«Είμαι η Γαρυφαλιά από τα Ψαρά. Δεν έχω κανέναν…»

Γράφει η Φόνη Πολίτου Ρέπουλη // *

“Συνομιλίες με τα πρόσωπα του 1821: 21 συγγραφείς για το ’21” (Διηγήματα και αφηγήματα), επιμ. Αλεξία Καλογεροπούλου, εκδ. 24 γράμματα, Αθήνα 2021.

«Συνομιλίες με τα πρόσωπα του 1821- 21 συγγραφείς για το ’21 (διηγήματα και αφηγήματα, εκδ. 24 γράμματα, 2021)». Με αυτό τον τίτλο, όχι τυχαία, αλλά από αγάπη και συναδελφική εκτίμηση, έφτασε στα χέρια μου από τη Βιβή Κοψιδά-Βρεττού μια πολύ αξιόλογη συλλογή των εκδόσεων 24 Γράμματα που αφορά σε διηγήματα, αφηγήματα-κείμενα με βάση την ιστορία, είκοσι ενός συγγραφέων: «συνομιλίες» τους με τα πρόσωπα του 1821.

Καταθέσεις ψυχής-και σκέψης- των συγγραφέων τους, σ’ αυτό το επετειακό βιβλίο, που ιχνηλατούν, ψυχογραφούν, υιοθετούν (αλλά και αμφισβητούν), σεμνύνονται για την παράδοση αγωνιστικού ήθους και θυσίας, που διατρέχει διαχρονικά την ελληνική ιστορία.

Μελέτησα με προσοχή το βιβλίο, χάρηκα την κάθε πρόκληση, τον στόχο και τον στοχασμό, το βιωμένο συναίσθημα του κάθε συγγραφέα. Υπογραμμίζω ωστόσο τη σοβαρή εργασία της επιμελήτριας κ. Αλεξίας Καλογεροπούλου, η οποία προλογίζοντας τη συλλογική προσπάθεια προσανατολίζει τον αναγνώστη και αποδίδει τα οφειλόμενα στους εκλεκτούς συγγραφείς. Γράφει χαρακτηριστικά: «Ό,τι κι αν είναι η Επανάσταση του 1821 για τον καθένα μας, σηματοδοτεί με βεβαιότητα ένα κομβικό σημείο, μια στιγμή αναλαμπής απ’ αυτές που αλλάζουν τη ροή της ιστορίας. Είναι ο θρίαμβος των αδύναμων επί των ισχυρών, είναι η αρχή της ζωής του νεοσύστατου κράτους των Ελλήνων, ενός λαού με μακρύ πολιτιστικό και ιστορικό παρελθόν, με τους κατακτητές και τις κατακτήσεις του, με τα φωτεινά και τα σκοτεινά σημεία του, με τις ένδοξες και τις άδοξες μέρες του, με τις τρυφερές και βλοσυρές ματιές του στον συνάνθρωπο. Εδώ δεν χωράει ούτε ο ισοπεδωτικός, απαξιωτικός μισελληνισμός ούτε οι γελοίες υπερεθνικιστικές υπερβολές».

Και προσδιορίζοντας ειδικότερα τον στόχο της για τη σημασία της έκδοσης: «Στόχος ήταν η ανάδειξη των προσώπων του 1821 μέσα από μια σύγχρονη ματιά, που θα συνδέει το χθες με το σήμερα. Τα κείμενα που θα διαβάσετε συγκινούν και ταυτόχρονα δίνουν τροφή για σκέψη. Αυτό είναι άλλωστε το νόημα της Επετείου των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση: μια στάση για να παρατηρήσουμε τα γεγονότα από απόσταση, να αναστοχαστούμε πάνω στο παρελθόν και στο παρόν και να αποφασίσουμε πώς θέλουμε να ζήσουμε στο μέλλον.

Πράγματι, πέτυχε την ουσία των στόχων της η επιμελήτρια, κ. Καλογεροπούλου. Όλα τα κείμενα είναι συντονισμένα-παρά τη διαφορετικότητα των θεμάτων και την ιδιαιτερότητα της γραφής- στον στόχο της έκδοσης.

Με το κριτικό μου αυτό σημείωμα θα εστιάσω ωστόσο στο διήγημα της διαλεχτής φίλης, της Βιβής Κοψιδά-Βρεττού, που μου πρόσφερε τη χαρά να επικοινωνήσω πνευματικά και ψυχικά με τους συντελεστές και να εκτιμήσω την επιμέλεια μιας τόσο αξιόλογης έκδοσης.

Δεν αρνούμαι πως αρχικά με ξάφνιασε ο ξενικός τίτλος του διηγήματός της:  Γαρυφαλίτσα-The Greek Girl, όταν μάλιστα είχα ένα συλλογικό λογοτεχνικό ανθολόγιο κειμένων για ένα τόσο εθνικό θέμα, το γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821!  Παρακολουθώντας όμως στη συνέχεια την εξέλιξη των συμβάντων της ζωής της άμοιρης Γαρυφαλίτσας από τα Ψαρά, και φθάνοντας στην κορυφαία και καταληκτική πράξη της σύντομης ζωής της, ένιωσα βαθιά και την εύστοχη επιλογή του τίτλου αλλά και τη βασανιστική και θαρραλέα  πορεία της μικρής Ψαριανής, που το πεπρωμένο της την ταξίδεψε  ως εκεί που της έμελλε πρόωρα να σβήσει, πριν ακόμα γνωρίσει τι της χρωστούσε η «ελεύθερη ζωή».

Η συγγραφέας μ’ ένα συναίσθημα συγκρατημένο, που όμως σχίζει σωθικά και μια πένα που δονεί ακόμα και τον αμύητο στη «γλώσσα» της λογοτεχνίας αναγνώστη, σε κάνει συμμέτοχο στα οδυνηρά και στα άδηλα της ζωής των ανθρώπων και της περιδίνισής τους μέσα στα κύματα της ιστορίας.

Πραγματιστής φιλοσοφών είπε πως επικαλούμαστε συχνά τη μοίρα μας, για να δικαιολογούμε την αβουλία μας. Σ’ ένα όμως τέτοιου είδους αφήγημα, που σε προσκαλεί στη βίωση της ερημιάς-της μοναξιάς- ενός παιδιού, πώς να τιθασεύσεις τη συγκίνηση, πώς να μη συγκλονιστείς από την αδικία και τη σκληρή βία του πολέμου, πώς να μη σε βασανίζει πάντα ένα γιατί;

Ένας ώριμος έχει ασπίδα του την πείρα, τη δύναμη ίσως, την αντοχή.  Αλλά ένα παιδί που ορφάνεψε πάνω στον χαλασμό του πολέμου, που πουλήθηκε στα σκλαβοπάζαρα, που έμεινε άφωνο μπροστά στον τρόμο, την εγκατάλειψη, την ανημπόρια της αντίστασης, πώς να λυτρωθεί από τον μόνιμο εφιάλτη της καταστροφής;

Η Κοψιδά αφηγείται ένα πραγματικό γεγονός, από εκείνα που η ιστορία καλύπτει μέσα σε ποσοτικά δεδομένα και σχέσεις. Αλλά η λογοτεχνία τα ξετρυπώνει και τους δίνει την έμπνοη ζωντάνια και τη διαχρονική φωνή για να ταξιδέψουν και σ’ άλλες εποχές και σ’ άλλους ανθρώπους και παιδιά που δεινοπαθούν σ’ όλόκληρο τον πλανήτη μέχρι και σήμερα …κι αύριο…, γιατί, κατά πώς φαίνεται, η ανθρώπινη καταστροφικότητα σε κάθε της έκφανση, είναι κάτι σαν μοίρα, που κατευθύνει τον άνθρωπο στο άσχημο, στο άδικο και στο κακό.

Η μικρή ήταν μόλις εφτάχρονο κοριτσάκι όταν τη βρήκε στη Σμύρνη σκλαβάκι ο Αμερικάνος Θείος Ζοζέφ και την έστειλε στα ξένα, στη Βοστώνη, να ζήσει με αγάπη μέσα σε οικογένεια, στην οικογένεια συγγενών του.

Η μοίρα σαν αφέντρα, παίζει τα δικά της παιχνίδια. Αλλά και η βούληση για ζωή παίρνει πολλές φορές ανάποδες, κεντρίζει και ξεσηκώνει τους δισταγμούς της αβουλίας, της λειψής δύναμης. Ορθώνεται μαχητική-ναι, μαχητική-ενάντια και στη μοίρα. Υπερτερεί η ανθρωπιά, ο ίσκιος του καλού, που πάντα καιροφυλακτεί για να φέρει την ανατροπή.

Έτσι, αυτή τη Γαρυφαλίτσα, που θα διασχίσει θάλασσες μεγάλες μέχρι να φτάσει στο φιλόξενο σπιτικό της Βοστώνης,  ο Αμερικάνος παππούς, θα την αποκαλεί Οδύσσεια. Από τον Όμηρο ως τα Ψαρά η συγγραφέας με γλαφυρότητα, ελληνική ιστορική συνείδηση, με τραγικότητα αλλά και ουμανιστική αντίληψη θα αφηγηθεί τα πάθια της μικρής, άτυχης Ψαριανής. Το νησάκι της κάηκε απ’ άκρη σ’ άκρη, αλλά τη μικρή έσωσε η κραυγή της απεγνωσμένης μάνας της που πνιγόταν…

-Σπλάχνο μου, ζήσεεεε….

Στη συνέχεια η Κοψιδά θα υφαίνει στον αργαλειό της πίκρας της τα όσα μύρια έζησε το μικρό απροστάτευτο παιδί στο σκλαβοπάζαρο της Σμύρνης, ικετεύοντας τον μεγαλέμπορο Ζοζέφ να την αγοράσει, κοιτώντας τον ικετευτικά στα μάτια και λέγοντας:

-Είμαι η Γαρυφαλιά από τα Ψαρά. Δεν έχω κανέναν…

Το συναίσθημα υφάδι της Κοψιδά αλλά και η σαϊτιά κλαδί ελιάς για να τιμήσει  και τον Φιλελληνισμό της Αμερικής, που τελικά εκεί θα καταλήξει η Γαρυφαλίτσα για να ξαναζήσει τη θαλπωρή και την τρυφερότητα μιας καινούριας οικογένειας.

Ευρηματική η φυσιογνωμία του παππού-του κάθε παππού παραμυθά, που από γενιά σε γενιά διηγείται… και εξάπτει την παιδική φαντασία , που παίρνει διαστάσεις πέρα από κάθε όνειρο και λογική. Μια κόρη, απόγονος της οικογένειας, η Ιρέν, έγινε δασκάλα. Έπλαθε ψυχές και έσπερνε γνώση σε παιδιά. Πώς ν’αποστασιοποιηθεί η Κοψιδά από το δασκαλίκι; Τη ζωή της αφιέρωσε στο παιδί. Και στο πρόσφατο έργο της «Το παιδί και η φύση του-Προς μια ποιητική παιδαγωγική» (εκδ. Γρηγόρη), θα τεκμηριώσει την ποιητική του φύση και θα μας οδηγήσει στους δρόμους μιας «ποιητικής παιδαγωγικής». Γι’αυτό το πρωτοποριακό της παιδαγωγικό βιβλίο συμφώνησα συναδελφικά: Το παιδί- ποίημα αθωότητας!

Μέσ’από ένα αφήγημα, με βάση μια πραγματική ιστορία, η προικισμένη παιδαγωγός, ποιήτρια και δόκιμη σε πολλά είδη της γραφής, Βιβή Κοψιδά-Βρεττού, θα εκφράσει την ευγνωμοσύνη της για όσους έχουν τη γενναιότητα να ψυχογραφούν και να αναλώνονται στη βοήθεια κι αποκατάσταση παιδιών ξεριζωμένων, άμοιρων, κατατρεγμένων, για να ξαναζήσουν σε ανθισμένες γειτονιές και να κολυμπήσουνε ξανά, όσο τους μέλλεται, στο φως!

Η ευαίσθητη δασκάλα του διηγήματος έκαμε τη δική της επανάσταση: με σεβασμό και ανθρωπιά έριξε τον σπόρο, μαζί με τους μαθητές της, ώστε να δημιουργηθεί η Οργάνωση «Garifalia-The Greek Girl», που υιοθέτησε τόσα ορφανά στα ξένα διαμηνύοντας συνεχώς πως όσο υπάρχει, πέρα από το Εγώ μας, ανθρωπιά, θα ανθοφορούν παγκόσμια οι αρετές και θα λιποταχτούν τα μίση. Κι όσες σαν την Ιρέν θα δασκαλεύουνε παιδιά, θα τα μαθαίνουν να σέβονται τις διαδρομές κάθε λαού, κάθε φυλής, για να λειαίνονται οι διαφορές και να σιγούν τα όπλα…

Γι’αυτό είναι οι πραγματικοί δάσκαλοι. Για να πορεύονται με πίστη και υπέρβαση.  Γιατί κάθε χρονιά, με έγνοια και καρδιοχτύπι χρειάζεται να παλεύουν τόσο για τα συνηθισμένα και καθημερινά όσο και για τα δύσκολα. Και νιώθουμε -τύχη αγαθή- την αύρα ευγνωμοσύνης που οι ψυχές παιδιών μας δρόσισαν, κατανοώντας χρόνια μετά την αποστολή μας…

* Η Φόνη Πολίτου Ρέπουλη είναι φιλόλογος και συγγραφέας