Η μοίρα του ανθρώπου στη δίνη του πολέμου

Γράφει η Έλσα Χλαπουτάκη // *

Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης «Το χιόνι των Αγράφων», εκδ. Κίχλη

Ερώτημα πρώτο: το «τι» του έργου ή πιο απλά ποιο είναι το θέμα του;

Διάψευση του οράματος, κατάρρευση της ιδεολογίας, μάταιο μαρτύριο, θάνατος είναι κάποια από τα θεματικά κέντρα του νέου μυθιστορήματος του Π. Χατζημωυσιάδη. Ο συγγραφέας χτίζει το μυθιστόρημά του σε έξι ιστορίες-σπονδύλους,  ακουμπώντας ευλαβικά σε μία σταγόνα της ιστορίας του εμφύλιου πολέμου: στην πορεία της αποκαλούμενης Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης για την ενίσχυση του Δημοκρατικού Στρατού στις αρχές του 1948. Το συμβάν διαδραματίζεται την εποχή που οι δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού, η ένοπλη δηλαδή αριστερά, εξαγγέλλουν τη συγκρότηση της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, γνωστής και ως κυβέρνησης του βουνού. Σε αυτό το πλαίσιο διακηρύσσουν το δικαίωμα της προσωρινής κυβέρνησης να επιστρατεύει ανθρώπους όπως κάνει η επίσημη κυβέρνηση της Αθήνας. Δίνουν εντολή λοιπόν στο αρχηγείο της Ρούμελης να επιστρατεύσει και να μεταφέρει στην Πίνδο όσους περισσότερους γίνεται και αναθέτουν την επιχείρηση στον Γεώργιο Βοντίτσιο, στρατηγό του Δημοκρατικού Στρατού που είναι γνωστός ως Γούσιας.  Έτσι, στις 18 Φεβρουαρίου του 1948 1300 επίστρατοι από την ευρύτερη περιοχή των Αγράφων ξεκινούν από τη Βράχα με προορισμό τη Μακεδονία, για να ενισχύσουν τον Δημοκρατικό Στρατό. Η Ταξιαρχία Αόπλων Ρούμελης, υπό την αρχηγία του Γιώργου Γούσια, χωρίς εφόδια και στρατιωτική εκπαίδευση, διασχίζει την πεδιάδα των Φαρσάλων, περνά τη λίμνη Κάρλα και τον ποταμό Πηνειό, ανεβαίνει στις πλαγιές του Ολύμπου και των Πιερίων. Η πορεία τους διαρκεί 37 ημέρες κάτω από αντίξοες συνθήκες και ενώ καταδιώκονται ανελέητα από τον Κυβερνητικό Στρατό. Τελικά, ούτε 350 δεν καταφέρνουν να φτάσουν στο Γενικό Αρχηγείο και από αυτούς οι περισσότεροι είναι άρρωστοι, τραυματισμένοι, υποβασταζόμενοι. Οι υπόλοιποι, νεαρά αγόρια και κορίτσια, έχουν αφήσει την τελευταία τους πνοή στη διάρκεια του μαρτυρικού οδοιπορικού.

Ερώτημα δεύτερο: το «πώς» του έργου ή αλλιώς πώς δομεί την ιστορία του και τους χαρακτήρες;

Το μυθιστόρημα αποτελείται από 6 ιστορίες-σπονδύλους που αναπτύσσονται σε 6 κεφάλαια, ένα για κάθε ιστορία. Κάθε κεφάλαιο αναδεικνύει μια διαφορετική φάση της διαδρομής με ήρωες διαφορετικά πρόσωπα που συμμετείχαν στην πορεία. Ο Κυριάκος, ο Χαραλάμπης, ο Αποστόλης, η Σωτηρία, ο Αβράμης, ο Γεωργιάδης. Καθένας συμμετέχει για διαφορετικούς λόγους. Ο Κυριάκος για να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα του, ο Χαραλάμπης για ιδεολογικούς λόγους, ο Αποστόλης για να ακολουθήσει τον παιδικό του έρωτα, η Σωτηρία για να γλυτώσει από τη σεξουαλική κακοποίηση του πατέρα της, ο Αβράμης για να ξορκίσει τις εκτελέσεις των δικών του ανθρώπων, ο αξιωματικός του Δημοκρατικού Στρατού Γεωργιάδης πιστός στο καθήκον. Όλοι συνθέτουν το ψηφιδωτό ψυχογράφημα των αγνών οραματιστών, των αθώων ψυχών που ονειρεύονται και ελπίζουν σε μια καλύτερη και δικαιότερη κοινωνία.

Σε αντίστιξη βρίσκεται ο χαρακτήρας που εμφανίζεται σε όλες τις ιστορίες: ο Γούσιας, ο επικεφαλής της Άοπλης Ταξιαρχίας. Είναι η εποχή που ο ΔΣ έχει το πρόβλημα έλλειψης εφεδρειών και η πολιτική ηγεσία έχει αρχίσει να ξηλώνει τους παλιούς καπεταναίους. Ο Γούσιας, εκτός πραγματικότητας, στρατιωτικά αδαής, αντί να ακολουθήσει τη διαδρομή της Πίνδου, ακολουθεί τη διαδρομή της Θεσσαλίας που είναι διαρκώς έκθετη στις επιθέσεις. Ο ίδιος υποστήριξε στα απομνημονεύματά του ότι εκτελούσε εντολές του Αρχηγείου αλλά απ’ ό,τι φαίνεται ο ίδιος τις πρότεινε και το αρχηγείο συναινούσε.

Ο Γούσιας, σύμβολο της διεφθαρμένης εξουσίας, τελικά αναρριχάται μεταθέτοντας τις ευθύνες του και την πληρώνει ο εξαιρετικός στρατιωτικά, ο Γεωργιάδης.

Απέναντι στον Γούσια ο συγγραφέας στέκεται ειρωνικός, γιατί αντιλαμβάνεται την ιστορική αλήθεια, ότι προκάλεσε κακό. Απέναντι στον Γεωργιάδη, σπαραχτικός.

Η επιλογή της σπονδυλωτής διάρθρωσης του μυθιστορήματος μπορεί να βασίζεται στην αγάπη του συγγραφέα για τα μικρά πεζά, ένα είδος που δούλεψε στην «Ιδιωτική μου Αντωνυμία» (εκδ. Κίχλη, 2018). Είναι σίγουρο όμως ότι οι ιστορίες-σπόνδυλοι αποτελούν μία ευφυέστατη λογοτεχνική πρακτική που επιτρέπει τις πολλαπλές οπτικές του ίδιου θέματος, το πολυδιάστατο focus σε διαφορετικά πρόσωπα του ίδιου συμβάντος, την επαναλαμβανόμενη αφήγηση με διαφορετική κάθε φορά εστίαση, την επαναλαμβανόμενη κλιμάκωση της αφηγηματικής έντασης. Και ενώ κάθε ιστορία έχει αυτοτέλεια, υπάρχουν συνδετικοί ιστοί που ενώνουν τις ιστορίες και δικαιώνουν τον χαρακτηρισμό τους ως μυθιστόρημα.

Ερώτημα τρίτο: παραμένουμε στο «πώς» του έργου και εστιάζουμε στη γραφή, στις τεχνικές της λογοτεχνικής γραφής

Από άποψη τεχνικής είναι έκδηλη η ρεαλιστική γραφή. Ένας ρεαλισμός όμως που δεν αγκυλώνεται στην αποτύπωση της εξωτερικής λεπτομέρειας αλλά στην ανάδειξη της απόγνωσης, της φρίκης, της ματαίωσης και της επίμονης εφιαλτικής μνήμης. Μια γραφή με διαρκείς μεταμορφώσεις ανάλογα με το αφηγηματικό θέμα: άλλοτε γοργή σα ριπές πολυβόλου, άλλοτε υπερρεαλιστική σαν εφιαλτικό όνειρο, άλλοτε ακριβής στις αναφορές ιστορικών συμβάντων, άλλοτε μακρόσυρτη όπως η πορεία στους χιονισμένους ορεινούς όγκους. Ο Χατζημωυσιάδης επιλέγει σε αρκετά σημεία την εξιστόρηση εφιαλτικών ονείρων μετουσιώνοντας τον ρεαλισμό σε υπερρεαλιστική, σχεδόν ποιητική γραφή. Διατηρεί το υψηλό αισθητικό επίπεδο, δημιουργώντας  συγκλονιστικές εικόνες με ανεπιτήδευτο ύφος. Περιπλέκει το παρόν της πορείας και με τις μνήμες της προηγούμενης ζωής των χαρακτήρων και με το τραγικό τέλος τους.

Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης

Το τέταρτο ερώτημα αφορά στη συνάντηση λογοτεχνίας-ιστορίας ή, για να το θέσουμε αλλιώς, γιατί επιλέγει να γράψει ιστορικό μυθιστόρημα;

Ο συγγραφέας είναι στον φυσικό χώρο του: λογοτεχνία και ιστορία. Ζει και αναπνέει μέσα από τη λογοτεχνική γραφή, της ωριμότητας πλέον καθώς έχει αφήσει ήδη το αποτύπωμά του μέσα από προηγούμενα έργα. Και αυτήν τη γραφή της ωριμότητας τη χρησιμοποιεί για να προσεγγίσει την ιστορία του Εμφυλίου. Στην επιλογή της ιστορίας του Εμφυλίου μπορεί κανείς να ανιχνεύσει τις ιδεολογικές του καταβολές.  Ωστόσο, δεν υπηρετεί κομματική ιδεολογία και συγχρόνως δεν απολιτικοποιεί τα γεγονότα. Έτσι, δίνει τη δική του απάντηση στο είδος του ιστορικού μυθιστορήματος.

Νιώθει την οφειλή της στρατολόγησης της λογοτεχνικής του πένας στη συγγραφή μιας άγραφης ιστορικής στιγμής. Ο τίτλος διαβάζεται κυριολεκτικά αλλά και μεταφορικά. Στον χιονισμένο ορεινό όγκο των Αγράφων διαδραματίστηκε η αποστολή αυτοκτονίας της Ταξιαρχίας των Αόπλων. Πυκνές νιφάδες χιονιού πέφτουν διαρκώς σε όλες τις ιστορίες σαν παγωμένος καμβάς. Τεράστιες ποσότητες χιονιού συνεχίζουν να στοιβάζονται στον ορεινό αυτόν όγκο.  Ο Χατζημωυσιάδης έρχεται να σκάψει στο χιόνι, να ανασύρει τους θαμμένους σκελετούς και να γράψει  αποτίοντας τον δικό του φόρο τιμής.

Νιώθει την οφειλή υπεράσπισης της ιστορίας, βάζοντας στο κέντρο τον άνθρωπο. Η έμπνευση παρακολουθεί τα ιστορικά γεγονότα. Δεν αφήνει όμως την ιστορική τεκμηρίωση να ευνουχίσει την έμπνευση. Δε γίνεται διδακτικός ή καθοδηγητικός. Υπηρετεί το ωραίο ως λογοτέχνης αλλά συγχρόνως αρθρώνει πολιτικό λόγο, λειτουργεί κριτικά, διυλίζει την ιστορική μνήμη μέσα από τη ματιά του ενεργού πολίτη. Μιλά για πολιτικά εγκλήματα.

Θα τελειώσουμε επιστρέφοντας στο πρώτο ερώτημα, την επιλογή του θέματος θέτοντας ακόμη ένα γιατί: Γιατί επιλέγει το θέμα της Άοπλης Ταξιαρχίας;

Ο Χατζημωυσιάδης διάγει τη φάση της λογοτεχνικής ωριμότητάς του αναλαμβάνοντας την ευθύνη του ενεργού πολίτη, του ενεργού πνευματικού ανθρώπου που δηλώνει την παρουσία του στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης. Δεν αρκείται όμως στη λογοτεχνική αποτύπωση της ιστορικής μνήμης, αλλά χρησιμοποιεί τη λογοτεχνία ως μεγεθυντικό φακό στην ιστορία των μικρών, απλών ανθρώπων, των νέων ανθρώπων, για να φωτίσει τον δρόμο στους σημερινούς νέους. Πώς το πετυχαίνει; Επιλέγει το θέμα της Άοπλης Ταξιαρχίας για τους εξής λόγους: επειδή Α) Συμπυκνώνει την ιστορία του Εμφυλίου. Η σαρανταήμερη πορεία συμπυκνώνει συνεκδοχικά το όλον του εμφυλίου, όπως οι λίγες μέρες της Ιλιάδας αντικατοπτρίζουν το σύνολο του Τρωικού πολέμου.  Επειδή Β) Η σημερινή νέα γενιά που συμμετέχει σε σιωπηλούς, εμφύλιους ιδεολογικούς πολέμους, χρειάζεται να στέκεται με πνεύμα αμφισβήτησης απέναντι στους κάθε λογής σωτήρες.

Επιλογικά

Τραυματική εμπειρία η συγγραφή του, είπε ο Χατζημωυσιάδης. «Και τα παιδιά πάγωσαν σα νούφαρα και έμειναν στη λίμνη Κάρλα»: η φράση του Ανταίου που τον στοίχειωσε, τον έκανε να αναζητήσει την ιστορία της Άοπλης Ταξιαρχίας, τον έκανε να συνθέσει μια βαθιά αντιπολεμική κραυγή, έναν ύμνο στην ανθρώπινη υπόσταση. Συγκλονιστική εμπειρία η ανάγνωσή του, στοιχειώνει τον αναγνώστη, τον οδηγεί να αναλογιστεί τη μοίρα του ανθρώπου στη δίνη του πολέμου πέρα και πάνω από την ιδεολογία, την πολιτική, τον χρόνο και τον τόπο.

* H Έλσα Χλαπουτάκη είναι φιλόλογος