Ένα ανθρωπολογικό σχόλιο

Γράφει η Έλια Βαρδάκη //

Στη ποιητική συλλογή της Χλόη Κουτσουμπέλη «Το σημείωμα της οδού Ντεσπερέ» εκδόσεις Πόλις 2018

Πάντα με μάγευε η ποίηση, είναι ρευστή, με πολλαπλές αναγνώσεις και προσλήψεις, έχει λέξεις συνδυασμένες ασυνήθιστα και ταιριασμένες πέρα από κάθε λογική, λέξεις που αποτυπώνουν με συμβολικό τρόπο την έμπνευση και τα συναισθήματα του ποιητή. Άρχισα να κατανοώ τον κόσμο της ποίησης ανορθόδοξα, όταν άρχισα να συγκροτώ την δική μου ανθρωπολογική ματιά αναλύοντας και ερμηνεύοντας τον συμβολικό τρόπο που επικοινωνούμε, συναισθανόμαστε και ενεργούμε.

Η Κοινωνική Ανθρωπολογία από την άλλη, είναι σπουδή πάνω στον πολλαπλό και πολυποίκιλο τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος συγκροτεί την δική του ματιά και ταυτότητα, αντλεί στοιχεία από την καθημερινότητα για να διαμορφώσει μέσα σε συγκεκριμένα πολιτισμικά πλαίσια κι όρια την δική του πραγματικότητα, πάντα σε συνάφεια με τις ευρύτερες συνθήκες συγκρότησης της ομάδας του. Θα έλεγα ότι η Ανθρωπολογία επικεντρώνεται στη “ποιητική της καθημερινότητας”, στον τρόπο που οι άυλες σχέσεις μετατρέπονται σε υλικές συνθήκες διαβίωσης. Με τον ίδιο αντίστροφο τρόπο κατά την γνώμη μου, το υλικό της πραγματικότητας εξαϋλώνεται μέσα από την ποιητική ματιά, γίνεται σύμβολο για να εκφράσει τα συναισθήματα του ποιητή, την ρευστότητα του ποιητικού λόγου που γίνεται πανανθρώπινος.

Μέσα από την ανθρωπολογική οπτική, λοιπόν, θα επιχειρήσω να αναλύσω την ποιητική συλλογή της Χλόης Κουτσουμπέλη. Το σημείωμα της οδού Ντεσπερέ είναι μια σπουδή πάνω στον χρόνο, στη μνήμη και στις εμπειρίες που διαμορφώνουν τη ζωή και τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Μια σπουδή πάνω στον χρόνο που περνά, για τις ευκαιρίες που χάνονται, για το σώμα που γερνά και μόνο θυμάται πια, για το “πάσχον” σώμα που αναζητά ξανά τις ευκαιρίες που χάθηκαν. Άλλοτε πάλι είναι ο χρόνος που αλλοιώνει την αλήθεια και γίνεται η αλήθεια εύπλαστη, μαλακιά όπως το τυρί που αναφέρει χαρακτηριστικά το ποίημα Φεγγάρι.

Άλλες φορές πάλι δεν αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο που έχει περάσει, κι όπως στα όνειρα έτσι και στην ζωή χάνεται το μέτρο και η αλήθεια του χρόνου, αν υπάρχει βέβαια αλήθεια. Ο χρόνος άλλωστε δεν είναι γραμμικός, μονάχα η δική μας αντίληψη για τον χρόνο είναι γραμμική. Η αντίληψη για τον χρόνο, την ώρα, το ρολόι, είναι πολιτισμικά προσδιορισμένη, δημιουργήμα του ανθρώπου, που για χάρη της παραγωγικότητας ενοποιήθηκαν πολλές αποσπασματικές και διαφορετικές αντιλήψεις για τον χρόνο που προϋπήρχαν και όριζαν την μοίρα της κάθε πόλης και του κάθε ανθρώπου. Με την εκβιομηχάνιση η ώρα έγινε ενιαία, αδιαίρετη και παγκόσμια για να μπορεί ο άνθρωπος και τα προϊόντα να ταξιδεύουν συντονισμένα. Στο ποίημα φαίνεται πόσο σημαντικός για τις ανθρώπινες σχέσεις είναι ο χρόνος κι ο σωστός συντονισμός, προκειμένου μια σχέση να τελεσφορήσει, διαφορετικά “ώρα να γίνω καπνός”, υπονοώντας το κατά βούληση μέτρο εκκίνησης και τερματισμού του χρόνου, όπως επισημαίνει η ποιήτρια στο ποίημα Τρεις Εραστές. Ι. Ιούλιος Βέρν. “Οταν για να συντονίσουμε ρολόγια “τι ώρα είναι; κάποτε με ρώτησε”” (σελ.22).

Άλλωστε ο χρόνος δεν ορίζει την τύχη μας, εμείς καθορίζουμε τον τρόπο που θα χρησιμοποιήσουμε τον χρόνο για να διαμορφώσουμε τη μοίρα μας. “Εσείς ορίζετε την μοίρα, για καλό και για κακό όμως μην πετάτε τις νύχτες γύρω από το φεγγάρι”, μια υπενθύμιση για το τυχαίο που τόσο αποφασιστικό ρόλο παίζει στη ζωή μας. Άλλωστε το τυχαίο δημιουργεί νέα όρια, νέες συνθήκες και διαμορφώνει νέες εμπειρίες που με την σειρά τους διαμορφώνουν και μεγεθύνουν την ένταση των συναισθημάτων του πόνου, της χαράς ή της λησμονιάς.

΄Ενα άλλο στοιχείο της ποιητικής συλλογής που τονίζεται ιδιαίτερα είναι η μνήμη. Η ποιήτρια έχει φτάσει σε ένα σημείο της ζωής της πλούσιο σε εμπειρίες κι αναστοχάζεται το ρόλο που έχουν παίξει στη ζωή της οι άνθρωποι ή τα γεγονότα που την σημάδεψαν. Ακόμα και τα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας αποτελούν πηγή έμπνευσης της συλλογής Το σημείωμα της οδού Ντεσπερέ. Ο τρόπος που η ποιήτρια χρησιμοποιεί την διακειμενικότητα δίνει την εντύπωση ότι γίνεται μέσα από την διαδικασία της αυτόματης γραφής ανασύροντας στην επιφάνεια από το λογοτεχνικό υποσυνείδητό της ήρωες και συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Μάλιστα με έναν ενδιαφέροντα τρόπο εισάγει στοιχεία και ήρωες από λογοτεχνικά κείμενα και τους αφομοιώνει μέσα στη δική της ποιητική ματιά, δίνοντας νέα πνοή και ίσως κι ένα νέο τέλος στις κλασικές ιστορίες όπως τις γνωρίζαμε.

Ιδιαίτερη μνεία κάνει στο έργο Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, που το συναντάμε δύο φορές μέσα στην συλλογή. Πρόκειται για ένα έργο όπου η αλληγορία του χρόνου και του τόπου κυριαρχούν. Ο χρόνος και ο τόπος στην ιστορία του Λιούις Κάρολ, διαπλέκονται, δεν γνωρίζουμε πότε είναι όνειρο και πότε πραγματικότητα. Με ανάλογο τρόπο η ποιήτρια υπογραμμίζει με εμφατικό τρόπο ότι η πραγματικότητα που έχουμε δημιουργήσει γύρω μας πολλές φορές μάς παγιδεύει μέσα σε ένα είδωλο του εαυτού μας κι αυτό καθορίζει την συμπεριφορά μας, χωρίς όμως να εκφράζει πια τις προσδοκίες και τα όνειρα που είχαμε για τη ζωή μας. Γι’αυτό υπογραμμίζει, “Μια μέρα κατάλαβα ότι για να ενηλικιωθώ έπρεπε να σπάσω τον καθρέφτη του”  από το ποίημα Οι Τρείς Εραστές ΙΙ: Κάρολ Λίουις (σελ.23).

Η Χλόη Κουτσουμπέλη στο ποίημα το Φεγγάρι αναδεικνύει και τον τρόπο που λειτουργούν οι κανονιστικές φόρμες μιας κοινωνίας. Οι επιταγές και οι αντιλήψεις που έχουμε διαφορφώσει δημιουργούν ένα πλέγμα δομών που ορίζουν τον τρόπο που τα μέλη της ομάδας θα πρέπει να επικοινωνούν, να εκφράζουν τα συναισθήματά τους και οποιαδήποτε άλλη μορφή επικοινωνίας δηλώνεται ως παρα φύση κι ότι θα πρέπει να ελεγχθεί. ‘Ετσι, μήπως μέσα από αυτό το ποίημα η ποιήτρια εκφράζει την αμφισβήτησή της στην υπερβολική διείσδυση της ψυχαναλυτικής θεώρησης που δημιουργεί ψευδείς αναμνήσεις και μπερδεύει τα όρια μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας; ΄Η μήπως υπονοεί ότι πολλές φορές οι ίδιοι οι άνθρωποι πλάθουν με την φαντασία τους ιστορίες και συναισθήματα εκεί που δεν υπάρχουν;

Αλλά ποιο είναι το όριο που θέτουμε εμείς στις σχέσεις μας και ποιο είναι αυτό που μας ορίζουν οι άλλοι, ποιο είναι το επιτρεπτό όριο των συναισθημάτων και ποιος είναι ο επιτρεπτός τρόπος για να αγγίξουμε ο ένας τον άλλο. Αυτά τα ερωτήματα είναι ζητήματα που έχουν απασχολήσει την Κοινωνική Ανθρωπολογία καθώς ψηλαφεί τα όρια της σχέσης συλλογικής και ατομικής ευθύνης στην διαμόρφωση ταυτοτήτων. Με ποιο τρόπο δηλαδή καθορίζονται ή/και μετασχηματίζονται οι κοινωνικές δομές, οι ηθικές δεσμεύσεις και οι ιδεολογικές κατευθύνσεις μιας πολιτισμικής ομάδας στον χώρο και στον χρόνο. Η εξέλιξη και ο μετασχηματισμός στις κοινωνικές δομές απορρέουν από την ίδια την ανθρώπινη δράση που αλλάζει, διαμορφώνει νέες εμπειρίες και μετασχηματίζει τις παραδόσεις, άλλωστε κι οι παραδόσεις είναι το αποτύπωμα του χρόνου μέσα στον χώρο.

Χλόη Κουτσουμπέλη

Η ποιητική συλλογή με την έντονη ενασχόλησή της με τον χρόνο και τον αναστοχασμό της ανθρώπινης εμπειρίας αποτελεί μια πράξη διερεύνησης αυτών των ορίων, της ατομικής και της συλλογικής ταυτότητας, ποιες είναι οι συνθήκες που διαμορφώνουν τις πράξεις μας, πόσο μεγάλη είναι η ευθύνη που φέρουμε για την τροπή που δίνουμε στην ζωή μας για τα λάθη και τις παραλείψεις μας. Άλλωστε οι λέξεις που χρησιμοποιεί στα ποιήματα η Χλόη Κουτσουμπέλη, όπως πεταλούδες, κάμπια, σκαθάρι παραπέμπουν στην γονιμοποιείο δύναμη της αλλαγής και στην μεταμόρφωση.

Η μορφοποιητική αυτή δύναμη του χρόνου απασχολεί την ποιήτρια, όπως φαίνεται απ’ το ποίημα που ασχολείται με το γυναικείο σώμα, που γηράσκει και θυμάται αλλά και λησμονεί τις χαρές που ήθελε και δεν τόλμησε, για τα όνειρα που δεν κυνήγησε ή για την λοξή ματιά που έριξε στη ζωή. Για το σώμα που το κατάπιε ο χρόνος και που μονάχα η εμπειρία μπορεί να μας οδηγήσει να στοχαστούμε την ζωή μας διαφορετικά (σελ.38). Άλλωστε το απατηλό ορίζει και την ανθρώπινη μοίρα “σα κόκκους ρυζιού που γλυστρά από τα χέρια του κοριτσιού” (σελ.11), ενώ η μόνη σταθερά στον χρόνο είναι η γέννηση κι ο θάνατος.

Με αυτή την κυκλική θεώρηση του χρόνου, ανοίγει και κλείνει η ποιητική συλλογή με μια γέννηση κι ένα θάνατο. Η γέννηση συμβολικά παρουσιάζεται με το ποιήμα Πρόλογος με λένε Τζέιν Μπόντ με αναφορές στο έργο “Τζέιν ‘Ευρ”και της Σαρλότ Μπροντέ που γεννήθηκε λογοτεχνικά στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και της νεοτερικότητας. Εκείνη η εποχή διαμόρφωσε την αισιοδοξία της παντοδυναμίας της επιστήμης με την απαγκίστρωση από τον ανθρώπινο κόπο. Ωστόσο, η οδυνηρή ματαίωση της ευφορίας ήρθε με την διάψευση των προσδοκιών και την καθυπόταξή τους στην ολοκληρωτική ιδεολογία που συνέστησε τον θάνατο και το τέλος. Έτσι, το βιβλίο ολοκληρώνει τον κύκλο της αισιοδοξίας αλλά και της αμφισβήτησης με τον πιο δραματικό κι απρόσμενο τρόπο. Με το ποίημα και την θλιβερή ιστορία ανθρώπων και τόπων που διαπλέκονται και στιγματίζονται από την καταστροφική μανία του φασισμού: Το Ραντεβού στην Καμάρα (σελ. 54). “φορούσες ένα κίτρινο αστέρι” είναι το τέλος του κόσμου, είπες. Στον γυρισμό με φίλησες στο στόμα. Στο ραντεβού που δώσαμε στην Καμάρα, εσύ ποτέ δεν ήρθες, κι εγώ ποτέ δεν έφθασα ολόκληρη”.