Fractal

«Φως στη μεγάλη και συγκλονιστική πορεία της ύπαρξης»

Γράφει ο Κωνσταντίνος Μπούρας // *

 

Δημήτριος Μακρατζάκης, «Το σύμπαν, η ζωή και ο άνθρωπος. Η αστερόσκονη που γεννά ιδέες», εκδόσεις Αγγελάκη, Αθήνα 2022, σελ. 254

 

Ήδη από το motto δίνεται ο τόνος τού πονήματος καθώς και το στίγμα τού εμβριθούς διανοητή:

 

Σε όλους όσους επιμένουν ν’ αναζητούν την αλήθεια

για το είναι και το γίγνεσθαι του κόσμου

στην δύσκολη και ταραγμένη εποχή μας.

 

«Ουδέν όριον τίθεται εις την αναζήτησιν τής Α-ληθείας».

Το Α τής Αλήθειας είναι στερητικόν: απουσία Λήθης.

Στους ορφικούς ύμνους είναι σαφές πως η μόλις αποκοπείσα από τον υλικό φορέα της ψυχή επιλέγει εάν θα πιει από την Κρήνη τής Λήθης ή από την Κρήνη τής Μνημοσύνης.

«Ο αρνηθείς δεν μετανιώνει. Όμως πόσο τον καταβάλλει αυτό το όχι το σωστό σε όλη τη ζωή του», όπως θα έλεγε ο Μεγάλος Αλεξανδρινός Ποιητής Καβάφης.

 

Che fece . . . . il gran rifiuto

 

Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα

που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι

να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος το ’χει

έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα

πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.

Ο αρνηθείς δεν μετανιώνει. Αν ρωτιούνταν πάλι,

όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει

εκείνο τ’ όχι — το σωστό — εις όλην την ζωή του.

[1899, 1901*]

(βλ. https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?cnd_id=9&text_id=801)

 

 

Κι επειδή όλοι όσοι διαλέξαμε τον δύσκολο δρόμο τής Αλήθειας θα θέλαμε να μάθουμε για την εξέλιξη τού σύμπαντος κι αυτής τής μικρογραφίας του, τού Ανθρώπου, βυθιζόμαστε με ευφρόσυνη προσμονή στις πυκνογραμμένες σελίδες αυτού του καλαίσθητου και άψογα τυπωμένου βιβλίου.

Διαβάζουμε στον Πρόλογο που υπογράφει ο Δημήτριος Χριστοδούλου, Καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο Princeton (NJ), Καθηγητής Φυσικής και Μαθηματικών στο Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας ΕΤΗ (Zurich), Μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ:

«Το βιβλίο αυτό περιέχει μια πραγματικά συναρπαστική ιστορία που κατά τη γνώμη μου πρέπει να γνωρίζει κάθε μορφωμένος άνθρωπος. Πρόκειται για την εμφάνιση και την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη μας μέχρι την ανάδυση του σύγχρονου ανθρώπου, του Homo sapiens, μοναδικού φορέα του λόγου και της Συνείδησης Ανωτέρας Τάξεως. Ο συγγραφέας παραμένει αυστηρά σε όσα μας έχει γνωρίσει μέχρι σήμερα η επιστήμη, με κάποιες φιλοσοφικές και προσωπικές προεκτάσεις που κάνουν το κείμενο ιδιαίτερα ευχάριστο και προκαλούν έναν δημιουργικό αναστοχασμό.

Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύεται η πορεία της ύπαρξης από τη Μεγάλη Έκρηξη μέχρι τον σχηματισμό του πλανήτη Γη. […] Ο λόγος και η ανθρώπινη συνείδηση οδήγησαν σταδιακά σ’ έναν εξελισσόμενο πολιτισμό που καλύπτει 2,5 εκατομμύρια χρόνια από την εμφάνιση του γένους Homo και περίπου 300 χιλιάδες χρόνια από την εμφάνιση του Homo sapiens, του σύγχρονου ανθρώπου. Η περιγραφή των πολιτιστικών περιόδων, από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι την εποχή μας, που από πολλούς αποκαλείται ανθρωπόκαινος, είναι ένα υπέροχο ταξίδι γνώσεως και αυτογνωσίας.

Το 8ο κεφάλαιο είναι συνταρακτικό και πρέπει να βοηθήσει στην ενεργοποίηση κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου. Περιγράφει πως οι σημερινές δραστηριότητες του ανθρώπου και το αχαλίνωτο πάθος για κέρδος και επικυριαρχία προκαλούν έντονες βλαπτικές επιπτώσεις στον πλανήτη, με αύξηση της μέσης θερμοκρασίας και βίαιες κλιματικές αλλαγές που ήδη βιώνουμε. Ο άνθρωπος παρά το ότι γνωρίζει πλέον τις συνέπειες επιμένει να δηλητηριάζει και να καταστρέφει το σπίτι του αδιαφορώντας για τις τραγικές συνέπειες, πράγμα που κάνει πολλούς να αναρωτιούνται αν πράγματι πρόκειται για ευφυές ον.

Στο τελευταίο κεφάλαιο, μετά από μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ανάλυση της έννοιας της ηθικής, επιχειρείται η σύνδεση της έννοιας αυτής με την εξελικτική βιολογία, που άρχισε να καταγράφεται από τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Φαίνεται πως η σύνδεση της βιολογίας με την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου είναι στην εποχή μας επαρκώς τεκμηριωμένη.

Τα αντικείμενα του βιβλίου και η επαγωγική μεταξύ τους σχέση, όπως τα αναλύει η ιδιαίτερη οπτική του συγγραφέα, είμαι βέβαιος ότι θα καταστήσουν τον αναγνώστη πλουσιότερο πνευματικά. Θα τον βοηθήσουν να προχωρήσει με σταθερότητα στα πεδία της γνώσεως και της αυτογνωσίας, σε μια εποχή που οι σειρήνες τον σπρώχνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση.» (σσ. 13-17).

  

Ο συγγραφέας στην «Εισαγωγή» του θέτει ως motto:

 

Έχω έξι τίμιους εργάτες,

που μου έμαθαν όλα όσα ξέρω.

Τα ονόματά τους είναι Τι και Γιατί και Πότε,

Πώς και Πού και Ποιος

 

Rudyard Kipling (Just So Stories, 1902)

 

Κι αμέσως μετά ξεκαθαρίζει – ως έντιμος πολίτης τού Κόσμου κι εταίρος τής Πολιτείας των Ιδεών – τις συγγραφικές του προθέσεις:

 

«H φιλοδοξία της συγγραφικής αυτής προσπάθειας είναι να ριχτεί λίγο φως στη μεγάλη και συγκλονιστική πορεία της ύπαρξης. Να φωτισθούν μερικά σπουδαία κατά την άποψη του συγγραφέα θέματα που απασχολούν κάθε μέσο μορφωμένο άνθρωπο. Θέματα που αφορούν την πορεία του είναι και του γίγνεσθαι από την πρώτη στιγμή που είμαστε σε θέση να γνωρίζομε, από την πρωταρχική κοσμική ακτινοβολία, μέχρι την ανάδυση του φωτός του λόγου και της συνείδησης. Μέχρι δηλαδή την εμφάνιση του ανθρώπου και του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι άνθρωποι έχουν την υπαρξιακή ανάγκη να καταλάβουν ποιοι είναι πραγματικά και πώς βρέθηκαν στον θαυμαστό και μυστηριώδη κόσμο στον οποίο ζουν.

Η μεγαλειώδης αυτή πορεία καθορίστηκε τόσο από την λειτουργία των φυσικών νόμων και των θεμελιωδών δυνάμεων που υπάρχουν εξ αρχής στο σύμπαν, από την αιτιοκρατία δηλαδή, όσο και από τυχαιοκρατικούς παράγοντες. Οι τελευταίοι μονοπωλούν τη λειτουργία του κβαντικού κόσμου, του μικρόκοσμου, αλλά και συνυπάρχουν με την αιτιοκρατία στον μακρόκοσμο.

Το ότι το 99% των ειδών που έχουν υπάρξει στη Γη δεν υπάρχουν πλέον δεν οφείλεται στους φυσικούς νόμους, αλλά στη λειτουργία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής και στις  τυχαιοκρατικά μεταβαλλόμενες συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος. Και η ύπαρξη του τυχαίου στην εξέλιξη του σύμπαντος αποκλείει κάθε είδους σκοπιμότητα.

Έτσι ο αναγνώστης ίσως αισθανθεί την πληρότητα και την ικανοποίηση που απορρέει από την στοιχειώδη έστω κατανόηση του κόσμου που τον περιβάλλει, αλλά και του εαυτού του, και τη συνειδητοποίηση της σχέσεως μεταξύ αυτών. Και να αισθανθεί την ανάγκη με δική του πρωτοβουλία πλέον να διευρύνει τις πιθανές γνώσεις που θα αποκτήσει. Να ωριμάσει στη συνείδησή του η ανάδυση της ζωής στον πλανήτη μας μέσα από την αυξανόμενη πολυπλοκότητα των μοριακών δομών, και η εξέλιξη των ζωντανών οργανισμών μέχρι την εμφάνιση του ανθρώπου. Η συνέχεια του ανόργανου είναι το οργανικό, η συνέχεια του οργανικού το βιολογικό στις άπειρες μορφές του μέχρι την εμφάνιση του άνθους της ζωής που είναι η πανίσχυρη λειτουργία του ανθρώπινου λόγου και της συνείδησης. Της δύναμης του ανθρώπου να επικοινωνεί λογικά, να φαντάζεται υπερβαίνοντας τον χώρο και τον χρόνο, να συλλαμβάνει νοητικά το όλον και να αναρωτιέται για την προέλευσή του, γνωρίζοντας συγχρόνως ότι η ζωή του κάποια μέρα θα τελειώσει.

Ίσως κάποια εδάφια στα κεφάλαια 1 και 6 χρειαστούν λίγη επιμονή για την αφομοίωσή τους από τον μη ειδικό αναγνώστη. Κρίθηκε όμως χρήσιμη η παράθεσή τους για λόγους πληρότητας του γνωστικού οικοδομήματος που παρατίθεται. Η μεταξύ των θεμάτων που αναλύονται σχέση είναι επαγωγική και διαλεκτική και επιλέχθηκαν για να υπηρετήσουν τον στόχο που αναφέρθηκε με σαφήνεια ευθύς εξ αρχής. Άλλωστε η χρησιμότητα κάθε βιβλίου θεμελιώνεται στην ιδιαίτερη σύνθεση των θεμάτων του και την ιδιαίτερη οπτική γωνία από την οποία τα φωτίζει ο συγγραφέας.

Ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι στον ατέλειωτο ωκεανό της γνώσης υπάρχουν στεγανά; Το επιστητό είναι ενιαίο και αδιαίρετο όπως η ίδια η ζωή σε όλες τις πτυχές της. Κανένας τομέας του επιστητού δεν μπορεί να είναι απροσπέλαστος για εκείνους που με αγωνία αναζητούν απαντήσεις στα υπαρξιακά τους ερωτήματα. Επιπλέον κάθε υπεύθυνος πολίτης στην εποχή μας προκειμένου να απαλλαγεί από την αφελή ευπιστία στις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους και τους ασχολούμενους με τα κοινά, και να προστατευθεί από τη χειραγώγηση, πρέπει να είναι έστω και στοιχειωδώς ενημερωμένος πάνω στις σύγχρονες κατακτήσεις του εξελισσόμενου ανθρωπίνου πνεύματος. Η γνώση τόσο των φυσικών όσο και των κοινωνικών φαινομένων και λειτουργιών είναι απαραίτητη για την επιβίωση του είδους μας και τον παραμερισμό ιδεοληψιών και επικίνδυνων ψευδοεπιστημονικών θέσεων. Θέσεων που δυστυχώς αφθονούν στις μέρες μας, πληγώνουν την επιστήμη και τη λογική και θολώνουν την κρυστάλλινη θέαση του κόσμου στον οποίο ζούμε. Η ψευδοεπιστήμη σύμφωνα με τον Καρλ Σαγκάν είναι πολύ πιο εύκολη από την επιστήμη γιατί δεν μπαίνει στον κόπο να στηρίξει τα επιχειρήματά της στην άκαμπτη επιστημονική μεθοδολογία και τεκμηρίωση.

Οι παραδεδεγμένες γνώσεις σε κάθε εποχή, που προκύπτουν από επίπονες χρονοβόρες προσπάθειες και διαφωνίες, συνιστούν αυτό που ονομάζουμε «αλήθεια». H αλήθεια όμως εξελίσσεται, και μάλιστα με γεωμετρική πρόοδο, μαζί με το κοινωνικό, το πολιτιστικό, και ιδιαίτερα βέβαια το επιστημονικό περιβάλλον. Και τα ερωτήματα που τίθενται κατά την αναζήτηση της αλήθειας σε κάθε εποχή δεν είναι τα ίδια.

Έτσι όσα παρατίθενται στο βιβλίο αυτό αντανακλούν την αλήθεια της εποχής μας, που ασφαλώς δεν είναι τελική όσο συνεχίζεται η περιπέτεια του ανθρωπίνου πνεύματος. Ούτε απαντούν οριστικά στα έσχατα ερωτήματα που συχνά θέτουν ακόμα και μικρά παιδιά. Όπως γιατί υπάρχει το σύμπαν και όχι τίποτα, γιατί υπάρχουν οι φυσικοί νόμοι και οι θεμελιώδεις δυνάμεις, γιατί έχουν την μαθηματική μορφή που γνωρίζουμε και τι προηγήθηκε της Μεγάλης Έκρηξης. Μπορεί πολλά να μας είναι άγνωστα, ίσως τα περισσότερα, ωστόσο οι κατακτήσεις του ανθρώπου στο γνωστικό πεδίο αυξάνονται με ραγδαίους ρυθμούς κάθε μέρα.

Ορισμένα από τα θέματα που αναπτύσσονται είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα, μιας και αποτελούν αντικείμενα όχι μόνο της επιστήμης, αλλά και της φιλοσοφίας και της θεολογίας. Οι δρόμοι που ακολουθούν τα συνυπάρχοντα αυτά πεδία στην αγωνιώδη και διαχρονική προσπάθεια του ανθρώπου να αναζητήσει την αλήθεια για το είναι και το γίγνεσθαι του κόσμου είναι διαφορετικοί.

Ο ένας όμως δεν αποκλείει τον άλλο, καθένας είχε και έχει τη δική του δυναμική και έχει προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στην εξέλιξη του ανθρώπου. Σ’ αυτό το βιβλίο παρατίθενται αποκλειστικά τα δεδομένα που έχουν προκύψει μέσω της έρευνας και της επαλήθευσης, δηλαδή μέσω της επιστήμης, στα ερωτήματα που συνεχώς θέτει ο άνθρωπος. Και τα οποία είναι αληθή στο βαθμό που είναι έγκυρη και αξιόπιστη η ίδια η επιστήμη. Η αντικειμενικότητα της επιστήμης ασφαλώς δεν αμφισβητείται στην εποχή μας, χωρίς την επιστήμη τα πάντα θα εθεωρούντο θαύματα. Ωστόσο η ετερότητα κάθε άποψης οφείλει να είναι απολύτως σεβαστή.» (σσ. 18-20).

  

Αυτό όμως που είναι ιδιαίτερα επίκαιρο είναι το ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ με τίτλο «ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ».

 

Κι εδώ τα επιλεγμένα motti είναι και καθοριστικά και κατευθυντικά και συμπεριληπτικά, χαρακτηριστικά τής νοοτροπίας και της επιστημονικής δεοντολογίας τού μελετητή-ερευνητή:

 

Η δ’ ηθική εξ έθους περιγίγνεται

 

Αριστοτέλης (Ηθικά Νικομάχεια, β1)

 

Η ηθική δεν είναι ένα σταθερό και άκαμπτο σύστημα…

Είναι όμως ένα καθήκον που ποτέ δεν τελειώνει, κάτι που είναι

πάντοτε παρόν για να καθοδηγεί την κρίση και να εμπνέει

τη συμπεριφορά μας.

 

Άλμπερτ Αϊνστάιν (Ομιλία στο Κολέγιο Swarthmore,1938)

 

Διαβάζουμε με ιδιαίτερη προσοχή, αφού επιχειρείται και η συμφωνία δημιουργού – επαρκούς αναγνώστη ως προς τους ορισμούς των διαπραγματευομένων εννοιών:

 

«Η ηθική δύναμη του ανθρώπου

 

Στην προσπάθεια να δοθεί ένας λιτός ορισμός της ηθικής προκύπτουν δυσκολίες λόγω των πολλών παραμέτρων που πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν. Οι αρχαίοι Έλληνες με τη λέξη ήθος ή έθος από την οποία προέρχεται η λέξη ηθική, εννοούσαν σε συλλογικό επίπεδο τους παραδοσιακούς κανόνες κοινής συμβίωσης, τις συνήθειες και τα έθιμα των ανθρώπων. Και σε ατομικό επίπεδο τις ψυχικές ιδιότητες, τον χαρακτήρα κάθε ανθρώπου.

Για διδακτικούς λόγους μπορεί να ορισθεί η ηθική ως «ένα σύστημα λογικών αρχών και αξιών με βάση τις οποίες μπορεί ο άνθρωπος να κάνει τη διάκριση μεταξύ του καλού και του κακού, μεταξύ του σωστού και του λάθους, ρυθμίζοντας ανάλογα τη συμπεριφορά του». Από τον ορισμό αυτό απορρέουν πολλές σκέψεις. Είναι χρήσιμο να αναφερθούν μερικές από αυτές, μιας και δεν μπορεί να γίνει εδώ εκτενής φιλοσοφική ανάλυση.

Κατ’ αρχήν είναι σαφές ότι αφού οι ηθικοί κανόνες είναι αποτέλεσμα λογικής σκέψης, και αφού λόγο και Συνείδηση Ανωτέρας Τάξεως διαθέτει αποκλειστικά και μόνο ο άνθρωπος, η ηθική είναι αποκλειστικά ανθρώπινη λειτουργία. Η ύπαρξη των συναισθημάτων ενοχής, ντροπής, φόβου, τύψεων αλλά και ευχαρίστησης και συμπόνοιας τεκμηριώνουν τη συνειδητή φύση της ηθικής ή ανήθικης ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ηθική λειτουργία δεν υπάρχει στα υπόλοιπα ζώα. Το λιοντάρι δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό επειδή κυνηγά και τρώει την αντιλόπη, διότι αυτό γίνεται ενστικτωδώς, το λιοντάρι δεν μπορεί να κάνει κάτι διαφορετικό, δεν γνωρίζει το καλό και το κακό. Από την εμφάνιση των αντίστοιχων ειδών οι αράχνες φτιάχνουν ιστούς, οι μέλισσες κηρήθρες και τα λιοντάρια είναι θηρευτές. Μόνο ο άνθρωπος γνώρισε το καλό και το κακό, τα υπόλοιπα ζώα ζουν ακόμη στον Παράδεισο!

Έπειτα η ηθική σχετίζεται με δύο άλλες έννοιες. Η πρώτη είναι η ελευθερία της βούλησης, που αποτελεί αναπόσπαστη και αποκλειστική λειτουργία της ανθρώπινης Συνείδησης Ανωτέρας Τάξεως, και συνοδεύεται από την αντίστοιχη ευθύνη. Η ηθική ορίσθηκε από τον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο ως η εντελέχεια της ελευθερίας. Oπλισμένος με τον λόγο και την ελευθερία ο άνθρωπος, υπερβαίνει τη νομοτέλεια των ενστίκτων, μπορεί να ρυθμίζει τη συμπεριφορά του και με τις επιλογές του να δίνει νόημα στο παρόν και το μέλλον της ζωής του. Αυτός είναι ο πυρήνας της ηθικής.

Η δεύτερη έννοια με την οποία συνδέεται στενά η έννοια της ηθικής είναι η έννοια της δικαιοσύνης.

Το 1969 ο Αμερικανός εξελικτικός επιστήμονας George Simpson κατέθεσε την εξαιρετικά χρήσιμη άποψη ότι για να μπορεί να αξιολογηθεί ηθικά μια ανθρώπινη συμπεριφορά πρέπει να πληρούνται οι παρακάτω προϋποθέσεις:

Πρώτον να υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι δράσης.

Δεύτερον το άτομο να είναι ικανό να κρίνει τις εναλλακτικές επιλογές με λογικούς όρους.

Τρίτον το άτομο να έχει την ελευθερία και να είναι σε θέση και να επιλέξει, ώστε να πράξει αυτό που κρίνει ότι είναι ηθικά σωστό.

Αν δεν πληρούνται και οι τρεις ως άνω προϋποθέσεις καμιά πράξη δεν μπορεί να αξιολογηθεί με βάση την ηθική, ούτε μπορεί να καταλογισθεί ευθύνη γι’ αυτή, όπως για παράδειγμα πράξεις που γίνονται από μικρά παιδιά, ενέργειες που επιβάλλονται με καταναγκασμό ή γίνονται από άτομα χωρίς ψυχοπνευματική υγεία.

Η ηθική συμπεριφορά συνδέεται με την ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει εκ των προτέρων τα αποτελέσματα των πράξεών του, ώστε με την ελεύθερη βούλησή του να αποδέχεται εκ των προτέρων την αντίστοιχη προσωπική του ευθύνη. Η μετάβαση από τα ζώα που δρουν αποκλειστικά ενστικτωδώς σε ένα ον που κάνει ελεύθερες λογικές επιλογές, απελευθερωμένο σε μεγάλο βαθμό από τη δουλεία των ενστίκτων χάρις στον λόγο και την ελευθερία της βούλησης, αποτελεί τη βάση της ανθρωποποίησης. Χωρίς λόγο και ελευθερία της βούλησης η ηθική συμπεριφορά δεν θα ήταν δυνατήαλλά βέβαια ούτε και αναγκαία.

Μια άλλη σκέψη αφορά το απόλυτο ή το σχετικό της ηθικής. Αφού η ηθική προϋποθέτει λογική επεξεργασία των δεδομένων προκειμένου να κριθεί αν μια πράξη είναι σύμφωνη με το θεωρούμενο καλό ή κακό, και αφού τα πάσης φύσεως δεδομένα στα οποία βασίζεται η κρίση, κοινωνικά, πολιτικά, εργασιακά, διαπροσωπικά και άλλα μεταβάλλονται στον χώρο και τον χρόνο και εξελίσσονται, τότε και οι ηθικοί κανόνες δεν μπορεί να είναι αμετάβλητοι.

Πραγματικά κάποιοι από τους ηθικούς κανόνες που ίσχυαν σε έναν συγκεκριμένο τόπο πριν χιλιάδες χρόνια, ακόμα και πριν έναν αιώνα, είναι διαφορετικοί από αυτούς που ισχύουν σήμερα στον ίδιο τόπο. Στην αρχαία Ελλάδα η χρήση δούλων ήταν ηθικά αποδεκτή, σήμερα στον ίδιο γεωγραφικό χώρο είναι απολύτως απαράδεκτη. Στον παρόντα χρόνο ο ηθικός προσανατολισμός των μεσογειακών λαών δεν είναι ακριβώς ίδιος με αυτόν των βορειοευρωπαίων, και από τους ηθικούς κανόνες που ισχύουν σήμερα στις κοινωνίες του λεγόμενου δυτικού κόσμου αρκετοί είναι διαφορετικοί από αυτούς που ισχύουν, σήμερα επίσης, σε άλλες περιοχές του πλανήτη όπως οι Αραβικές χώρες, η Άπω Ανατολή και τα βάθη του Αμαζονίου. Για παράδειγμα διαφορετικοί ηθικοί κανόνες ρυθμίζουν σήμερα την εμφάνιση και τη συμπεριφορά της γυναίκας σε διάφορες χώρες, ή ακόμα και στην ίδια κοινωνία αλλά σε διαφορετικές πολιτιστικά κοινωνικές ομάδες.

Η ηθική επομένως είναι σχετική και εξελίσσεται στον χώρο και τον χρόνο. Δεν φαίνεται εύκολη υπόθεση η ύπαρξη και εφαρμογή ενός συνόλου παγκόσμιων ηθικών κανόνων.

Το καλό και το κακό, το σωστό και το λάθος, που είναι το ζητούμενο στη διαδικασία της ηθικής αξιολόγησης και συμπεριφοράς, προσδιορίζεται συχνά με διαφορετικά κριτήρια. Ό,τι είναι καλό και ηθικό για τα μέλη μιας κοινωνίας ανθρώπων, για τους πολίτες μιας χώρας για παράδειγμα, δεν είναι το ίδιο καλό για τους πολίτες όλων των άλλων χωρών όσον αφορά την κοινωνική συμπεριφορά, τη θρησκεία, τα πολιτιστικά θέματα, τα οικονομικά, το εμπόριο, την παιδεία και τόσα άλλα. Και αυτό που είναι καλό και ηθικό για τα μέλη μιας κοινωνική τάξης της αυτής χώρας δεν είναι απαραίτητα καλό για τις υπόλοιπες, και μάλιστα συχνά είναι κακό για κάποιες από αυτές. Ας μην ξεχνάμε ότι οι περισσότερες χώρες είναι πλέον πολυπολιτισμικές. Η ατομική ηθική σχετίζεται με το πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο κάθε άνθρωπος γεννιέται και μεγαλώνει. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον μαθαίνει ο άνθρωπος τι είναι σωστό και τι λάθος, σ’ αυτό αφομοιώνει τους κανόνες με τους οποίους πρέπει να λειτουργήσει ως κοινωνική μονάδα.

Ακόμα όμως το καλό με την ευρεία έννοια δεν είναι το ίδιο για όλα τα μέλη της ίδιας κοινωνικής τάξης, γιατί στον καθορισμό του υπεισέρχονται και υποκειμενικά κριτήρια, πράγμα που δημιουργεί συνεχείς τριβές μεταξύ των ανθρώπων. Είναι σαφές ότι τις περισσότερες ίσως φορές το καλό ταυτίζεται με το συμφέρον! Αλλά και στη νομική επιστήμη συχνά υπάρχει προβληματισμός ως προς το τι είναι ηθικό και νόμιμο και τι όχι, πράγμα που εξηγεί τη διαφορετικότητα πολλών νόμων που αφορούν το ίδιο αντικείμενο σε διάφορες χώρες.

Πώς άραγε διαμορφώνονται τα κριτήρια που ορίζουν το καλό σε κάθε περίσταση; Έπειτα για ποιους είναι καλό, και γιατί; Για το άτομο; Για το κοινωνικό σύνολο; Και για τους δύο;

Μπορεί να πει κανείς ότι υπάρχουν ηθικοί κανόνες με διαχρονική και παγκόσμια ισχύ που συνδέονται με την ίδια τη φύση του ανθρώπου, όπως αυτοί που διατυπώθηκαν στο πλαίσιο φιλοσοφικών συστημάτων και θρησκειών στο παρελθόν και σχετίζονται με την ελευθερία, με τις αρχές που απαγορεύουν στον άνθρωπο να βλάπτει άλλους ανθρώπους γύρω του και με το φυσικό περιβάλλον. Οι κανόνες αυτοί, όπως για παράδειγμα οι Δέκα Εντολές, υπήρξαν ευεργετικοί για τη ρύθμιση των σχέσεων και την εξέλιξη των ανθρώπων σε δύσκολες και σκληρές εποχές, και ασφαλώς οι περισσότεροι είναι και σήμερα χρήσιμοι. Τέτοιοι κανόνες περιέχονται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Πάλι όμως οι ηθικοί κανόνες που επιδιώκουν να ρυθμίσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά σε ακριβώς παρόμοιες καταστάσεις, δεν είναι ίδιοι σ’ όλες τις θρησκείες και σε όλες τις φιλοσοφικές σχολές. Άλλο είναι να στρέψεις και το άλλο μάγουλο όταν σε ραπίσουν, και άλλο το οδόντα αντί οδόντος.

Σήμερα μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις ορισμένοι φιλοσοφικοί και θρησκευτικοί κανόνες ηθικής συμπεριφοράς φαίνονται αποσυνδεδεμένοι από την ταχύτατα εξελισσόμενη πολιτιστική και τεχνολογική λειτουργία της κοινωνίας των ανθρώπων. Ωστόσο οι θρησκείες σε πολλές περιπτώσεις εναρμονίζουν την ερμηνεία του δόγματος με τα σύγχρονα δεδομένα προσαρμοζόμενες στο κοινωνικό και στο πολιτιστικό γίγνεσθαι, και αυτό ενισχύει ασφαλώς τον ρόλο και την προσφορά τους. Απλό παράδειγμα οι θέσεις πολλών θρησκειών σήμερα για τις μεταμοσχεύσεις οργάνων και την προστασία του περιβάλλοντος σε σχέση με αντίστοιχες θέσεις στο παρελθόν.

Με αυτές τις σκέψεις συνειδητοποιεί κανείς ότι το πεδίο της ηθικής, που αποτελεί και βασικό κλάδο της φιλοσοφίας, κάθε άλλο παρά εύκολο είναι. Άλλωστε συχνά ο άνθρωπος αδυνατεί να καθορίσει σωστά τη βέλτιστη ηθική συμπεριφορά είτε λόγω της ατέλειας των αισθήσεών του, είτε λόγω της σχετικότητας των νοητικών του λειτουργιών. Άλλοτε πάλι βρίσκεται σε αδυναμία να πραγματώσει μια επιλεγμένη από τον ίδιο ηθική συμπεριφορά λόγω του επηρεασμού της ελεύθερης βούλησής του από την ευαισθησία και τη νομοτέλεια της βιολογικής του υπόστασης, από άλογες ψυχικές ορμές, από συναισθήματα, από φόβους, πάθη, αλλά και από τις κοινωνικές περιστάσεις.

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες σήμερα περιοριστικοί της ελευθερίας του ανθρώπου. Πώς μπορεί να είναι ελεύθερος όταν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης με επιστημονική μεθοδολογία στρέφουν τη σκέψη του εκεί που επιθυμούν, όταν οι πολιτικοί τον εξαπατούν και τον χειραγωγούν ακόμα και με τη διαχείριση του φόβου, όταν είναι οικονομικά αδύνατος και ανασφαλής;

 

Δημήτρης Μακρατζάκης

 

Σχετίζεται η ηθική με τη βιολογία;

Από πού πηγάζει τελικά η ηθική που καθορίζει τη συμπεριφορά του ανθρώπου; Απορρέει αποκλειστικά από τη λογική επεξεργασία των δεδομένων; Τώρα και 2,5 χιλιάδες χρόνια οι περισσότεροι φιλόσοφοι έχουν ασχοληθεί εκτεταμένα με το θέμα χωρίς κανείς να έχει δώσει μια ικανοποιητική τελική απάντηση, όπως αποδεικνύει ο μεγάλος αριθμός των σχετικών με το θέμα φιλοσοφικών θέσεων από τις οποίες καμιά δεν είναι πλήρης και τελική.

Το 1975 ο Αμερικανός βιολόγος Eward O.Wilson, ασχολούμενος τότε με τα αίτια και με τους μηχανισμούς της δύναμης του ανθρώπου να κάνει ηθικές αξιολογήσεις, καθώς και με τις σχετικές με αυτές συναισθηματικές καταστάσεις και συμπεριφορές, διετύπωσε στο έργο του «Κοινωνιοβιολογία» την άποψη ότι έχει έρθει η ώρα να εισέλθουν στο πεδίο της διερεύνησης της ηθικής και οι βιολογικές επιστήμες.

Βασική θέση είναι ότι οι άνθρωποι όπως όλοι οι έμβιοι οργανισμοί έχουν εξελιχθεί από τη φυσική επιλογή. Επομένως η εξελικτική βιολογία υπάρχει στη βάση των δομικών και λειτουργικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου χωρίς να εξαιρείται η φύση της ηθικής λειτουργίας. Γιατί απλούστατα η ηθική προϋποθέτει τη λογική, την ελευθερία της βούλησης και την κρίση, που είναι πολύτιμες και αναπόσπαστες πτυχές του εξελικτικά εμφανισθέντος λόγου και της Συνείδησης Ανωτέρας Τάξεως.

Είναι δεδομένο ότι οι επιστήμονες έχουν καταγράψει αμέτρητα παραδείγματα ζώων στα οποία έχουν παρατηρηθεί στο βάθος του χρόνου αλλαγές της συμπεριφοράς, αλλαγές που τους επιτρέπoυν καλύτερη προσαρμογή στο περιβάλλον και επομένως καλύτερες πιθανότητες επιβίωσης. Οι περισσότερες προέκυψαν από την περίπλοκη αλληλεπίδραση των ζώων με τις χαοτικά μεταβαλλόμενες συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος σε βάθος χρόνου. Οι εξελικτικές αλλαγές στα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά μπορεί να αφορούν στις διατροφικές τους συνήθειες, στις αντιδράσεις τους σε απειλές, στους τρόπους εκδήλωσης της επιθετικότητας, στη γονική φροντίδα των μικρών τους, στις τεχνικές προσέγγισης του αντίθετου φύλου, στις σχέσεις και τη συνεργασία ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας και σε πολλές άλλες λειτουργίες.

Οι εξελικτικοί βιολόγοι θεωρούν ότι οι αλλαγές αυτές στη συμπεριφορά των ζώων, που είναι ενστικτώδης και γενετικά καθοριζόμενη, προέκυψαν μέσω του μηχανισμού της φυσικής επιλογής λόγω των ευνοϊκών επιπτώσεων που είχαν στην επιβίωση του είδους. Με βάση το γεγονός αυτό, τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι σε ποιον βαθμό τα ψυχολογικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου έχουν διαφοροποιηθεί κατά την εξελικτική του πορεία ως Homo κατά τα τελευταία 2,5 εκατομμύρια χρόνια και αν η ηθική του συμπεριφορά σχετίζεται με την εξελικτική διαφοροποίηση πιο ειδικών χαρακτηριστικών όπως είναι η συναισθηματική λειτουργία, που αγγίζει τον πυρήνα της ηθικής συμπεριφοράς.

Στη βάση της ηθικής συμπεριφοράς του ανθρώπου ως μέλους μιας ομάδας υπάρχει η δυνατότητά του για κανονιστική καθοδήγηση. Η δυνατότητα δηλαδή να ενεργεί με γνώμονα κανόνες συμπεριφοράς που καθιερώνονται στις κοινωνίες μετά από λογική κρίση και καθορισμό του τρόπου με τον οποίο πρέπει να συμπεριφέρονται οι άνθρωποι, με βασικό κριτήριο και στόχο το καλό του συνόλου. Και εδώ τίθενται πολλά ερωτήματα που αφορούν τη σχέση μεταξύ της ηθικής συμπεριφοράς και της εξελικτικής βιολογίας.

Είναι άραγε αυτή η δυνατότητα του ανθρώπου να διαφοροποιεί τη συμπεριφορά του με βάση λογικούς κανόνες θεόσταλτη; Είναι μια εξελικτικά εμφανισμένη προσαρμοστική δύναμη που έδωσε στον άνθρωπο εξελικτικό πλεονέκτημα έναντι των υπολοίπων ανθρωπιδών αυξάνοντας την κοινωνική συνοχή και τη συνεργασία; Ή είναι απλώς ένα πολιτιστικό χαρακτηριστικό ανεξάρτητο από τη βιολογική εξέλιξη; Σχετίζονται για παράδειγμα, έστω και εν μέρει, τα ηθικά καθήκοντα και οι υποχρεώσεις μεταξύ των μελών μιας οικογένειας, η γονική φροντίδα στα παιδιά, η υποστήριξη των ομοίων με την ευρεία έννοια και ο αλτρουϊσμός, με την εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής;

Φαίνεται ότι παρόμοιες συμπεριφορές όσο και αν έχουν μορφοποιηθεί πολιτιστικά από τη λογική, στον πυρήνα τους έχουν συμπεριφορικές τάσεις που έχουν εξελικτική καταγωγή και συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με ένστικτα και συναισθήματα. Ας μη μας διαφεύγει ότι παρόμοιες συμπεριφορές παρατηρούνται στα περισσότερα ζώα τα οποία ούτε λογική διαθέτουν ούτε αναπτύσσουν πολιτισμό, που σημαίνει ότι αποτελούν συμπεριφορικές προσαρμογές που έχουν ευνοηθεί από τη φυσική επιλογή αφού αυξάνουν την πιθανότητα επιβίωσης του είδους. Κάθε είδος αποτελείται από άτομα με πανομοιότυπη γονιδιακή σύνθεση, και οι γονείς που προστατεύουν τα μικρά τους μοιράζονται με αυτά το ίδιο DNA, τον ίδιο γονότυπο, ο οποίος προστατευόμενος επιβιώνει. Έτσι ενώ τα επί μέρους άτομα πεθαίνουν, η γονιδιακή σύνθεση του είδους επιβιώνει. Ο κύριος στόχος της φυσικής επιλογής είναι η επιβίωση του γονοτύπου, του είδους, και όχι των ατόμων. Τα είδη είναι αυτά που εξαφανίζονται ή επιβιώνουν στο βάθος του χρόνου, τα άτομα είναι οιονεί κύτταρα του οργανισμού κάθε είδους.

H θεμελιώδης διαφορά βέβαια είναι ότι στον έλλογο άνθρωπο οι παραπάνω συμπεριφορές είναι απείρως πιο σύνθετες καθώς εμπλουτίζονται και εξευγενίζονται από τη λογική.

 

Η φυσιοκρατική ηθική

Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι που δίδαξαν ότι οι άνθρωποι δεν θα φθάσουν ποτέ στην ευδαιμονία αν δεν παρατηρήσουν με προσοχή τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στη φύση και δεν εφαρμόσουν τα σχετικά διδάγματα στην κοινωνία. Περιέγραψαν ότι ο καθολικός φυσικός νόμος της ισορροπίας και της αρμονίας που επικρατεί στο σύμπαν, πρέπει να επικρατεί και στις ανθρώπινες σχέσεις. Ο Ηράκλειτος ιδιαίτερα δίδαξε ότι η δικαιοσύνη, έννοια που ευρίσκεται στον πυρήνα της ηθικής, δεν είναι παρά ο αιώνιος κοσμικός νόμος που επιβάλλει το μέτρο και την τάξη σε όλα τα μέρη του σύμπαντος. Ανάλογες απόψεις κατέθεσαν οι Στωικοί.

Η έννοια της συνδεόμενης με τη φύση ηθικής δεν είχε ανάλογη συνέχεια. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα και μέχρι τον Δαρβίνο η επικρατούσα θέση ήταν αυτή της φυσικής θεολογίας σύμφωνα με την οποία τα πάντα στο σύμπαν, της ηθικότητας του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένης, έχουν σχεδιασθεί από τον Δημιουργό και διέπονται από τους νόμους του. Θέση που έχει κατηγορηθεί ως ακυρωτική του έλλογου και της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου.

Μετά τη διατύπωση της θεωρίας της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής στα μέσα του 19ου αιώνα, άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι όλες οι μορφές και λειτουργίες της ζωής στον πλανήτη, και μεταξύ αυτών η ηθικότητα του ανθρώπου, πρέπει να εξελίχτηκαν βαθμιαία. Μεγάλο μέρος της συζήτησης για τη σχέση μεταξύ της ηθικής και της εξέλιξης έχει αφιερωθεί στην περιγραφή μιας «φυσιοκρατικής ηθικής» κατά τα τελευταία 150 χρόνια. Aρκετοί πρωτοπόροι εξελικτικοί επιστήμονες έχουν τονίσει πως η φυσική επιλογή είναι πιθανό να βοήθησε στη διαμόρφωση της ανθρώπινης ηθικής, στην οποία σημαντικό ρόλο παίζει ο σεβασμός στο κοινό καλό, που ενισχύει τις πιθανότητες συλλογικής προσαρμογής και επιβίωσης.

Οι νέες επιστημονικές κατακτήσεις που σχετίζονται με την ανθρώπινη φύση και συμπεριφορά οδηγούν αναπόφευκτα σε συμπληρωματική επανεξέταση των παραμέτρων της ηθικής. Είναι πλέον σαφές ότι μια ηθική που παίρνει υπ’ όψιν της και το γενετικό πρόγραμμα και την εξέλιξη του ανθρώπου είναι πολύ περισσότερο συνεπής από μια ηθική που αγνοεί αυτούς τους παράγοντες.

Οι ερωτήσεις που θέτει σήμερα η επιστήμη για την ηθική διαφέρουν από τα ερωτήματα που έχουν θέσει οι φιλόσοφοι διαχρονικά. Οι τελευταίοι ασχολήθηκαν με την ύπαρξη και τις βάσεις σταθερών και αναλλοίωτων ηθικών αρχών, καθώς και με την αιτιολόγηση των ηθικών ενεργειών και με το τι απαιτεί η ηθική από τον άνθρωπο. Τα δύο πεδία έρευνας είναι διακριτά, όμως οι επιστημονικές θέσεις συχνά βοηθούν στην ανασύνθεση κάποιων φιλοσοφικών θέσεων, ενώ παράλληλα η μελέτη των φιλοσοφικών θέσεων δημιουργεί αμφιβολίες για την ορθότητα ορισμένων απόψεων της επιστήμης όσον αφορά την προέλευση της ηθικής.

Φαίνεται εν τέλει ότι η πρόοδος στην κατανόηση της ηθικής λειτουργίας του ανθρώπου προάγεται από την προσπάθεια ανεύρεσης και ενίσχυσης διαδραστικών συνδέσεων μεταξύ των επιστημονικών και των φιλοσοφικών θέσεων, που καθιστά τη διεπιστημονική προσέγγιση περισσότερο αντικειμενική και ωφέλιμη.

 

Η εξέλιξη της ηθικής

Σήμερα θεωρείται βέβαιο ότι στη διάρκεια της ιστορίας των ανθρωπιδών συνέβη μια ισχυρή φυσική επιλογή που αφορά την ομάδα, το είδος, σε βάθος εκατομμυρίων ετών. Σε αντίθεση με την επιλογή του ατόμου η φυσική επιλογή της ομάδας επιβραβεύει τις αρετές που ενδυναμώνουν το σύνολο.

Στις αρχικές ομάδες των πρωτευόντων και αργότερα των ανθρωπιδών η συνεργασία, η αλληλεγγύη και η βοήθεια μεταξύ των μελών τους ενίσχυσε το συλλογικό δυναμικό και προσέδωσε εξελικτικό πλεονέκτημα. Ιστορικά ως ομάδα νοείται κατ’ αρχήν η οικογένεια, όταν όμως ο αριθμός των μελών της ομάδας μεγάλωσε περιλαμβάνοντας πολλές οικογένειες, έπρεπε να καθιερωθούν κανόνες συμπεριφοράς και μεταξύ μη συγγενών. Έπρεπε να επιβληθούν περιοριστικοί κανόνες απέναντι στις βλαπτικές για την ομάδα τάσεις των επί μέρους ατόμων. Αυτό επέβαλε η επιβίωση του συνόλου. Το ζητούμενο ήταν η επιβίωση, το «ευ ζην» ήρθε πολύ αργότερα!

Οι αρχικοί κανόνες που ρύθμιζαν τη συνύπαρξη στις πρωτόγονες ανθρώπινες κοινωνίες αποδίδονται από ορισμένους ερευνητές στην προσπάθεια επιβίωσης στις μεταβαλλόμενες συνθήκες του σκληρού φυσικού περιβάλλοντος ή σε τυχαίες επιλογές. Όσοι από αυτούς τους κανόνες αποδείχτηκαν πετυχημένοι οδήγησαν σε επιβίωση τις αντίστοιχες ομάδες μέσω της φυσικής επιλογής και καθιερώθηκαν περνώντας από γενιά σε γενιά. Βλέπουμε εδώ ότι στη φυσική επιλογή του ανθρώπου παίζουν ρόλο όχι μόνο τα γονίδια αλλά εμμέσως και πολιτιστικές επιλογές, τα μιμίδια, που είναι τα πολιτιστικά ανάλογα των γονιδίων κατά τον Richard Dawkins.

Ωστόσο με την εξέλιξη του λόγου και της Συνείδησης Ανωτέρας Τάξεως στον άνθρωπο, υπήρχε πλέον η δυνατότητα σύλληψης και εφαρμογής συλλογικών κανόνων συμπεριφοράς βασισμένων στη δύναμη της εξελισσόμενης έλλογης σκέψης. Η συνεξέλιξη ενός μεγαλύτερου εγκεφάλου και μιας μεγαλύτερης κοινωνικής ομάδας συνοδεύτηκε από νέες δυναμικές: από τη μια η φυσική επιλογή επιβράβευε τα ανιδιοτελή συμπεριφορικά χαρακτηριστικά που ωφελούσαν την ομάδα, τα οποία περνούσαν πλέον από γενιά σε γενιά, και από την άλλη οι άνθρωποι μπορούσαν πλέον να επιλέγουν συνειδητά και ελεύθερα την ατομική τους ηθική συμπεριφορά αντί να εξαρτώνται αποκλειστικά από τη νομοτέλεια των ενστίκτων, όπως συμβαίνει με τα υπόλοιπα ζώα. Η ηθική συμπεριφορά απαιτεί συνειδητή σκέψη και ελευθερία. Ο άνθρωπος είναι εν τέλει ο μόνος ηθικός οργανισμός με την πλήρη έννοια του όρου γιατί είναι ο μόνος έλλογος και ελεύθερος, και δεν υπάρχουν άλλες ηθικές εκτός από την ανθρώπινη.

Όσο αυξανόταν το μέγεθος των ανθρώπινων ομάδων, ιδιαίτερα μετά τη γεωργική επανάσταση και αργότερα με την αστικοποίηση, αναπτύχθηκαν διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, καθένα από τα οποία ανέπτυξε με τον χρόνο κάποια ιδιαίτερα ηθικά συμπεριφορικά χαρακτηριστικά. Όταν συγκρίνει κανείς τους ηθικούς κώδικες που καθιερώθηκαν διαχρονικά από διαφορετικούς πολιτισμούς, θρησκείες και φιλοσοφικά συστήματα, διαπιστώνει ομοιότητα στον πυρήνα των περισσότερων. Υπάρχουν βεβαίως και διαφορές στην ιστορική πορεία που πιθανότατα οφείλονται στο ότι οι φιλόσοφοι και οι νομοθέτες κάθε εποχής μελέτησαν προσεκτικά τις ιδιαίτερες συνθήκες και τις ανάγκες στις κοινωνίες τους, και χρησιμοποιώντας τη δύναμη της έλλογης σκέψης καθιέρωσαν τους πλέον ωφέλιμους ηθικούς κανόνες για τις συγκεκριμένες κοινωνίες, ασχέτως αν οι βασικές υπαρξιακές ανάγκες όλων των ανθρώπων παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό παρόμοιες. Οι κανόνες αυτοί έγιναν μέρος της πολιτιστικής παράδοσης κάθε κοινωνίας και κληροδοτήθηκαν από γενιά σε γενιά είτε με τη μορφή ηθών και εθίμων είτε με τη μορφή νόμων.

Η ηθική λειτουργία κάθε ανθρώπινης κοινωνικής ομάδας υπέστη διαχρονικά συνεχείς τροποποιήσεις μέσα από δοκιμές και λάθη, μέσα από επιτυχίες και αποτυχίες. Στην εποχή μας οι μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις διάφορες κοινωνίες σε ηθικές αξίες που αφορούν για παράδειγμα στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας, στη σεξουαλική ελευθερία, στις αμβλώσεις, στην ισότητα των γυναικών, στα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, στο δικαίωμα για ευθανασία, στην ανεξιθρησκεία, στην ποινή του θανάτου και τόσες άλλες, τεκμηριώνουν τη σχετικότητα και πλαστικότητα των ηθικών κανόνων. Η ιεράρχηση κάθε ηθικού κανόνα ποικίλλει τελικά από πολιτισμό σε πολιτισμό και εξελίσσεται. Φαίνεται πάντως ότι μια διαχρονικά διαμορφωμένη σχέση μεταξύ της ηθικής και της βιολογικής εξέλιξης είναι επαρκώς τεκμηριωμένη.» (σσ. 234-243).

  

Αλλά και τα «ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ» είναι ιδιαίτερα επεξηγηματικά:

«Έχουν περάσει 13,6 δισεκατομμύρια χρόνια από τον σχηματισμό του γαλαξία μας και 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια από τον σχηματισμό της Γης. Η ζωή εμφανίστηκε μέσα στα νερά της Γης πριν περίπου 3,9 δισεκατομμύρια χρόνια και χρειάστηκε να περάσουν 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια, με άλλα λόγια 35 εκατομμύρια αιώνες, μέχρι το πέρασμα του πρώτου ζώου από τη θάλασσα στην ξηρά. Πριν 2,5 εκατομμύρια χρόνια εμφανίστηκε το γένος Homo και πριν περίπου 300 χιλιάδες χρόνια το είδος Homo sapiens, ο σύγχρονος άνθρωπος, εμείς. Η βιολογική εξέλιξη εξακολουθεί να συμβαίνει με τους αργούς ρυθμούς που επιβάλλει η φυσική επιλογή.

Όμως πλέον η εξέλιξη που προχωρά με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, και γι’ αυτό γίνεται αντιληπτή από τους ανθρώπους στη διάρκεια της ζωής τους, είναι η ανθρώπινη πολιτιστική εξέλιξη που έχει κυρίως κοινωνική, επιστημονική και τεχνολογική συνιστώσα. Η βασισμένη στην απίστευτη και καλπάζουσα σύγχρονη τεχνολογία επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων όλων των ηπείρων και η σε πραγματικό χρόνο διακίνηση της πληροφορίας, οδηγεί σε μια βαθμιαία συνειδησιακή ομοιογενοποίηση. Υπάρχει συνεχής σύγκλιση των συμπεριφορών που αφορούν στη διατροφή, στην ενδυμασία, στη διασκέδαση, και σε όλες εν γένει τις πτυχές της ζωής των ανθρώπων στον λεγόμενο δυτικό κόσμο, ενώ ακολουθούν με διαφορά φάσης οι πολίτες των λιγότερο αναπτυγμένων κρατών. Μάλιστα ο Richard Dawkins στο εξαιρετικό βιβλίο του «Το Εγωιστικό Γονίδιο» εισήγαγε σε ό,τι αφορά την πολιτιστική εξέλιξη τον όρο «μιμίδιο», ως αντίστοιχο του γονιδίου της φυσικής εξέλιξης. Μερικοί μιλούν για τη δημιουργία ενός παγκόσμιου εγκεφάλου που εξελίσσεται ταχύτατα εν μέρει αιτιοκρατικά και εν μέρει τυχαιοκρατικά, με καταλύτη κυρίως το διαδίκτυο και την ψηφιακή επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο.

Το ζητούμενο στην πολιτιστική εξέλιξη δεν είναι μόνο η απλή επιβίωση, αλλά η βελτίωση της ποιότητας ζωής, η ανεύρεση απαντήσεων στα ερωτήματα για το είναι και το γίγνεσθαι του κόσμου με τη φιλοσοφία αρχικά, την επιστήμη και την τεχνολογία αργότερα. Αλλά και η ομορφιά της ζωής με τη μουσική, την ποίηση, τη λογοτεχνία και όλα τα έργα της τέχνης.

Δυστυχώς όμως στους πολυδαίδαλους δρόμους της πολιτιστικής εξέλιξης γεννήθηκαν και γιγαντώθηκαν η πλεονεξία και η επιθυμία για απόκτηση ισχύος. Η επιθυμία για επικράτηση έναντι των άλλων ανθρώπων. Οι αξίες που εισήγαγαν η Αναγέννηση, ο Διαφωτισμός και ο Χάρτης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σπάνια και προσχηματικά λαμβάνονται υπ’ όψιν σήμερα από τους ισχυρούς του πλανήτη. Έφθασε μάλιστα ο σύγχρονος άνθρωπος να αγνοεί εν ονόματι του κέρδους και της επικράτησης τα δεδομένα που αφορούν την ίδια του την ύπαρξη καταστρέφοντας το φυσικό περιβάλλον, που είναι το σπίτι του.

Ίσως ένας λόγος για τη συμπεριφορά αυτή είναι η μη πλήρης συνειδητοποίηση από ένα κρίσιμο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού του ουσιαστικού περιεχομένου των λέξεων πλανήτης Γη, ζωή, εξέλιξη της ζωής, φυσικό περιβάλλον. Στην εποχή μας η καθημερινότητα με την εργασία και τις πολλές σύγχρονες σειρήνες, η προσπάθεια των ανθρώπων να ζήσουν και να βελτιώσουν τη ζωή τους, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για υπαρξιακές ανησυχίες και ουσιαστική ενημέρωση. Μπορεί να πει κανείς ότι έχει αλλοιωθεί το βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων οι οποίοι κατά τον Αριστοτέλη «του ειδέναι ορέγονται φύσει», που αφορά πλέον ένα στενό φάσμα επαγγελματικών και κοινωνικών ενδιαφερόντων. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται και στις μορφές και στην ποιότητα μεγάλου μέρους των προϊόντων που παράγουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Ο ύπνος της αστικής ζωής είναι γλυκός, αλλά η διάρκεια της ζωής μικρή.

Είθε το βιβλίο αυτό, όπως και πάμπολλα συναφή πονήματα που έχουν εκδοθεί και θα εκδοθούν στο μέλλον, να διεγείρει την επιθυμία για περισσότερο φως σε περισσότερους ανθρώπους. Γιατί χρειάζεται ένας κρίσιμος αριθμός ευαισθητοποιημένων και συνειδητοποιημένων ανθρώπων για να γίνουν οι απαραίτητες αλλαγές στην επικίνδυνη πορεία της ανθρωπότητας. Αν δεν γίνει αυτό, τότε σίγουρα θα φτάσουμε εκεί που πηγαίνουμε!» (243-245).

 

Κι αν επέλεξα – παρά το λακωνικό κι αφαιρετικό συνήθειό μου – να παραθέσω εκτενή κομμάτια από αυτό το βιβλίο, δεν είναι για συνεκδοχικούς λόγους αφηγηματικής οικονομίας, αλλά από την ιδιαίτερη έγνοιά μου να μην παραφράσω τον ιδιαίτερα λεπτεπίλεπτο συλλογισμό και να μην απλοποιήσω ενδεχομένως τόσον επεξεργασμένες έννοιες που κάθε παράφραση θα αδικούσε.

 

Ως εκ τούτου, ανεξάρτητα με το εάν συμφωνώ ή όχι με επί μέρους επιχειρήματα, συμπεράσματα ή υποθέσεις εργασίας, συστήνω ανεπιφύλακτα αυτό το βιβλίο σε κάθε ανήσυχο νουνεχή Αναζητητή τής Αλήθειας.

Ως προς την περίφημη θεωρία τού “Big Bang” τείνω να συμφωνήσω με την αρχική πολυσυλλεκτική θεώρηση τού σύμπαντος κόσμου από τον Albert Einstein και να επιχειρηματολογήσω υπέρ της ταυτόχρονης παράλληλης ζωής-θανάτου-επαναγέννησης πολλαπλών υπερσυμπάντων, κάθε ένα από τα οποία φιλοξενεί αναρίθμητα επί μέρους σύμπαντα. Η φαινομενική διαστολή τού «τοπικού» μας σύμπαντος μπορεί να είναι απλώς μία «πρωτόγονη» απόπειρα καταμετρήσεως τού απείρου με ένα δεκαδικό ή δυαδικό (για τους μέχρι τώρα ηλεκτρονικούς υπολογιστές) που ΑΔΥΝΑΤΕΙ ΝΑ ΠΕΡΙΓΡΑΨΕΙ ΤΗΝ ΠΟΛΥΠΛΟΚΗ ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΓΥΡΩ ΜΑΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΣ. Ενδεχομένως ένα δεκατριαδικό σύστημα σε συνδυασμό με την κβαντική διεμπλοκή και την ρομποτική τεχνητή νοημοσύνη (AI) ΝΑ ΕΠΑΝΕΡΜΗΝΕΥΑΝ ΤΑ ΕΠΟΜΕΝΑ ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΙΣ ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ ΚΟΣΜΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΑΣ ΚΑΙ ΝΑ ΜΑΣ ΟΔΗΓΟΥΣΑΝ ΣΕ ΜΙΑ ΑΣΦΑΛΕΣΤΕΡΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ ΌΠΟΥ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ Η ΑΔΙΕΡΕΥΝΗΤΗ μέχρι τώρα ΒΑΡΥΤΗΤΑ να μπορεί να μετατραπεί σε Φως γεννώντας φωτόνια εκ τού μηδενός (βλ. σχετικό δημοσίευμα τής εφημερίδας ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ: https://www.naftemporiki.gr/techscience/1461980/mporei-i-varytita-na-metatrepetai-se-fos/?fbclid=IwAR2zWc4lUIcDJ1MatT0kJhC_SBovXYFFLaiFNB-OzRIhMaxUZCzDDoc4mGM ).

 

Είμαστε ακόμα πολύ μακριά από το να θεωρήσουμε τους εαυτούς μας και το ανθρώπινο είδος ένα βήμα μπροστά στην εκλογίκευση τού μεγάλου θαύματος (ή τής μεγάλης απλότητος που συνέχει τα πάντα).

Παραμένει βασικό desideratum τής διεθνούς έρευνας η διαφορική εξίσωση που θα συμπεριλαμβάνει όλες τις δυνάμεις, μαζί με την μετρήσιμη μάζα, την βαρύτητα, την εν πολλοίς άγνωστη Μαύρη Υλοενέργεια και την τελείως άγνωστη σε εμάς Αντι-Ύλη, Αντί-Ενέργεια.

Το καλό με τον συγγραφέα τού ανά χείρας βιβλίου είναι ότι δεν μελλοντολογεί, δεν υπερβαίνει τα εσκαμμένα (κι εν πολλοίς εσκεμμένα) δεν παρασύρεται σε αναπόδεικτες θεωρίες επιστημονικής φαντασίας, αλλά συμπεριλαμβάνει το ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ ΕΠΙΣΤΗΤΟΝ σε μία συναρπαστική ΑΦΗΓΗΣΗ, που εγγράφεται στην μακρά και γοητευτική παράδοση των παραμυθάδων τής Ανατολής, αυτών των μεγάλων Διδασκάλων που μεταλαμπάδευαν την Γνώση πριν καν την ανακάλυψη ή ασφαλή διαιώνιση τής γραφής.

Τον άθλο εκείνων των ανώνυμων σκυταλοδρόμων, εκείνων των ανιδιοτελών και ταμένων στη Γνώση φωτισμένων ανθρώπων, συνεχίζει και ο Δημήτριος Μακρατζάκης,  Υποπτέραρχος Υγειονομικού ε.α., Πλαστικός Χειρουργός και δεινός λογοτέχνης.

 

 

* Δρ Κωνσταντίνος Μπούρας (https://konstantinosbouras.gr)

 

 

Παρουσίαση

Τι είναι το σύμπαν και ποιες δυνάμεις δρουν μέσα σ’ αυτό;

Τι είναι η ζωή, πώς και πότε εμφανίστηκε; Πώς η μεγάλη συμπαντική περιπέτεια έγινε και βιολογική;

Πότε εμφανίστηκαν τα αμέτρητα είδη του ζωικού και του φυτικού βασιλείου στον πλανήτη Γη και πώς εξελίχθηκαν;

Τι ακριβώς είπε ο Δαρβίνος; Είναι αποδεκτή σήμερα η θεωρία του για την εξέλιξη των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής;

Πότε και πώς εμφανίστηκε ο άνθρωπος και πώς εξελίχθηκε στη σημερινή του μορφή και λειτουργία; Είναι πραγματικά φτιαγμένος από υλικά των άστρων; Σχετίζεται η καταγωγή του με τους πιθήκους;

Τι ακριβώς είναι ο λόγος και η συνείδηση και πώς παράγονται;

Πώς ξεκίνησε ο ανθρώπινος πολιτισμός και ποια είναι τα κύρια στάδιά του;

Ποια είναι τα κρίσιμα προβλήματα του πλανήτη μας σήμερα, πού οφείλονται και πώς μπορούν να διορθωθούν;

Σχετίζεται η ηθική με τη βιολογία;

Στα ερωτήματα αυτά και σε πολλά άλλα επιχειρείται να δοθούν απαντήσεις στο βιβλίο αυτό με βάση τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα, μαζί με πολλές φιλοσοφικές προεκτάσεις και σκέψεις του συγγραφέα. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου).

 

Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η απαρχή και η εξέλιξη του γνωστού σύμπαντος

Από την αστερόσκονη γεννήθηκε η ζωή

Οι γεωλογικές εποχές στη Γη

Η εξέλιξη των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής

Ο άνθρωπος

Η βιολογική βάση της συνείδησης

Η πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου

Ο οργανισμός της Γης

Βιολογία και ηθική

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top