✔ Τεύκρος Μιχαηλίδης: «Χωρίς τα έργα του Αρχιμήδη και του Απολλώνιου δεν θα μπορούσε να υπάρξει το αρχιτεκτονικό θαύμα της Αγίας Σοφίας»

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

 

«Δεν ξέρω αν όλα είναι μαθηματικά. Δεν ξέρω δηλαδή αν, όπως υποστηρίζουν οι Πλατωνιστές, υπάρχει κάπου ένας ιδανικός, άφθαρτος και απρόσιτος κόσμος μαθηματικών ιδεών κι εμείς – φθαρτοί, ατελείς πρόσκαιροι άνθρωποι – το μόνο που καταφέρνουμε είναι να προσεγγίσουμε μερικά μέρη του για να πορευτούμε. Πιστεύω όμως πως, όπως λέει μια Βεδική σούτρα, «ό,τι στον κόσμο υπάρχει ή δεν υπάρχει δεν μπορεί να γίνει κατανοητό χωρίς τα μαθηματικά». Ή ακόμα, όπως το έθεσε ο Γαλιλαίος, ότι «για να διαβάσουμε το βιβλίο της φύσης πρέπει να μάθουμε τη γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο, δηλαδή τα μαθηματικά».

Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης, συγγραφέας και μαθηματικός, είναι ο άνθρωπος που έβαλε στη ζωή μας «κάπως αλλιώς» τα μαθηματικά. Ενώνοντας Μαθηματικά με Αστυνομικό και Ιστορία, αποδεικνύει τις υπόγειες, γοητευτικές διαδρομές τους και υπογράφει ακόμα ένα θελκτικό ιδιαίτερο μυθιστόρημα.

Με αφορμή το βιβλίο του «Φόνος στη Μεγάλη εκκλησία» ο συγγραφέας μιλά στον Φιλελεύθερο για τη σχέση που έχουν με τη ζωή και τη λογοτεχνία τα Μαθηματικά.

«Ο μαθηματικός διαβάζει τον κόσμο αφαιρώντας κάθε φορά τα στοιχεία που θεωρεί επουσιώδη και επικεντρώνοντας την προσοχή του σ’ αυτά που θεωρεί σημαντικά», θα πει ο Τεύκρος Μιχαηλίδης και ακόμα και μυθιστορηματικά θα μας αποδείξει πώς «Χωρίς τα έργα του Αρχιμήδη και του Απολλώνιου δεν θα μπορούσε να υπάρξει το αρχιτεκτονικό θαύμα της Αγίας Σοφίας.»

-Κύριε Μιχαηλίδη, τα Μαθηματικά ή η Λογοτεχνία προηγήθηκε στη ζωή σας;

Ειλικρινά δεν ξέρω. Θυμάμαι αμυδρά, από την προσχολική μου ηλικία, τη γιαγιά να μου διαβάζει παραμύθια που εγώ επεξεργαζόμουν, άλλαζα το τέλος, πρόσθετα κομματάκια στην πλοκή. Θυμάμαι όμως και την ίδια εποχή τη μητέρα μου, να μου βάζει μικρά προβλήματα με αυτοκινητάκια που έπρεπε να τα παρατάξω σε τριάδες ή τετράδες και να δω «αν περισσεύει κανένα». Τι από τα δυο έγινε πρώτο; Μυστήριο! Τι από τα δυο με διασκέδαζε πιο πολύ; Κι αυτό μυστήριο.

-Δίχως τα μαθηματικά, θα ήταν αλλιώς η λογοτεχνία;

Δίχως τα μαθηματικά θα ήταν αλλιώς ολόκληρη η ζωή μας. Όσο για μένα, φαντάζομαι πως δίχως τα μαθηματικά θα ήμουν πάλι φανατικός αναγνώστης, αλλά δεν θα μπορούσα να γράψω μια δική μου ιστορία.

-Τα μαθηματικά υπάρχουν στη δομή, στη σκέψη, στον αφηγηματικό τρόπο, στη θεματολογία ή είναι η ποίηση της γραφής, τελικά;

Όταν στήνει την ιστορία του, ο μυθοπλάστης χτίζει ένα δικό του κόσμο. Οι βασικές αρχές λειτουργίας αυτού του κόσμου είναι αδιαμφησβήτητες και γίνονται δεκτές ασυζητητί για να μπορέσει να εξελιχθεί ο μύθος. Κανείς δεν αμφισβητεί για παράδειγμα ότι στον κόσμο όπου εξελίσσεται μια ιστορία επιστημονικής φαντασίας, τα διαπλανητικά ταξίδια είναι εφικτά, ή ότι στον κόσμο της Ωραίας Κοιμωμένης, ένα τρύπημα από βελόνι μπορεί να προκαλέσει το θάνατο. Όταν δημιουργεί την ιστορία του, ο παραμυθάς καταγράφει τα αξιώματά του, τις αλήθειες που γίνονται δεκτές χωρίς απόδειξη και πάνω στις οποίες χτίζεται ο μύθος. Με τον ίδιο τρόπο, ο μαθηματικός επιλέγει τα αξιώματα πάνω στα οποία χτίζει τη θεωρία του. Άλλοτε αυτά είναι διαισθητικά αποδεκτά (από ένα σημείο εκτός ευθείας άγεται μία μόνο παράλληλη) άλλοτε είναι αντίθετα με τη διαίσθηση (που ας μην το ξεχνάμε εξαρτάται από τη φυσιολογία μας.

-«Μην ξεχνάς, πώς ο μέγας Πυθαγόρας πρέσβευε ότι όλα στον κόσμο- όντα, μεγέθη, καταστάσεις, συναισθήματα- είναι αριθμός.”Αριθμώ δε τε παντ’ επέοικεν”», όλα είναι Μαθηματικά, κύριε Μιχαηλίδη;

Δεν ξέρω αν όλα είναι μαθηματικά. Δεν ξέρω δηλαδή αν, όπως υποστηρίζουν οι Πλατωνιστές, υπάρχει κάπου ένας ιδανικός, άφθαρτος και απρόσιτος κόσμος μαθηματικών ιδεών κι εμείς – φθαρτοί, ατελείς πρόσκαιροι άνθρωποι – το μόνο που καταφέρνουμε είναι να προσεγγίσουμε μερικά μέρη του για να πορευτούμε. Πιστεύω όμως πως, όπως λέει μια Βεδική σούτρα, «ό,τι στον κόσμο υπάρχει ή δεν υπάρχει δεν μπορεί να γίνει κατανοητό χωρίς τα μαθηματικά». Ή ακόμα, όπως το έθεσε ο Γαλιλαίος, ότι «για να διαβάσουμε το βιβλίο της φύσης πρέπει να μάθουμε τη γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο, δηλαδή τα μαθηματικά».

-Ένας μαθηματικός βλέπει αλλιώς τη ζωή; Τι βλέπει ένας μαθηματικός που δεν το βλέπουν οι άλλοι;

Τα δυο κύρια χαρακτηριστικά της μαθηματικής δραστηριότητας είναι η αφαίρεση και η απόδειξη. Ο μαθηματικός διαβάζει τον κόσμο αφαιρώντας κάθε φορά τα στοιχεία που θεωρεί επουσιώδη και επικεντρώνοντας την προσοχή του σ’ αυτά που θεωρεί σημαντικά. Έτσι, κοιτάζοντας την πανσέληνο, τα ρυτιδιάσματα που προκαλεί ένα βότσαλο που πέφτει στην επιφάνεια της θάλασσας ή την τροχιά της σφύρας πριν αυτή φύγει από τα χέρια του αθλητή, βλέπει ένα κύκλο. Το αν οι αφαιρέσεις που επιλέγει να κάνει κάθε φορά είναι εύστοχες, δηλαδή συμβατές με την πραγματικότητα, δεν είναι πάντοτε εγγυημένο. Αυτό καθιστά τον μαθηματικό άτομο που καμιά φορά είναι «αλλού γι’ αλλού». Από την άλλη, ο μαθηματικός υποβάλλει πολύ πιο συχνά τον προπαγανδιστικό λόγο των πολιτικών ή των διαφημιστών στη βάσανο της δομικής ανάλυσης και της αναζήτησης απόδειξης. Για παράδειγμα, όταν ένας πολιτικός εξαγγέλλει την κατάργηση ενός επαχθούς φόρου, ένας μαθηματικός είναι πολύ πιθανό να ρωτήσει, «και με τι θα τον αντικαταστήσει;». Και όταν ένα δικαστήριο, προβάλλοντας ένα συνονθύλευμα νομικών όρων, αποφυλακίζει έναν εγκληματία ο μαθηματικός θα δει ξεκάθαρα την ουσία: «σκοτώνεις ένα έφηβο, έτσι για να πουλήσεις τσαμπουκά, και σε μερικά χρόνια είσαι έξω, αμετανόητος και ελεύθερος να επαναλάβεις την πράξη σου».

-Είναι το δεύτερο μαθηματικό, ιστορικό, αστυνομικό μυθιστόρημά σας. Η επιλογή της εποχής, φαντάζομαι, δεν υπήρξε καθόλου τυχαία. Το καινούργιο πάντα κοιτά να εξαφανίσει το παλιό;

Πολύ σωστά διαπιστώσατε ότι το κύριο δέλεαρ για να γράψω το «Φονικό στη μεγάλη εκκλησία» ήταν η προσέγγιση μιας εποχής μετάβασης, μιας ιστορικής περιόδου όπου το καινούργιο, η νέα θρησκεία, η νέα ιδεολογία, ο νέος τρόπος ζωής προσπαθεί να εξαφανίσει το παλιό, απομυζώντας όμως από αυτό ό,τι του είναι χρήσιμο. Στα χρόνια του Ιουστινιανού η αρχαία φιλοσοφία πρέπει να πεθάνει, κληροδοτώντας όμως στη νέα θρησκεία τα μαθηματικά και την τεχνολογία της. Χωρίς τα έργα του Αρχιμήδη και του Απολλώνιου δεν θα μπορούσε να υπάρξει το αρχιτεκτονικό θαύμα της Αγίας Σοφίας. Όμως η πολύτιμη αρχαία επιστήμη πρέπει να ενσωματωθεί στον νέο κόσμο απαλλαγμένη από τη νοοτροπία, τον τρόπο ζωής και την ιδεολογία μέσα στην οποία αναπτύχθηκε. Έτσι έχουμε τον Ιουστινιανό να κλείνει τις φιλοσοφικές σχολές και να απαγορεύει στους φιλοσόφους να διδάσκουν την «ανοσίαν των Ελλήνων μανίαν» αναθέτοντας παράλληλα στους μηχανικούς του να χρησιμοποιήσουν τα προϊόντα αυτής της «μανίας» για να δομήσουν τον χρυσό αιώνα του.

-Τα Μαθηματικά είναι ό,τι δεν εξαφάνισε ο χρόνος;

Σύμφωνα με τον Άγγλο μαθηματικό Godfrey Hardy «τον Αρχιμήδη θα τον θυμούνται ακόμα κι όταν ο Αισχύλος θα έχει ξεχαστεί επειδή οι γλώσσες πεθαίνουν ενώ οι μαθηματικές ιδέες είναι αιώνιες». Δεν είμαι σίγουρος ότι συμφωνώ. Αν τα μαθηματικά είναι η γλώσσα της φύσης τότε είναι κι αυτά μια γλώσσα, άρα…

-Η «εις άτοπον απαγωγή» έχει εφαρμογή στη ζωή μας;

Μέρες που είναι, ας θυμηθούμε τον Άγιο Βασίλη. Στην «Εξαήμερο», ο Μέγας Βασίλειος μας εξηγεί ότι ο σκύλος δημιουργήθηκε από τον Θεό για να μας διδάξει την εις άτοπον απαγωγή. Συγκεκριμένα γράφει, «[…] όταν [ο σκύλος] ψάχνει τα ίχνη του αγριμιού, αν ανακαλύψει ότι αυτά διακλαδίζονται προς πολλές κατευθύνσεις, εξετάζει μεθοδικά την καθεμιά από αυτές και με τον τρόπο του σχεδόν διατυπώνει το συλλογισμό του υψηλοφώνως. Μοιάζει δηλαδή να λέει: Το αγρίμι πήρε ή ετούτη ή εκείνη ή την άλλη κατεύθυνση· αφού όμως δεν πήρε ετούτη ή εκείνη, σημαίνει ότι πήρε αναγκαστικά την άλλη· κι έτσι με την εις άτοπον απαγωγή ανακαλύπτει την αλήθεια· [ούτω τη αναιρέσει των ψευδών ευρίσκει το αληθές].

-«Πρέπει να μάθεις να μην αποδέχεσαι τίποτα ως αληθές αν δεν το τεκμηριώσεις πρώτα»: θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό αποδεικνύει και την συγγένεια των μαθηματικών με το αστυνομικό μυθιστόρημα;

Η ανάγκη τεκμηρίωσης είναι κοινό ζητούμενο των μαθηματικών και της αστυνομικής λογοτεχνίας. Ωστόσο συχνά η αστυνομική λογοτεχνία είναι πιο διορατική από τα μαθηματικά αφού υπογραμμίζει αυτό που κατά κανόνα συμβαίνει στην Ελλάδα: η τεκμηρίωση δεν αρκεί για την τιμωρία των ενόχων: βλέπε Energa, Siemens, λίστα Lagarde και άλλα κατορθώματα της Ελληνικής δικαιοσύνης.

-Τι άλλο συνδέει τα Μαθηματικά με το αστυνομικό μυθιστόρημα;

Ο όρος «απόδειξη» είναι το κοινό σημείο αναφοράς ανάμεσα στα μαθηματικά και τη λογοτεχνία του μυστηρίου. «Τα συμπεράσματά του ήταν το ίδιο αδιαμφισβήτητα με τις προτάσεις του Ευκλείδη», λέει για τον Scherlock Holmes ο Watson, γεμάτος θαυμασμό (Μελέτη στο άλικο – A Study In Scarlet). Και όταν ο Arthur Conan Doyle θέλει να βρει έναν κακοποιό ικανό να τα βάλει με τον ήρωά του, επιλέγει τον Moriarity που ήταν «…Ιδιαίτερα ταλαντούχος στα μαθηματικά· στα είκοσι ένα του χρόνια δημοσίευσε μια μελέτη σχετικά με το δυώνυμο του Νεύτωνα που του εξασφάλισε μια έδρα σ’ ένα από τα πανεπιστήμιά μας…».

-«Οι γεωμετρικές οντότητες αιώνιες κι άφθαρτες, κατοικούν στον κόσμο των ιδεών», η γεωμετρία αποτελεί την ιδανική πύλη εισόδου»: και τον τρόπο κατανόησης του κόσμου;

Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ιδιαίτερα σε όσους κουβαλούν κακές εμπειρίες από τα μαθηματικά, πιστεύω ακράδαντα ότι όντως η γεωμετρία αποτελεί την ιδανική πύλη εισόδου για την κατανόηση του κόσμου. Όσο για τον τόπο κατοικίας των αιώνιων και άφθαρτων γεωμετρικών οντοτήτων, έχω ήδη διατυπώσει τις επιφυλάξεις μου …

-«Η γνώση είναι η μόνη περιουσία που μπορεί να παίρνει κανείς πάντα μαζί του. Η φυλή μου έχει κατά καιρούς υποστεί αφάνταστους διωγμούς. Γι’ αυτό εκτιμούμε τόσο πολύ τις σπουδές. “Δίνετε στα παιδιά σας αγαθά κι εφόδια που, αν κάποτε ναυαγήσουν, θα μπορέσουν να κολυμπήσουν μαζί τους”»: Κύριε Μιχαηλίδη έχει αλλάξει κάτι στην εποχή μας; Πώς φτάσαμε στον πληθωρισμό της γνώσης;

Τα λόγια της Σωσσάνας, δανεισμένα από μια παλιά συζήτηση με μια Εβραία φίλη μου, είναι σε συμφωνία με τα λόγια που αποδίδονται στον Σωκρατικό φιλόσοφο Αρίστιππο που κάποτε ναυάγησε στα ανοιχτά της Ρόδου. Προσοχή όμως! Ας μη μπλέκουμε τη γνώση με την πληροφορία. Η πληροφορική επανάσταση μας έχει εξασφαλίσει έναν καταιγισμό πληροφοριών που στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ανεξέλεγκτες. Αυτό, όσο κι αν ακούγεται παράξενο, περισσότερο παρεμποδίζει παρά διευκολύνει τη γνώση.

-Η τελειότητα του 6: Οι αριθμοί συνενώνουν ακόμα και θρησκεία κι επιστήμη; Τι άλλο συνενώνουν;

Οι αριθμοί – ή μάλλον τα μαθηματικά – είναι γλώσσα. Συνεπώς μπορούν να εξασφαλίσουν την επικοινωνία ανάμεσα σε όλα.

-Να πούμε και κάτι για την ομάδα «Θαλής + Φίλοι»; Ασκεί ιδιαίτερη γοητεία το μαθηματικό μυθιστόρημα ακόμα και για μας που δεν τα πήγαμε και τόσο καλά με τα μαθηματικά στο σχολείο.

Η μεγάλη επιτυχία που είχαν οι λέσχες ανάγνωσης μαθηματικής λογοτεχνίας του «Θαλής + Φίλοι» και η επιρροή που άσκησαν στο «μη μαθηματικό» κοινό δείχνουν ότι η αφήγηση είναι μια πολύ καλή εναλλακτική πύλη εισόδου στα μαθηματικά.

– Θα μπορούσε η κατάχρηση στην κατασκευή της Μεγάλης Εκκλησίας να αποδειχθεί δίχως τα μαθηματικά;

Οι καταχρήσεις στην ανέγερση της Αγίας Σοφίας, έτσι όπως τις παρουσιάζω, είναι επινοημένες «ποιητική αδεία» και εμπνευσμένες από τα Ολυμπιακά έργα του 2004 που μας βύθισαν στην δεκάχρονη (μέχρι τώρα) κρίση. Εκμεταλλεύτηκα το πραγματικό γεγονός της κατάρρευσης του θόλου, είκοσι χρόνια μετά την κατασκευή του, και ένα μαθηματικό επίτευγμα του Αρχιμήδη για να στήσω μια ιστορία, που σαφώς δεν θα μπορούσε να στηριχθεί χωρίς το μαθηματικό της υπόβαθρο.

-Η Θεανώ χωρίς τις Μαθηματικές σπουδές της θα ήταν άλλη;

Φυσικά. Το πρώτο στοιχείο που έβαλα όταν έχτιζα τον χαρακτήρα της Θεανώς ήταν το πάθος της για τα μαθηματικά.

-Μπορείτε να φανταστείτε τη ζωή σας δίχως τα μαθηματικά; Οι αριθμοί ή οι λέξεις σας ξαναδίνουν το χαμένο μας κέντρο;

Αντιγράφω William Butler Yeats (μετάφραση Γ. Σεφέρη):

Γυρίζοντας ολοένα σε κύκλους που πλαταίνουν

Το γεράκι δε μπορεί ν’ ακούσει πια το γερακάρη·

Τα πάντα γίνονται κομμάτια· το κέντρο δεν αντέχει

Ωμή αναρχία λύθηκε στην οικουμένη

Μπορεί κανείς, λέξη ή αριθμός, να μας ξαναδώσει το χαμένο μας κέντρο; Δεν το ξέρω.

-Στις μέρες μας, οι λέξεις μπορούμε να πούμε ότι κάπως έχουν φθαρεί: αγάπη, ελευθερία, δημοκρατία… Παραμένουν άφθαρτοι οι αριθμοί;

Δημαγωγοί πάντοτε υπήρχαν και πάντοτε θα υπάρχουν. Οι λέξεις δεν φθείρονται, μετασχηματίζονται και φυσικά κακοποιούνται. Σκεφτείτε τι σήμαινε στην αρχαία Αθήνα με τους χιλιάδες δούλους η λέξη «δημοκρατία». Σκεφτείτε το νόημα της χριστιανικής αγάπης ιδωμένο μέσα από τη λογική της Ιεράς Εξετάσεως. Τίποτα δεν παραμένει αναλλοίωτο. Ας θυμηθούμε τον Ηράκλειτο: Τα πάντα ρει και ουδέν μένει.

 

Δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο