολογικά και κοινωνικά όπλα που έχουμε στη διάθεσή μας. Η ζωή θα επιστρέψει στους κανονικούς της ρυθμούς. Οι επιδημίες πάντα τελειώνουν. Και, όπως αυτές, η ελπίδα αποτελεί πάντα κομμάτι της ανθρώπινης φύσης.

«Το βέλος του Απόλλωνος» είναι ένα συναρπαστικό και διαφωτιστικό βιβλίο.

Πρόκειται για Αριστούργημα.

Διαβάστε το και κυρίως να το διαβάσουν αυτοί που μας κυβερνάνε.

 

Ο Νίκολας Α. Χρηστάκης (Nicholas A. Christakis) είναι γιατρός και κοινωνιολόγος που διερευνά τις αρχαίες καταβολές και τις σύγχρονες επιπτώσεις της ανθρώπινης φύσης. Είναι διευθυντής του Εργαστηρίου Ανθρώπινης Φύσης (Human Nature Lab) στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, όπου είναι κορυφαίος καθηγητής Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών στα Τμήματα Κοινωνιολογίας, Ιατρικής, Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας, Στατιστικής και Επιστήμης Δεδομένων, και Βιοϊατρικής Μηχανικής. Είναι συνδιευθυντής του Ινστιτούτου του Γέιλ για την Επιστήμη Δικτύων, συνσυγγραφέας του βιβλίου Συνδεδεμένοι, και του βιβλίου Προσχέδιο.