Αυταπάτες και πραγματικότητα στο αινιγματικό ‘πορτρέτο’ του Νικολάι Γκόγκολ

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Νικολάι Γκόγκολ, “Το πορτρέτο”. Mετάφραση: Αναστασία Τρουλάκη. Εμπειρία Εκδοτική, 2017. Αθήνα

Η τραγική ιστορία του καλλιτέχνη Τσαρτκόφ, του βασικού πρωταγωνιστή στο ‘Πορτρέτο’ του Νικολάι Γκόγκολ,  ξεκίνησε στο παραδοσιακό μαγαζάκι με τους πίνακες στην αγορά Σιούκιν της Πετρούπολης, όπου ανάμεσα στα πολλά και αλλοπρόσαλλα δημιουργήματα των διάφορων, ταλαντούχων και μη, ζωγράφων, είδε και ένα που του έκανε ιδιαίτερη εντύπωση  και έδωσε, αναγκαστικά, τα τελευταία του είκοσι καπίκια για να τον αγοράσει και να τον φέρει  στο σπίτι του ικανοποιώντας κάποια βαθύτερη ανάγκη του. Αφορούσε το πορτρέτο ενός ηλικιωμένου άντρα με ασιατικό ένδυμα το οποίο φάνταζε ημιτελές, αλλά φαινόταν ότι προερχόταν από το πινέλο ενός χαρισματικού, προικισμένου  και εμπνευσμένου   ζωγράφου που σχεδίασε τα μάτια στο πορτρέτο με τέτοιο τρόπο ώστε να μοιάζουν  κυριολεκτικά  ολοζώντανα και πολύ εκφραστικά. Γυρνώντας στο σπίτι, ο Τσαρτκόφ μαθαίνει ότι ο ιδιοκτήτης ήρθε με έναν αστυνομικό μαζί του, απαιτώντας επιτακτικά την πληρωμή του ενοικίου για το διαμέρισμα όπου διαμένει στο νησί Βασιλιέβσκι, στην άκρη της Πετρούπολης. Ο Τσαρτκόφ, λυπάται, κατά κάποιο τρόπο,  για τα χρήματα που έδωσε για την αγορά του πίνακα και τώρα βρίσκεται μόνος μέσα στην απύθμενη  φτώχεια. Καθισμένος στο κρεβάτι, παρατηρεί μέσα στο πορτρέτο που φωτίζεται από το φεγγάρι, το σταθερό βλέμμα του άγνωστου άντρα. Πλημμυρισμένος από φόβο, ο Τσαρτκόφ   σκεπάζει το πορτρέτο, αλλά ο γέρος δεν είναι εκεί και μάλλον, όπως φαντάζεται, ‘βγήκε’ από το πλαίσιο. Ταυτόχρονα, εντελώς τυχαία,  βρίσκει σε μια κρυφή γωνιά στο κάδρο, ένα σεβαστό αριθμό χρυσών νομισμάτων, τα οποία και αλλάζουν καταφανώς και επί τα βελτίω την πεσμένη ψυχική του διάθεση. Την ίδια μέρα ο Τσαρτκόφ  εξοφλεί τον ιδιοκτήτη και μετακομίζει σε ένα  πολυτελές διαμέρισμα στη γνωστή πολυτελή λεωφόρο Νιέφσκι, ενώ πληρώνοντας τον εκδότη μιας εφημερίδας του ζητά την μεγαλόψυχη βοήθειά του και τη διαφήμιση, η οποία φυσικά  και αποδίδει τα μέγιστα.  Σε σύντομο χρονικό διάστημα ο Τσαρτκόφ γίνεται δημοφιλής και ζωγραφίζει μεγάλο αριθμό πορτρέτων για να καλύψει τις διάφορες και πολλαπλές αξιώσεις των ολοένα αυξανόμενων πελατών του. Αρχίζει να γίνεται ζωγράφος της μόδας, να συχνάζει σε σπίτια πλουσίων, να συνοδεύει κυρίες σε πινακοθήκες και άλλες κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, ενώ ντυνόταν ανάλογα, σε βαθμό που όλα αυτά προκαλούσαν την έκπληξη σε όσους τον γνώριζαν νωρίτερα. Μια μέρα, κατόπιν πρόσκλησης της Ακαδημίας Καλών Τεχνών, ήρθε να παρατηρήσει και αξιολογήσει έναν πίνακα που ήρθε  από την Ιταλία, στον οποίο  διαπιστώνει έντρομος  την τελειότητα και αρχίζει να αντιλαμβάνεται, πλέον, την άβυσσο της δικής του προϊούσας καλλιτεχνικής πτώσης. Θυμήθηκε γρήγορα, πως το παράξενο εκείνο πορτρέτο ήταν η αιτία της αλλαγής του, κι’ έτσι διέταξε να το απομακρύνουν και έβαλε σε εφαρμογή ένα ομολογουμένως διεστραμμένο σχέδιο. Αρχίζει να αγοράζει τα καλύτερα έργα τέχνης για την απόκτηση των οποίων χρησιμοποιεί την τεράστια περιουσία του και στη συνέχεια… τα καταστρέφει αλύπητα. Είναι φανερό ότι εισέρχεται σταδιακά στον κόσμο της παράνοιας, ο οποίος και τον οδηγεί στον θάνατο, μέσα από τρομερά περίεργα ουρλιαχτά και ακαταλαβίστικες και χωρίς συνειρμό κουβέντες και κραυγές.

Η ιστορία του Τσαρτκόφ φάνηκε να έχει κάποια εξήγηση μετά από λίγο χρόνο σε μία από τις δημοπρασίες έργων τέχνης της  Πετρούπολης. Ανάμεσα σε κινέζικα αγγεία, έπιπλα και πίνακες ζωγραφικής, η προσοχή όλων προσελκύστηκε από ένα καταπληκτικό πορτρέτο ενός ανθρώπου με τα μάτια του ζωγραφισμένα με τέτοια δεξιοτεχνία, ώστε να φαίνονται στην κυριολεξία ζωντανά και εκφραστικά. Όλοι ενδιαφέρονταν για έναν πίνακα ενός γέρου Ασιάτη με φαρδύ ένδυμα, έως ότου ένας καλλιτέχνης, ονόματι Μ.Π.   ισχυρίζεται  τα δικαιώματά του για αυτήν τη ζωγραφική, και σε επιβεβαίωση αυτών μάλιστα, αφηγείται στο ακροατήριο μια ιστορία που συνέβη στον πατέρα του, στην περιοχή Κολόμνα. Αφορούσε έναν μεγαλόσωμο Ασιάτη τοκογλύφο που δάνειζε χρήματα έναντι υψηλού τόκου σε οποιονδήποτε είχε ανάγκη. Απειλή όμως και κατάρα ήταν, η μοίρα εκείνων που ελάμβαναν χρήματα από τα χέρια του περίεργου και απειλητικού Ασιάτη. Ο πατέρας του αφηγητή, αυτοδίδακτος καλλιτέχνης, που σκόπευε να απεικονίσει το πνεύμα του σκότους, συχνά σκεφτόταν  τον φοβερό του γείτονα και μια μέρα,  όλως περιέργως,  ο ίδιος ήρθε και ζήτησε να του σχεδιάσει ένα πορτρέτο ώστε να ‘παραμείνει στη ζωή’, να παραμείνει τουτέστιν στον κόσμο και μετά το θάνατό του! Ο πατέρας του με  ευχαρίστηση ανέλαβε το συγκεκριμένο έργο, κατάφερε αρκετά καλά να απεικονίσει τον ηλικιωμένο, αλλά περισσότερο ζωντανά δημιουργήθηκαν τα μάτια πάνω στον καμβά. Σε σύντομο χρονικό διάστημα,  ο τοκογλύφος πέθανε. Με την πάροδο του χρόνου, ο καλλιτέχνης παρατήρησε μια αλλαγή στον εαυτό  του και αποφάσισε να καταστρέψει το πορτρέτο, αλλά ένας φίλος τού ζήτησε τη συγκεκριμένη ζωγραφική και ο καλλιτέχνης τού έδωσε με ευχαρίστηση αυτό το φοβερό έργο. Όλοι όσοι πήραν  το πορτρέτο στη συνέχεια,  προσπαθούσαν να το ξεφορτωθούν όσο το δυνατόν συντομότερα. Ο καλλιτέχνης καταλαβαίνει ότι ένα μέρος της ψυχής του τοκογλύφου μεταφέρθηκε περίεργα σε ένα φρικτό πορτρέτο ζωγραφικής και τώρα παρενοχλούσε ποικιλοτρόπως τους ανθρώπους προτρέποντάς τους σε πράξεις δαιμονικές, παρασύροντας τους ζωγράφους σε κακούς ατραπούς και συμφορές. Έβαλε το γιο του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών, πλήρωσε όσους χρωστούσε,  και πήγε σε ένα μοναστήρι όπου απομονώθηκε σε μια αυστηρή ζωή.  Τέλος, αφοσιώθηκε στη δημιουργία ενός μεγαλεπήβολου έργου με θέμα τη Γέννηση του Χριστού, κάτι τι οποίο έφερε σε πέρας με εξαιρετική επιτυχία.  Στο γιο του, ο οποίος είχε έρθει να τον αποχαιρετήσει πριν ταξιδέψει στην Ιταλία, εξομολογήθηκε πολλές από τις φιλοσοφημένες σκέψεις του για την τέχνη, συμπεριλαμβανομένων μερικών κατευθυντήριων οδηγιών. Το ταλέντο του, είπε στο γιο του, είναι το πολυτιμότερο δώρο του Θεού και να μην το καταστρέψει άδοξα. Στο τέλος της νουβέλας ο Γκόγκολ ξεδιπλώνει τις βαθύτερες ανησυχίες του για την τέχνη και όχι μόνο. Όποιος έχει ταλέντο, συμβούλεψε το γιο του, πρέπει να είναι καθαρότερος στην ψυχή απ’ όλους τους άλλους, γιατί στους άλλους  θα συγχωρεθούν εύκολα και πολλά, ενώ σε εκείνον όχι!

Σημερινή γνωστή γωνιά της Πετρούπολης.

Ο Τσαρτκόφ στη νουβέλα του Γκόγκολ (Gogol Nikolaj Vasilievic 1809-1852), είναι  ταλαντούχος άνθρωπος, αλλά  κακός, μεμψίμοιρος και πάντα παραπονεμένος και αγανακτισμένος από τη ζωή που διάγει. Μια μέρα, λοιπόν,  η μοίρα  αποφασίζει να του δώσει τα πάντα. Χρήματα και φήμη. Είναι το αποκορύφωμα  των επιθυμιών του, αλλά μετά από αυτό θα λυπηθεί πολύ, αφού αποδεικνύεται ότι η τύχη τόν ελέγχει βήμα προς βήμα, καταστρέφοντας σταδιακά την ίδια τη ζωή του. Ο καλλιτέχνης που δημιούργησε το πορτρέτο, που τελικά σκότωσε τον Τσαρτκόφ, ίσως απεικονίζεται στο κείμενο ως κακός άνθρωπος, αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Αυτός ο άνθρωπος σε μια φάση της ζωής του εγκαταλείπει τα εγκόσμια και πηγαίνει και κλείνεται σε μοναστήρι. Μετανοεί για τις αμαρτίες του ενώπιον του Θεού και προσπαθεί να ‘διορθώσει’ με τον δικό του τρόπο αυτό το λάθος. Ο γιός του καλλιτέχνη, είναι ένας νέος άνθρωπος με καλή ψυχή. Πρόκειται για πρωτότυπο του Τσαρτκόφ. Δεν ενδιαφέρεται για τη δόξα και τον πλούτο. Κατόπιν παράκλησης του πατέρα του, προσπαθεί να βρει το πορτρέτο και να το καταστρέψει, αλλά αυτό  δυστυχώς   εξαφανίζεται μυστηριωδώς.

Το θέμα του καλού και του κακού εκφράζεται τόσο μέσω της τέχνης όσο και μέσω του πλούτου σ’ αυτή τη νουβέλα του Γκόγκολ. Από τη μία πλευρά, χρειάζονται τα απαραίτητα μέσα για να μπορεί ο καλλιτέχνης απερίσπαστος να ασχοληθεί με την τέχνη του και να αναπτύξει το ταλέντο του. Ωστόσο, με το παράδειγμα του Τσαρτκόφ, ο αναγνώστης μπορεί να δει ότι αρχικά όλες οι καλές προθέσεις, μπορούν δυνητικά να μετατραπούν σε δυστυχία και θάνατο. Πρώτα απ’ όλα, μπορεί να οδηγήσουν σε θάνατο της ανθρώπινης ψυχής. Ο Γκόγκολ δείχνει ότι ένας άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει τα πάντα, μόνο αν έχει δύναμη και ταυτόχρονα επιθυμία. Ο πρωταγωνιστής δείχνει αδυναμία του πνεύματός του και ως εκ τούτου εξαφανίζεται. Στο κείμενο αυτό, το θέμα του πλούτου παρουσιάζεται ως ένας τρόπος να βρεθεί η πολυπόθητη ευτυχία. Ωστόσο, όλα καταλήγουν  διαφορετικά, γιατί εκτός από την κάλυψη των απαραίτητων αναγκών, τα χρήματα έχουν ένα ισχυρό μειονέκτημα, δηλαδή τη δημιουργία της απληστίας, του φθόνου και της ανανδρίας στον κάτοχο. Η φτώχεια δεν επιτρέπει στον Τσαρτκόφ να αφοσιωθεί και να προχωρήσει στη δημιουργικότητα. Ωστόσο, η φτώχεια δεν είναι μόνο το υλικό πρόβλημα του Τσαρτκόφ, αλλά και το βαθύτερο ψυχικό του. Ο χρυσός οδηγεί στην τρέλα τους ανθρώπους και τους  κάνει άπληστους και ζηλόφθονους. Σύμφωνα με τον Νικολάι Γκόγκολ, ένας δειλός και άνανδρος άνθρωπος δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί πολλά χρήματα, τα οποία τελικά τον καταστρέφουν.

Ο Γκόγκολ, στο ‘Πορτρέτο’, μας παρουσιάζει δύο διαφορετικές κατηγορίες καλλιτεχνών. Πώς, όμως, πρέπει να είναι ένας αληθινός δημιουργός; Ένας καλλιτέχνης μπορεί να επιθυμεί να μελετήσει τα έργα των δασκάλων του, αλλά δεν αντιτίθεται στην απόκτηση φήμης, επιλέγοντας έτσι τον εύκολο τρόπο. Ένας άλλος καλλιτέχνης, την ίδια στιγμή,  εργάζεται κυρίως για τον εαυτό του, για τις επιθυμίες και τα πάθη του. Γι’ αυτόν, η τέχνη είναι μέρος της φιλοσοφίας και της θρησκείας του.  Αυτή είναι η ζωή του, όπου η τέχνη δεν μπορεί να αντιτίθεται.  Οι κύριοι χαρακτήρες αισθάνονται υπεύθυνοι για τη δημιουργικότητά τους και πιστεύουν ότι ένα άτομο πρέπει να αποδείξει το καλό, με το να εμπλακεί σε δημιουργικές δραστηριότητες. Ένας αληθινός καλλιτέχνης πρέπει να προφυλάσσει με σοβαρότητα και ιερά την τέχνη του και να μην αλλάζει την ευδαιμονία της πραγματικής δημιουργικότητας με το άμεσο και εύκολο κέρδος.

Το ‘Πορτρέτο’ είναι μια σύντομη ιστορία του Νικολάι Γκόγκολ, που δημοσιεύθηκε αρχικά στη συλλογή διηγημάτων ‘Arabesques’, το 1835. Υποστηρίχθηκε ότι οι επιρροές του Γκόγκολ προέρχονται σε μεγάλο βαθμό από τη δύση, ενώ κάποιοι τον συγκρίνουν σε πολλά σημεία με τον Αμερικανό Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Αυτό τον τοποθετεί σε μια ευρύτερη λογοτεχνική παράδοση και τον συνδέει με το λογοτεχνικό έργο που παρήχθη έξω απ’ τη χώρα του. Εκτιμάται ότι πρόκειται για μια από τις πιο συμβατικές ιστορίες του Γκόγκολ, στην οποία ο συγγραφέας τοποθέτησε  μεγάλο μέρος των εσώτερων πτυχών του εαυτού του.  Ένα βασικό θέμα της σύντομης αυτής ιστορίας, αναμφίβολα, είναι να εκφράσει την καταστροφική επιρροή των χρημάτων στην τέχνη. Αυτό αντικατοπτρίζει και την  γενική ανησυχία μεταξύ των Ρώσων συγγραφέων, στη δεκαετία του 1830, σχετικά με την υποβάθμιση του πολιτισμού σε μια εξελισσόμενη οικονομία της παντοδύναμης αγοράς. Πράγματι, ο Τσαρτκόφ επιδίδεται σε ατέρμονη κατασπατάληση των χρημάτων, αλλά την ίδια στιγμή ‘ξοδεύει’ ασύστολα και τον εαυτό του. Η διαφθορά που είναι το αποτέλεσμα της κατοχής και κατασπατάλησης των χρημάτων και η καταστροφή της ψευδαίσθησης και της αυταπάτης μέσα στην οικτρή πραγματικότητα, αποτελούν τα δύο βασικά θέματα της συγκεκριμένης νουβέλας.

Νικολάι Γκόγκολ

Στο ‘Πορτρέτο’ του, ο Γκόγκολ αποκλίνει αρκετά από το συμβατικό στυλ γραφής του, γιατί αντί να υιοθετήσει ένα χιουμοριστικό, ακόμη και κάπως παράλογο στυλ, παίρνει ένα αρκετά σοβαρό τόνο που είναι ομολογουμένως κάπως ασυνήθιστος στα άλλα έργα του, ίσως επειδή αποσκοπούσε να εξυπηρετήσει μια μορφή κοινωνικών σχολίων που βρίσκονταν τότε στην επικαιρότητα. Το συγκεκριμένο κείμενο δημοσιεύτηκε μέσα σε μια συλλογή ιστοριών που ονομαζόταν ‘Arabesques’, όπου εκτός από το ‘Πορτρέτο’, περιέχονταν και κάποια άλλα σκοτεινά έργα του Γκόγκολ, όπως για παράδειγμα, ‘Το ημερολόγιο ενός τρελού’. Μια από τις αιτίες για τις οποίες ο Γκόγκολ αισθάνθηκε την ανάγκη να γράψει ιστορίες που θα αναδεικνύουν την αληθινή φύση της Πετρούπολης και την τοξική ατμόσφαιρα της πόλης, αλλά και της χώρας,  ήταν ότι ο ίδιος είχε ζήσει εκεί, αφού εργάστηκε για σύντομο χρονικό διάστημα  ως κυβερνητικός υπάλληλος και χτυπήθηκε ισχυρά από την πλήρη έλλειψη κατανόησης μεταξύ των συναδέλφων του στην κοινωνία της πόλης και της εποχής. Έτσι μεταβιβάζει την προσωπική του δυσαρέσκεια μέσω της γραφής στα κείμενά του. Αν και ο  Τσαρτκόφ είναι σε θέση να αποκτήσει γρήγορα πλούτο και φήμη λόγω της ζωγραφικής, τελικά τρελαίνεται  από το ταλέντο των άλλων καλλιτεχνών και πληρώνει το τίμημα για την αδίστακτη και συνεχή επιδίωξή του για κοινωνική πρόοδο και άνοδο. Από την άποψη της ίδιας της πόλης, ο Γκόγκολ σημείωσε ότι η  Πετρούπολη ήταν αξιοσημείωτα γυμνή οπτικά, τουλάχιστον,  και ως εκ τούτου η απεικόνισή της διαφέρει από εκείνη των άλλων συγγραφέων, όπως ο Πούσκιν, επειδή στην πόλη υπήρχε πολύ μικρή γεωμετρία στον γεωγραφικό της καμβά. Να σημειώσουμε και να υπενθυμίσουμε ότι διάσημα αξιοθέατα, όπως τα πάρκα και τα δέντρα της πόλης, απουσίαζαν από την απεικόνιση της Πετρούπολης στο ‘Πορτρέτο’, μέσα στο οποίο όμως  ο Γκόγκολ  υπογράμμισε την ζοφερή, πολυσύχναστη εμφάνιση των καταστημάτων και των κτιρίων της.

Όσον αφορά τη δομή της νουβέλας, ο Γκόγκολ τήρησε ένα σύνολο κατευθυντήριων γραμμών που μοιράζονται γενικά με άλλα κείμενα που αφορούν τον χώρο της Πετρούπολης. Πιο συγκεκριμένα, το ‘Πορτρέτο’, όπως ήδη είπαμε,  βασίστηκε σε ένα θέμα που αντικατοπτρίζει ένα υποκείμενο κοινωνικό πρόβλημα, στην περίπτωσή του είναι η απληστία και η απελπιστική και αέναη επιδίωξη της κοινωνικής προόδου. Επιπλέον, μέχρι το τέλος της ιστορίας, από συναισθηματικής πλευράς είμαστε ως αναγνώστες σε θέση, τουλάχιστον μερικώς, να συμπορευτούμε με τον κύριο χαρακτήρα. Καθώς εκείνος φτάνει στο τέλος της ζωής του και η ψυχική του κατάσταση διαταράσσεται, αρχίζει να καταστρέφει τα έργα τέχνης χωρίς διάκριση και η αρχική μας γνώμη αντικαθίσταται σε μεγάλο μέρος από τη λύπη γι’ αυτόν. Με αυτόν τον τρόπο, ο συγγραφέας καταδεικνύει ότι αν και τα άτομα μπορεί κάποια στιγμή να τραυματισθούν συναισθηματικά,   η λύτρωση  είναι ακόμα εφικτή, ίσως βέβαια όχι με τον τρόπο που πιθανόν ανέμενε ο  αναγνώστης. Το έργο του, αποτελεί κλασσικό παράδειγμα  της σύγκρουσης μεταξύ των ιδεαλιστικών απαιτήσεων και διεκδικήσεων του Γκόγκολ και της λυπηρής και κυνικής άποψής του για τις ανθρώπινες τάσεις και ροπές. Αναμφίβολα, το έργο του γενικότερα, επηρέασε με το δικό της τρόπο και αρκούντως τη λογοτεχνική παραγωγή που ακολούθησε χρονικά.