Συγγραφείς άκρως Επικίνδυνοι

Γράφει η Χαρά Δάφνα //

Layout 1

«Επικίνδυνοι συγγραφείς», Κώστας Αρκουδέας, εκδόσεις Καστανιώτη

Δεν θα σας κουράσω αναλύοντας όλο το έργο του Κώστα Αρκουδέα. Θα μπω κατευθείαν στο ψητό… αυτό που είναι ακόμη ζεστό και μυρωδάτο. Που από τις πρώτες κιόλας σελίδες του είχα τις γεύσεις και τις μυρωδιές του ’50. Το υπόγειο της βιβλιοθήκης στο UCLA που μύριζε μελάνι…, η ίδια η βιβλιοθήκη όπου μέσα σε φρενίτιδα ψαχούλευε τους τόμους ο Μπράντμπερυ…, μυρωδιά σκόνης και χαρτιού… όλα αυτά που προσφέρουν στον αναγνώστη μια αίσθηση ζεστασιάς και θαλπωρής.

Μπορεί να γεννήθηκα δεκαετίες αργότερα, όπως κι ο συγγραφέας άλλωστε, μα όσοι αγαπάμε τα βιβλία και τη γνώση ξέρουμε καλά τι σημαίνει να μεταφερόμαστε σε άλλες εποχές και να ζούμε μέσα σε αυτές. Τι σημαίνει να ερχόμαστε σε επαφή με μεγάλους δημιουργούς και να μαθαίνουμε τα πάντα γι’ αυτούς. Ο Κώστας Αρκουδέας τους φέρνει τόσο κοντά μας, που τους νιώθουμε σαν θείους, ξαδέρφια και παππούδες μας. Όλο αυτό κάνει το έργο τους πιο οικείο στις μετέπειτα γενιές, καθώς εκτιμούμε περισσότερο κάθε λέξη που διαβάσαμε κάποτε στα βιβλία τους.

Πέρα από τη ζωή των «Συγγραφέων», όμως, ο δικός μας συγγραφέας επιτελεί ένα σπουδαίο ιστορικό έργο. Εκθέτοντας όλα τα ιστορικά στοιχεία που επηρέασαν τους μεγάλους συγγραφείς (τους επικίνδυνους) και όλα τα γεγονότα που συνέτρεξαν στη διάρκεια σύλληψης και συγγραφής των έργων τους, με τρόπο άμεσο και περιεκτικό, καθιστούν γεγονότα όπως ο θάνατος της Υπατίας της Αλεξανδρινής προσιτά σε νεαρές ηλικίες, που όλοι γνωρίζουμε ότι δύσκολα θα επέλεγαν ένα βιβλίο ιστορικού περιεχομένου με τίτλους όπως «Υπατία», ή «Η βιογραφία του τάδε», ή «Οι συνωμοσίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου». Οι «Επικίνδυνοι συγγραφείς» έχουν λοιπόν διπλή αξία καθώς φέρνουν την Ιστορία μέσα στο σπίτι μας, στα χέρια μας, τη ζωντανεύουν χωρίς ίδιον κόπο, ακριβώς γιατί είναι γραμμένη σε τόσο ευθύ και καθημερινό λόγο που η γλώσσα δεν χάνει ούτε στιγμή την αίγλη της, το μεγαλείο της, ακόμη και τον ρομαντισμό της.

Είναι τόσο γλυκό και όμορφο να νιώθεις πως κάποιος εκεί έξω μοιράζεται τα ίδια συναισθήματα με σένα, κι ας μη τον ξέρεις, ας μη τον έχεις γνωρίσει ποτέ. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα:

Σελίδα 20:

Αναφερόμενος στις επιρροές του Ρέι Μπράντμπερυ, ο Κώστας Αρκουδέας γράφει: «Κάποια στιγμή ανακάλυψε τον Έντγκαρ Άλλαν Πόε και βυθίστηκε γουργουρίζοντας από ευχαρίστηση στην πένθιμη ατμόσφαιρά του».

Ταυτίστηκα μ’ αυτή την πρόταση, ταυτίστηκα έστω και για μια στιγμή, μια ιστορική στιγμή στη ζωή του Μπράντμπερυ. Όπως ταυτίστηκα και με τον Κώστα Αρκουδέα που νιώθει για τον Πόε όπως νιώθω κι εγώ, όπως ένιωθα όταν ήμουν μικρούλα και ανακάλυπτα το έργο του Πόε κουκουλωμένη στο κρεβάτι μου, έχοντας κλείσει όλο τον κόσμο έξω από το δωμάτιό μου για να απορροφήσω κάθε του λέξη. Πραγματικά κι εγώ «γουργούριζα από ευχαρίστηση».

Φυσικά ο συγγραφέας δεν παραλείπει να μας τοποθετήσει στα πιο σημαντικά γεγονότα στη ζωή των «Επικίνδυνων», όπως για παράδειγμα σε μια στιγμή καθοριστική για τη ζωή του Μπράντμπερυ και τη συγγραφική του πορεία. Ένα γεγονός που αναφέρεται ως «πυρήνας και αρχή του έργου του» στις βιογραφίες αλλά και την αυτοβιογραφία του. Η επίσκεψη στο τσίρκο και η φράση «Ζήσε για πάντα». Δεν θα σας χαλάσω τη μαγεία, θα πω μόνο κάτι που έλεγε ο μακαρίτης φίλος μου ζωγράφος Γιάννης Ζαχαρόπουλος: «Μόλις τελειώσεις το έργο σου, δε σου ανήκει πια, αλλά.. είσαι πλέον αθάνατος… οι λέξεις σου δε θα σβηστούν ποτέ!». Ευχαριστώ λοιπόν τον συγγραφέα για το υπέροχο δώρο που μας χάρισε, τους «Επικίνδυνους Συγγραφείς», και προσωπικά πιστεύω ότι είναι ένας από αυτούς.

Σημαντικές στιγμές υπάρχουν πολλές στη ζωή μας, καθοριστικές όμως ελάχιστες και τις περισσότερες φορές μπορεί να είναι μόνο μία. Εμείς οι ιστορικοί την ονομάζουμε «καμπή». Είναι η στιγμή που μια απόφαση θα αλλάξει τον ρου της ιστορίας. Αλλά είναι πάντα μία η απόφαση αυτή. Μόνο μία εκδοχή θα οδηγήσει στο πεπρωμένο, σ’ αυτή την τόσο σημαντική αλλαγή. Για εμένα, για παράδειγμα, ήταν μια καθοριστική στιγμή όταν είχα μόλις τελειώσει το Λύκειο και πήγα εκδρομούλα με τον μπαμπά μου στη Θεσσαλονίκη για ψώνια και βόλτα. Σταθμός, το βιβλιοπωλείο Παπασωτηρίου μεταξύ άλλων. Ο μπαμπάς πήγε κατευθείαν στα φωτογραφικά λευκώματα, καθότι φωτογράφος, κι εγώ καρφί στο τμήμα φιλοσοφίας. Όπως διάλεγα διάφορους τόμους και ξεφύλλιζα ή διάβαζα την περίληψη στα οπισθόφυλλα, τράβηξα ένα βιβλίο, που ειλικρινά δε θυμάμαι καν πιο ήταν και από πίσω του είδα κάτι πεσμένο στο ράφι. Έβγαλα μερικά ακόμη και τα ακούμπησα στο τραπεζάκι δίπλα μου για να μπορέσω να βγάλω αυτό που ήταν πίσω του. Προς μεγάλη μου έκπληξη ήταν ένα βιβλίο. Αρκετά παχύ, απ’ αυτά που αγαπώ, μπορντό και φθαρμένο. Λες και είχε πολυδιαβαστεί, ξεθωριασμένο απ’ τον ήλιο σε κάποια σημεία. Ο τίτλος του; «Φρειδερίκος Νίτσε» του Στέφαν Τσβάιχ. Το κράτησα ενστικτωδώς στο χέρι μου όση ώρα περιφερόμουν και διάλεγα άλλα βιβλία. Ο νους μου όμως εκεί. Όταν ήρθε η ώρα να φύγουμε, συναντήθηκα με τον μπαμπά μου στο ταμείο. Δίνω λοιπόν κι εγώ τη στοίβα μου στην κοπέλα μαζί με τα λευκώματα του μπαμπά και περιμένω να μας πει το σύνολο. Κι εκείνη, με κοιτάζει κάπως περίεργα και μου λέει, «πού το βρήκες αυτό;» Αφού της εξήγησα όλη τη σκηνή, κάλεσε τον υπεύθυνο του καταστήματος, ο οποίος μου είπε: «Αλήθεια, πού το βρήκες αυτό το βιβλίο; Δεν υπάρχει στο σύστημα. Είναι παλιό, δεν έχει καν κωδικό». Μ’ ένα δέος που μ’ ανατρίχιασε ολόκληρη, τον πήρα μαζί μου και του έδειξα το ράφι. Αφού κοίταξε καλά, έσυρε το δάχτυλό του για να δει αν ήταν καθαρά πίσω και πράγματι, τα ράφια καθαρίζονταν τακτικά. Κοιταχτήκαμε και γυρίσαμε στο ταμείο. Μου είπε: «Αυτό προοριζόταν μόνο για σένα. Σου το κάνουμε δώρο». Αυτή λοιπόν ήταν μια καθοριστική στιγμή στη ζωή μου. Όσο το διάβαζα, τόσο ερωτευόμουν τον φιλόσοφο Φρειδερίκο. Όταν ήρθε η ώρα να διαλέξω ένα μάθημα επιλογής στο Πανεπιστήμιο, αυτό ήταν φιλοσοφία. Είχα ήδη διαβάσει και εντρυφήσει στα περισσότερα έργα αυτού του μεγάλου φιλέλληνα. Όταν ήρθε η ώρα να διαλέξω θέμα πτυχιακής, όχι μόνο ο τίτλος μα ολόκληρο το κείμενο ήταν ήδη στο μυαλό μου. Αποφάσισα τότε πως θα το κάνω βιβλίο μια μέρα όταν θα γύριζα στην Ελλάδα. Και πράγματι, η φιλοσοφία και η ζωή του Νίτσε με συντροφεύουν πάντα. Αυτές οι καθοριστικές στιγμές, ελάχιστες στη ζωή μας, αλλάζουν την ιστορία μας επηρεάζοντας κι άλλους στη συνέχεια.

Όπως διαπιστώνω, μια τέτοια καθοριστική στιγμή έζησε και ο Κώστας Αρκουδέας. Το συγκεκριμένο βιβλίο βρίσκεται τώρα στα χέρια μου και, οφείλω να ομολογήσω, σε περίοπτη θέση στη βιβλιοθήκη μου. Μιας και πρόκειται για έναν ήδη μεγάλο συγγραφέα που έχουμε τη χαρά να είμαστε σύγχρονοί του, οφείλω να ομολογήσω πως θα εκμεταλλευτώ τη γνωριμία μας και θα προσπαθήσω να τον πείσω για μια βιογραφία.

Όπως είπα, η ανάγνωση ενός βιβλίου μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Τα ιστορικά στοιχεία που παραθέτει ο συγγραφέας είναι υψίστης σημασίας. Μας δείχνουν πόσο επηρέασε το έργο του Μπράντμπερυ και άλλες τέχνες, όπως ο κινηματογράφος. Ξέρω πως όσοι από σας το διάβασαν ή θα το διαβάσουν, θα ψάξετε να βρείτε όσα έργα του Μπράντμπερυ μπορείτε, και μάλλον τη μεταφορά του «Fahrenheit 451» στη μεγάλη οθόνη.

Στη σελίδα 29 ο Μπράντμπερυ αναφωνεί: «Εγώ είμαι όλοι οι ήρωες»! Το ίδιο κι εμείς. Ταυτίζεσαι, δένεσαι, γίνεσαι ένα, βιώνεις σε απίστευτο βαθμό τις ζωές άλλων συγγραφέων πριν από σένα, όταν εντρυφήσεις στη ζωή και το έργο τους. Πόσο μάλλον, όταν αυτοί οι συγγραφείς είναι πλέον θρύλοι.

-Οι Σκανταλιές του Μπακατίρ- Τολστόι

Συναντάμε και πάλι την απέραντη και λεπτομερή περιγραφή στις εκφράσεις των προσώπων, τις χειρονομίες, ακόμη και το πιο μικρό καθημερινό μειδίαμα του δημιουργού, αυτή τη φορά του Τολστόι. Η φωτογραφική περιγραφή φέρνει τον Τολστόι τόσο κοντά μας, ώστε μπορούμε σχεδόν να τον αγγίξουμε, γιατί είναι πια ο θείος μας, ο παππούς μας ή έστω ο πολύ γνώριμος γείτονάς μας.

Πέρα από τις σημαντικές στιγμές του, τη ζωή και το έργο του, βλέπουμε στη συνέχεια και τις απόψεις άλλων για το άτομό του, όπως ο Μάξιμ Γκόρκι, αλλά και γενικώς το ρεύμα της εποχής σε πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Όλοι μα όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς της ιστορίας μας ήταν τοποθετημένοι θρησκευτικά και πολιτικά. Όλοι τους είχαν άποψη. Οι περισσότεροι από αυτούς έζησαν τρομερά γεγονότα που επηρέασαν τον χαρακτήρα και το έργο τους, με τα πιο γνωστά του Τολστόι να είναι το «Πόλεμος και Ειρήνη»-1865-69 και «Άννα Καρένινα»-1875-77. Η γραφή του είναι σαν επίθεση στη σχολή των Ρομαντικών. Ο ρεαλισμός στα έργα του είναι σημείο ιστορικής μελέτης. Κι εδώ έγκειται η μεγάλη ιστορική αξία των «Συγγραφέων». Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας Βίκτωρ Εροφέγιεφ σε άρθρο του στη New York Times το 2010, «το όνομα του Τολστόι έχει γίνει συνώνυμο με το μεγαλείο της Ρωσικής λογοτεχνίας» και «οι λέξεις του παράγουν μυρωδιές, ήχους, δονήσεις συναισθημάτων και διάθεσης». Είναι σαν να μαθαίνουμε Ιστορία από πρώτο χέρι, μέσα όμως από τη λογοτεχνία. Με τη σειρά τους, όμως, οι συγγραφείς αυτοί διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο. Όταν ο Λένιν θαύμαζε τόσο τον Τολστόι, επηρεαζόταν κατ’ επέκταση απ’ το έργο του. Όπως π.χ. ο Φρειδερίκος Νίτσε, επηρέασε τον Αδόλφο Χίτλερ. Βέβαια, σ’ αυτή την περίπτωση, κάθε λέξη και κάθε παράγραφος του Νίτσε διαστρεβλώθηκαν στο μέγιστο βαθμό από την παραφροσύνη. Κάποιοι στηρίζουν τα οράματά τους σε κάποιο συγγραφέα και είτε μεγαλουργούν, είτε τερατουργούν. Εμείς όμως οι αθώοι αναγνώστες πρέπει να φιλτράρουμε καλά τα δεδομένα και ανεπηρέαστοι να απολαμβάνουμε τα έργα τους. Η λογοτεχνία, όπως και η Ιστορία, μπορούν να γίνουν είτε ασπίδα είτε όπλο.

Πάμε να δούμε, λοιπόν, τι άλλο μας επιφυλάσσει ο Κώστας Αρκουδέας. Ενώ επί Σοβιετικής Ένωσης ο Τολστόι λατρεύτηκε, επί Ρωσικού κράτους αγνοήθηκε και αντ’ αυτού γιορτάστηκε ο Τσέχοφ. Ξανά λοιπόν, βλέπουμε την υπέρτατη αξία ενός λογοτεχνικού βιβλίου στη μετάδοση ιστορικών πληροφοριών. Ο συγγραφέας παραθέτει τα λόγια του Βλαντιμίρ Τολστόι, τρισέγγονου του Λέοντα, που δήλωσε στη New York Times: «Κάθε πολιτική εξουσία αποπειράται να προσαρμόσει τους μεγάλους άνδρες στις ανάγκες της. Η σημερινή πολιτική εξουσία (εννοεί τον Πούτιν), δεν το επιχειρεί, είτε γιατί δεν είναι αρκετά έξυπνη είτε γιατί έχει τέτοια αυτοπεποίθηση, που νιώθει ότι δεν της χρειάζεται».

Ένα ταξίδι στην ιστορία, κάθε παράγραφος, είτε του παρελθόντος, είτε του παρόντος, με πολλά όμως μηνύματα για το μέλλον. Όλες οι μεγάλες εξουσίες επί των ανθρώπων πλήττονται από την αλήθεια και τη διακήρυξή της. Μολονότι η τσαρική ηγεσία έλαβε τα μέτρα της προκειμένου να αφαιρεθούν συγκεκριμένα εδάφια από το έργο του Τολστόι, οι φιλαλήθεις και οι φιλότεχνοι βρήκαν τρόπους να διασώσουν τα αγαπημένα τους έργα. Μέσα από τα ημερολόγια του Λέοντα και της γυναίκας του Σοφίας μαθαίνουμε σχεδόν τα πάντα για τη ζωή τους, την αγάπη τους, την καθημερινότητά τους, την οικογένειά τους, όλα αυτά που τους έκαναν να συνεχίζουν τον έγγαμο βίο τους.

Μέσα σ’ αυτές τις σελίδες θα βρούμε πολλά στοιχεία που θα μας κάνουν να δούμε αλλιώς τα έργα των «Επικίνδυνων Συγγραφέων». Θα τα λατρέψουμε, και ίσως κάποιοι από σας να τα αναθεωρήσουν ως προς το ανάστημά τους. Άλλοι πάλι θα τους απομυθοποιήσουν μαθαίνοντας για τη ζωή τους και την εν γένει πορεία τους. Ακόμη ένα βήμα, όμως, πιο κοντά τους. Γι’ αυτό, όσοι από σας αποφεύγατε να διαβάσετε τα κλασικά αυτά έργα, πιστεύοντας ότι δεν απευθύνονται πια στον σύγχρονο άνθρωπο, γελαστήκατε και θα ήμουν πολύ χαρούμενη εάν αναθεωρούσατε. Είμαι σίγουρη ότι μετά την ανάγνωση των «Επικίνδυνων Συγγραφέων» θα το κάνετε.

Η ιστορία του Μπουλγκάκοφ και το μυθιστόρημά του «Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα», μας διδάσκει τις αλλαγές της κοινωνίας με την πάροδο του χρόνου. Κάτι που για πολλά χρόνια θεωρούταν αιρετικό και υπέστη λογοκρισία, έγινε ένα από τα μεγαλύτερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αυτό συμβαίνει σ’ όλους τους τομείς. Για παράδειγμα, στην επιστήμη. Κάποτε, όχι τόσο μακριά στο χρόνο από μας, η επίσημη θέση ήταν πως η Γη είναι επίπεδη. Αν εξέφραζες κάτι διαφορετικό, ήσουν στην καλύτερη περίπτωση αιρετικός και αφοριζόσουν, ενώ στη χειρότερη σε περίμενε η πυρά. Σήμερα κυκλοφορούν τόσο διαφορετικές απόψεις, δοξασίες και ιδεολογίες, που μπορεί ο καθένας να διαλέξει τι ταιριάζει στο δικό του φίλτρο. Οι ακόμη πιο τολμηροί και περιπετειώδεις δημιουργούν τις δικές τους ιδέες. Η ιστορία τα καταγράφει όλα. Μια σημαντική καταγραφή για βιβλιόφιλους, μουσικόφιλους αλλά και ιστορικούς και βιογράφους, μας δίνει ο συγγραφέας στις σελίδες 65-66:

“Please allow me to introduce myself”…

«Επιτρέψτε μου να σας συστηθώ

Είμαι άνθρωπος πλούσιος με γούστο εκλεκτό

Περιπλανιόμουν για καιρό

Κλέβοντας τις ψυχές των ανθρώπων

Χαίρομαι που σας γνωρίζω

Ελπίζω να μαντέψατε τ’ όνομά μου»

Κώστας Αρκουδέας

Όταν ο Jagger των Rolling Stones, πήρε τον «Μαιτρ και τη Μαργαρίτα» από την Marianne Faithful, το αποτέλεσμα όπως μαθαίνουμε από την αυτοβιογραφία της ήταν το πασίγνωστο κομμάτι “Sympathy for the devil”.

Τα καλά βιβλία μας ταξιδεύουν. Τα πολύ καλά έως εξαιρετικά βιβλία μας δίνουν κάτι παραπάνω: την ευκαιρία να φιλοσοφήσουμε. Οι «Επικίνδυνοι Συγγραφείς» είναι ένα τέτοιο βιβλίο. Εκτός από το ταξίδι μου σε όλες τις αναφερόμενες εποχές, σε κάθε σελίδα φιλοσοφούσα σε πολλά διαφορετικά πεδία.

Για να καταλάβουμε το μέγεθος της δουλειάς που υπάρχει στους «Συγγραφείς», δεν έχουμε παρά να δούμε όλες τις ιστορικές αναφορές στον περιβάλλοντα χώρο κάθε περίπτωσης – τα πολιτικά, οικονομικά κτλ. γεγονότα. Ο συγγραφέας αλέθει τόσο πολλές ιστορικές πληροφορίες, που ειλικρινά αναρωτιέμαι πόσες ώρες ανάγνωσης και έρευνας επένδυσε ώστε να μας δώσει τόσο απλόχερα να καταλάβουμε, και μάλιστα με τόσο ευανάγνωστο τρόπο, τι και πώς επηρέασε το έργο καθενός από τους «Επικίνδυνους». Δεν ξέρω πώς το έκανες, φίλε μου, αλλά κάποιοι θα χρειάζονταν 2 και 3 ζωές. Η ουσία είναι πως το αποτέλεσμα φτάνει σ’ εμάς με τρόπο άμεσο.

Ο ρόλος του συγγραφέα διαφοροποιείται στα εκάστοτε μυαλά των εξουσιαστών και όχι μόνο. Ο καθένας, ανάλογα με τη θέση που κατέχει και την ιδεολογία που υπηρετεί, αντιλαμβάνεται και μεταφράζει διαφορετικά τις φράσεις κάθε λόγιου. Γι’ αυτό πχ. ο Αριστοφάνης στο Μεσαίωνα ήταν απαγορευμένος, ενώ σήμερα θεωρείται παράδειγμα προς μίμηση και φωτοδότης. Κι αυτό πάλι όχι σε όλους τους κύκλους. Οι συγγραφείς ανθίζουν ή μαραίνονται ανάλογα με την επικρατούσα ιδεολογία, είτε πολιτική είτε θρησκευτική.

Οι συγγραφείς που ήταν εκτός της επικρατούσης αντίληψης και ιδεολογίας έπρεπε να κρύβονται, όχι σήμερα φυσικά, αν και… αυτό δυστυχώς το βλέπουμε να αλλάζει πάλι. Βλέπω φίλους, όχι μόνο συγγραφείς, να διώκονται και να φιμώνονται επειδή τολμούν να γράψουν για πράγματα που δεν αρέσουν στο ισχύων σύστημα. Η ιστορία επαναλαμβάνεται. Στην περίπτωση των συγγραφέων, εύχομαι να μην ξαναζήσει η ανθρωπότητα σκηνές μαζικής καύσης βιβλίων. Αν και, ας μη πάμε μακριά, θα σας θυμίσω τι έγινε με το βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη, το Μ εις την Ν. Να μη τα βάψουμε μαύρα όμως… Οι συγγραφείς κάθε είδους και οι ιδεολογίας τους είναι η ελευθερία του νου μας, άσχετα αν ενστερνιζόμαστε τις απόψεις τους. Καθένας μας έχει το δικό του προσωπικό φίλτρο και κρατά αυτά που συνάδουν με την ψυχοσύνθεσή του.

Η καταδίωξη των τολμηρών συγγραφέων μας οδηγεί σε στέκια λογοτεχνών και «επικίνδυνων» καλλιτεχνών. Στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στην Αγία Πετρούπολη… Σε όλες τις μεγάλες πόλεις του κόσμου, καλλιτεχνικοί κύκλοι συγκεντρώνονταν σε διάφορα στέκια για να ανταλλάξουν απόψεις, κριτικές και φυσικά για να νιώσουν πως ανήκουν κάπου. Αυτή η ζεστασιά ότι δεν ήταν μόνοι και κυνηγημένοι, ήταν πάντα σημαντικό στοιχείο στη ζωή των ριψοκίνδυνων λογίων και καλλιτεχνών.

Έχουμε στιγμές της ιστορίας, ουκ ολίγες, που υπήρχε κάτι χειρότερο από τα λόγια ενός «επικίνδυνου» συγγραφέα. Αυτό ήταν μια γυναίκα συγγραφέας. Υπήρχαν αρκετές τολμηρές ηρωίδες, πεζογράφοι και ποιήτριες που όρθωσαν το ανάστημά τους για να μοιραστούν με τον κόσμο τις αγωνίες που πλημμύριζαν την καρδιά και το μυαλό τους. Ο λόγος για την Άννα Αχμάτοβα, για την οποία θα διαβάσετε σ’ αυτό το κεφάλαιο του βιβλίου.

Γεγονός είναι πως οι μεγαλύτεροι συγγραφείς έζησαν σε περιόδους ιδιαίτερα ταραγμένες πολιτικά κυρίως αλλά και θρησκευτικά. Εξάλλου, αυτά τα δύο συνήθως συνυπάρχουν. Έζησαν φρίκη, τρόμο, κοίταξαν το θάνατο στα μάτια, πείνασαν, εξευτελίστηκαν, διασύρθηκαν… Υποθέτω πως γι’ αυτό η γλώσσα τους ήταν ποτισμένη από φλόγα και πάθος. Οι εμπειρίες, τα βιώματα κάθε ανθρώπου πλάθουν τον χαρακτήρα του, διαμορφώνουν την προσωπικότητά του. Κι όταν αυτός ο κάποιος είναι πεζογράφος ή ποιητής, η μόνη διαφυγή και λύτρωση είναι μέσω του γραπτού λόγου, όπου μπορεί να «απλώσει» όπως λέμε τα εσώψυχά του κι εν μέρει να ελαφρύνει, έστω φαινομενικά, έστω και για λίγο, το βάρος που κουβαλάει. Όσο πιο φρικαλέα τα γεγονότα και οι περίοδοι που έζησε, τόσο πιο ισχυρός γίνεται ο λόγος του.

Μέσα σ’ όλο αυτό τον βομβαρδισμό ιστορικών αναφορών, δεν θα μπορούσαν να λείπουν λεπτομέρειες και σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν την τέχνη, τους ήρωές της και την επιρροή στα έργα τους. Όπως για παράδειγμα, οι σπουδαιότατες στιγμές στην ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης, εκείνη η μεταπολεμική έκρηξη τέχνης.

—– Ήταν ένας τεράστιος κόσμος, κι όμως οι καλλιτέχνες και οι λόγιοι έβρισκαν τρόπους να συμπλέουν ο ένας με τον άλλον, επηρεάζοντας ελάχιστα έως υπερβολικά τα έργα τους και την πορεία τους στη ζωή. Το επεισόδιο της αυτοκτονίας του Κασαχέμας, φίλου του Πικάσο, που διαδραματίστηκε μπροστά του, σημάδεψε τον ζωγράφο όπως γράφει ο συγγραφέας και… «άρχισε να ζωγραφίζει πίνακες που απέπνεαν θλίψη και μελαγχολία, εκφράζοντας την ψυχική του οδύνη αλλά και την αθλιότητα στην οποία ζούσε. Ήταν, η γαλάζια περίοδος, η πρώτη απ’ τις περιόδους που τον οδήγησαν στην κορυφή». Βλέπουμε, λοιπόν, ότι κάποια γεγονότα άλλαξαν την καλλιτεχνική ιστορία σε παγκόσμιο επίπεδο.

Όσον αφορά τον Νερούδα, μια φράση με γοήτευσε, καθότι είμαι κι εγώ παιδί της βροχής: «Τιμώντας τη θαρραλέα στάση του, η διεθνής κοινότητα τον εξέλεξε μέλος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης. Καθόλου άσχημα για ένα επαρχιωτόπουλο που είχε σύντροφο στα παιδικά του χρόνια τη βροχή. Όλα μπορεί να τα είχε ξεχάσει, μα η κρύα βροχή του νότου έμεινε χαραγμένη μέσα του. Μητέρα δεν πρόφτασε να γνωρίσει. Όταν ήταν έξι ετών, ο πατέρας του- σιδηροδρομικός στο επάγγελμα- τον πήρε από το Παράλ, στο κέντρο της Χιλής και τον πήγε στα σύνορα, στο Τεμούκο, με τον γκρίζο ουρανό και τους καταρράκτες της βροχής» (σελ. 117). Είμαι σίγουρη πως ακόμη κι αν κάποιος από σας δεν γνωρίζει τη ζωή και το έργο αυτών των ανθρώπων που μας διηγείται ο Αρκουδέας, θα ταυτιστεί με κάποιον ή κάποιους από αυτούς.

Όπως και στον Πικάσο, έτσι και στο έργο του Νερούδα, καταλυτικό ρόλο έπαιξε, χρόνια πριν τα γεγονότα στο Παρίσι, ο θάνατος του καλύτερου φίλου του, του Λόρκα από τις «πεινασμένες φάλαγγες του Φράνκο». Είναι εκπληκτικό το πόσο εύκολα, κάποιες φορές ακόμη και σε λίγες μόνο σελίδες, ο Αρκουδέας μας ταξιδεύει σ’ ολόκληρη τη ζωή ενός συγγραφέα ή καλλιτέχνη. Μέσα σε λίγες μόνο σελίδες μάθαμε όλα τα σημαντικά σημεία και φυσικά τη σημασία του τεράστιου έργου του Νερούδα ή του Λόρκα.

Ο συγγραφέας δεν μένει στην απλή καταγραφή των συμβάντων από τις ζωές των ηρώων του. Έχει άποψη, δική του ιδεολογία και φυσικά τρόπο γραφής. Μπορεί με τον πιο απλό πολλές φορές και ευχάριστο τρόπο να περιγράψει και να συνοψίσει φιλοσοφίες, στάσεις ζωής και ιδεολογίες που θα ήθελαν πολλούς τόμους για να τις καταλάβει ο αναγνώστης. Κι εκεί βρίσκεται, κατ’ εμέ, η ιδιοφυία του Κώστα Αρκουδέα. Έναν καλλιτέχνη της γλώσσας δε φτάνει μόνο να τον συμπαθείς. Η δύναμή του βρίσκεται στην κάθε του λέξη, που ακόμη και σήμερα, κάποιες φορές είναι θανατηφόρα επικίνδυνη.

Καμιά φορά το να συνοψίζεις τα γεγονότα είναι σα να δείχνεις φωτογραφίες στον κόσμο. Είναι φυσικά πιο δυνατές οι λέξεις. Και το να τις κάνεις εικόνα, προϋποθέτει μαεστρία. Όπως θα διαβάσετε μόνοι σας, όπως θα δείτε πολύ εύκολα, μέσα σε δυο-τρεις παραγράφους μαθαίνουμε πολλά για σημαντικούς συνθέτες που με τα τραγούδια τους άλλαξαν τον κόσμο, για παγκόσμια πολιτικά παιχνίδια, για πασίγνωστες δολοφονίες, για τις μεγαλύτερες εξεγέρσεις και επαναστάσεις, για επικρατούσες ιδεολογίες που διαμόρφωσαν και συνεχίζουν να διαμορφώνουν γενιές, για χαρακτήρες και ποικιλόμορφες προσωπικότητες, για τα «πώς» και τα «γιατί» του κόσμου. Όλα αυτά μπορούν να χωρέσουν μέσα σε δυο τρεις παραγράφους, λες και ολάκερος ο κόσμος είναι ένα μυθιστόρημα.

Από τον χείμαρρο των ιστορικών γεγονότων και των σημαντικών πληροφοριών δεν θα μπορούσε να λείψει η αναφορά στο «1984» του Όργουελ. Όχι μόνο άφησε εποχή, αλλά εξακολουθεί να είναι επίκαιρο τις μέρες που ζούμε. Ίσως πάλι έτσι να σκέφτονταν κι άλλοι, σε προηγούμενες εποχές και τελικά να είναι διαχρονικό το μαρτύριό μας – απλώς αλλάζει ονόματα. Ορίστε, αυτό το βιβλίο σε κάνει εκτός από ιστορικό ερευνητή και παθιασμένο αναγνώστη, φιλόσοφο.

Μέσα από την εξιστόρηση των πολιτικών αλλαγών και γεγονότων που επηρέασαν τα μέγιστα τον πλανήτη, όπως τα καθεστώτα και οι εξεγέρσεις στη Λατινική Αμερική και το Απαρτχάιντ στην Αφρική, γνωρίζουμε τους ήρωές μας, τη ζωή τους, το ρόλο που διαδραμάτισαν στην παγκόσμια πολιτική και την κοινωνική ιστορία. Όχι απλά τα έργα τους, μα τι τους ώθησε να τα γράψουν, τι τους ενέπνευσε και τι τους ανάγκασε να γίνουν «Επικίνδυνοι Συγγραφείς». Όλα αυτά κι άλλα τόσα ανήκουστα, τα ζούμε κι εμείς σήμερα. Γι’ αυτό σαν ιστορικός οφείλω να έχω μάτια μου ανοιχτά, γιατί στιγμές σαν αυτές που ζούμε, είναι που γεννούν αυτούς τους συγγραφείς. Κι ένας από αυτούς υπογράφει το παρόν βιβλίο. Είσαι «επικίνδυνος», αγαπητέ μου κύριε Αρκουδέα. Γιατί δεν φοβάσαι να πεις τη γνώμη σου και να κάνεις την κριτική σου στα παρελθόντα μα και στα σύγχρονα γεγονότα. Ειδικά σε μια σκοτεινή λογοκριμένη περίοδο σαν αυτή που βιώνουμε σήμερα, όχι μόνο στην Ελλάδα, μα σε παγκόσμια κλίμακα. Όπως ο Γκάντι, ο Νέλσον Μαντέλα και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, έτσι κι εμείς πρέπει να συνεχίσουμε να ονειρευόμαστε, να κάνουμε σχέδια και να εργαζόμαστε για έναν καλύτερο κόσμο. Έναν νέο γενναίο κόσμο. Πολλοί ήταν αυτοί που τόλμησαν και αρκετοί αυτοί που τα κατάφεραν. Ας γίνουμε περισσότεροι!

Layout 1

Ο Κώστας Αρκουδέας μας κάνει γνωστά έργα από τις πέντε ηπείρους του πλανήτη. Έτσι μαθαίνουμε για λογοτεχνικά διαμάντια που είναι ελάχιστα έως καθόλου γνωστά στην ελληνική αγορά, όπως αυτά που έγραψε η Νοτιοαφρικανή πεζογράφος Ναντίν Γκόρντιμερ ή ο ή ο Νιγηριανός Τσινούα Ατσέμπε, με το περίφημο μυθιστόρημά του «Τα πάντα γίνονται κομμάτια», που ήταν και το ντεμπούτο του το 1958.

Αλίμονο αν έλειπαν απ’ αυτό το βιβλίο οι αρχαίοι μας κλασικοί, που έδωσαν τα φώτα του πνεύματος στην ανθρωπότητα. Ο λόγος για την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή. Η ανάλυση και τα σχόλια μόνο θα ήθελαν αρκετούς τόμους. Μα ο συγγραφέας καταφέρνει να μεταφέρει σε λίγες μόνο σελίδες το μεγαλείο της τραγωδίας, συν τις απόψεις των σημαντικότερων λογίων, όπως επίσης και τις θεατρικές της μεταφορές. Ούτε φυσικά και το «1984» του Όργουελ. Τα σημεία και τέρατα που διαβάσαμε κάποτε σ’ αυτό το βιβλίο, που τα βλέπαμε στις τηλεοράσεις, τώρα συμβαίνουν γύρω μας. Ο επικίνδυνος συγγραφέας μας, λοιπόν, έχει ένα χάρισμα. Εκτός από τον άριστο χειρισμό της γλώσσας και τη σφαιρική άποψή του, διαθέτει κριτική σκέψη και σύγκριση.

Μέσα από πολλές διαφορετικές εποχές και κοινωνικοπολιτικά ιστορικά μεγαθήρια, βλέπουμε πως κάθε φανατισμένη προσωπικότητα που προσπάθησε ή άλλαξε τον κόσμο, ήταν λυσσαλέα πολέμια σε κάθε μορφής ελεύθερη έκφραση και διαφορετικότητα. Καθώς οι τάσεις κάθε εποχής και οι ιδεολογίες διακινούνται πρωτίστως από την πένα, αυτοί που κυνηγήθηκαν περισσότερο ήταν οι συγγραφείς, οι τραγουδοποιοί και όλων των ειδών οι ονειροπόλοι.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία αυτού του βιβλίου, είναι κατ’ εμέ, η μαγεία που υφαίνεται στο μυαλό του αναγνώστη καθώς ο συγγραφέας μπλέκει τις εποχές, τα ιστορικά γεγονότα και τις μεγάλες προσωπικότητες της παγκόσμιας ιστορίας. Δεν είναι ένα μονότονο βιβλίο με αρχή, μέση και τέλος και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν γίνεται η παρούσα ανάλυση γραμμικά. Είναι ένα από τα πιο όμορφα ταξίδια που έχω κάνει! Ένα ταξίδι στις πιο πολύχρωμες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας.

Σπουδαία γεγονότα και κινήματα που δηλώνουν τις ανάγκες της κοινωνίας περιγράφονται με έντονο τρόπο, οδηγώντας μας πάντα σ’ εκείνους που τόλμησαν να ορθώσουν το ανάστημά τους, να γράψουν, να καταγγείλουν με κάθε τρόπο, όσα φιμώνουν μια μερίδα ανθρώπων. Ο λόγος του Κώστα Αρκουδέα είναι άμεσος, αυτό που θα λέγαμε «χτυπάει κόκαλο». Μια γροθιά στο στομάχι. Μας κόβει την ανάσα, επαναφέροντας στη μνήμη μας και γιατί όχι στο προσκήνιο, φλεγόμενα ζητήματα αδικίας και ανισότητας. Όπως την ιστορία της Μάρτζι στο έργο «Περσέπολις» της Μαριάν Σατραπί, που καταγγέλλει τον ρατσισμό στα θεοκρατικά καθεστώτα, σαν αυτό του Ιράν.

Επίσης σπουδαίο κεφάλαιο στην απαγορευμένη λογοτεχνία είναι τα… αυστηρώς ακατάλληλα. Έργα που υποτίθεται ότι πρόσβαλαν τη δημόσια αιδώ και υπηρετούσαν την έκπτωση των ηθών, σκανδαλίζοντας τις καθωσπρέπει κοινωνίες. Τέτοιου είδους βιβλία μπορεί κάποιες φορές να υπερτερούσαν σε φήμη από σημαντικότερα έργα των δημιουργών τους, αλλά η απαγόρευσή τους τα ανέβαζε στο χρυσό βάθρο της δημοσιότητας. Πολλοί σπουδαίοι συγγραφείς στιγματίστηκαν ως πορνογράφοι, γιατί θέλησαν να εξυψώσουν τον έρωτα και τον αισθησιασμό στο βαθμό που του αρμόζει, ο καθένας με τις πιο ακριβές του λέξεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Ντ. Χ. Λώρενς, από τον οποίο ο συγγραφέας μας παραθέτει τα εξής λόγια: «Ο έρωτας είναι ένα πολύ δυνατό, ευεργετικό και απαραίτητο ερέθισμα στην ανθρώπινη ζωή και είμαστε όλοι ευγνώμονες όταν νιώθουμε τη ζεστή, φυσική ροή του να μας διαπερνά σαν το φως του ήλιου» και «Δεν υπάρχει τίποτα κακό στα σεξουαλικά αισθήματα αυτά καθεαυτά, όσο είναι ειλικρινή και όχι κρυφά ή ύπουλα. Το σωστό αφροδισιακό ερέθισμα είναι πολύτιμο στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Χωρίς αυτό ο κόσμος αρχίζει να σκοτεινιάζει» (σελ. 393).

Έργα που διώχτηκαν για ανηθικότητα, πολλές φορές κατόπιν εορτής, όπως η «Λαίδη Τσάτερλυ», πολλά χρόνια μετά το θάνατο του Λώρενς, θα κουβαλούν για πάντα το σπινθηροβόλο πνεύμα των δημιουργών τους. Είμαι πλέον σίγουρη, μετά από πολλές ώρες ανάγνωσης, πως οι «Επικίνδυνοι Συγγραφείς» θα είναι ένα από αυτά. Και μάλιστα κρύβοντας στις σελίδες του το βάρος όλων των αναφερόμενων βιβλίων και δημιουργών, κάνουν το βιβλίο υπέρβαρο, όπως συνηθίζω να λέω. Ο Κώστας Αρκουδέας, έχει γραφτεί για τα καλά στην Ιστορία.

Η κριτική που ασκεί ο συγγραφέας στα κακώς κείμενα, και πιο συγκεκριμένα στα απολυταρχικά καθεστώτα όπως αυτό που ζούμε σήμερα, ήταν απαραίτητη σ’ αυτό το βιβλίο. Όπως και να το δει κανείς, δεν μπορείς να δείχνεις όλες τις μαύρες σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας, να επαινείς και να υπερασπίζεσαι την ελευθερία του λόγου και να μην εξοργίζεσαι με όλο αυτόν τον ολοκληρωτισμό. Πολύ εύστοχα, λοιπόν, ο συγγραφέας θα μας μιλήσει για τον «χαμογελαστό φασισμό» που βιώνουμε καθημερινά. Όπως πολλοί έχουν αρχίσει ν’ αντιλαμβάνονται ήδη, αυτή η κατάσταση όχι μόνο συνεχίζεται, μα εκτροχιάζεται όλο και περισσότερο. Όλο αυτό το παραλήρημα, δημιούργησε νέους λογοτεχνικούς τιτάνες. Ο Αρκουδέας μας μυεί στους σημερινούς «επικίνδυνους συγγραφείς», σ’ αυτούς που μέσω της πένας ή του πληκτρολογίου τους δεν φοβούνται να καταδείξουν τα κακώς κείμενα.

Φυσικά, κάνοντας λόγο για πολιτική ορθότητα σήμερα, γίνεται ένας εξ’ αυτών, δίνοντας όμως θάρρος στους δημιουργούς, είτε είναι λογοτέχνες είτε γενικώς εκφραστές κάθε μορφής τέχνης, να μη σιωπήσουν, να μη σταματήσουν να καυτηριάζουν. Γιατί τότε, πώς θα είναι ο κόσμος;; Θα έχει σιγήσει κάθε ελεύθερη φωνή και θα κυκλοφορεί φιμωμένη. Θα μοιραστώ μαζί σας κάτι που μου «χτύπησε» πολύ δυνατά. Σελίδα 479 : «Τι νόημα έχει, λοιπόν, η λογοκρισία βιβλίων σε μια γενιά που δεν διαβάζει;». Αυτό είναι πιο τρομακτικό απ’ όσο νομίζουμε. Όλες οι προηγούμενες γενιές, διάβαζαν. Είχαν τις γνώσεις και την εμπειρία των προκατόχων τους να αποφύγουν τις κακοτοπιές. Και πάλι, όμως, κάποια δυσάρεστα πράγματα δεν αποφεύχθηκαν. Σκεφτείτε τώρα, χωρίς διάβασμα, χωρίς γνώση, χωρίς κριτική σκέψη, τι πρόκειται να επακολουθήσει…

Με τον πιο παραστατικό τρόπο, ο Αρκουδέας μας δείχνει τη σπουδαιότητα και την αναγκαιότητα της ανάγνωσης. Τα βιβλία, η γνώση, οι εμπειρίες, οι απόψεις και οι ιδέες δεν πρέπει να χαθούν. Είναι δική μας υποχρέωση να δείξουμε πόσο κρίσιμο είναι να υπερασπίζεσαι την ελευθερία του λόγου (κι όχι μόνο) αλλά και να αντιστέκεσαι στον ολοκληρωτισμό.

Με πολύ ευγενικό τρόπο, ο Μπουκόφσκι λέει πως η λογοκρισία, πηγάζει από την άγνοια και την κοινωνική αμορφωσιά της εκάστοτε εποχής. Πράγματα που κάποτε θα προκαλούσαν σοκ, σήμερα τα βρίσκεις παντού και είναι πολιτικά ορθά και αποδεκτά από όλους. Το ίδιο συμβαίνει σε κάθε εποχή, όπως φυσικά και σήμερα, εν έτη 2021. Όπως μας διδάσκει η Ιστορία, όταν αυξάνονται τα κρούσματα λογοκρισίας και πληθαίνουν οι λογοκριμένες κατηγορίες, τότε ο μόνος δρόμος που απομένει είναι αυτός της δικτατορίας (όπως κι αν βαφτίζεται), του δεσποτισμού και της απώλειας των ελευθεριών.

Θαυμαστός καινούριος κόσμος – Άλντους Χάξλευ- «Στο βρεφοκομείο, μέσα από μια σειρά σκληρών έως απάνθρωπων μεθόδων, τα μωρά εκπαιδεύονται να μισούν τα λουλούδια και τα βιβλία. Τα λουλούδια επειδή είναι αντιπαραγωγικά και οδηγούν στη φυσιολατρία, τα βιβλία επειδή είναι απρόβλεπτα και δημιουργούν ανεπιθύμητες αντιδράσεις» (σελ. 494-495).

Θα κλείσω με μια σκέψη και σχόλιο, πάνω σ’ αυτό. Μη σταματήσετε ποτέ να θαυμάζετε τα λουλούδια –η φύση είναι το πρόσωπο των Θεών στη Γη. Μη σταματήσετε να διαβάζετε, αν δεν θέλετε να σταματήσετε να σκέφτεστε. Αν όμως πράγματι θέλετε να κατευθυνθείτε προς έναν «θαυμαστό καινούριο κόσμο», υπάρχει και η λοβοτομή.

Και ποιος από μας τώρα πια, δε θα κυνηγήσει να διαβάσει όλα τα έργα, του καθενός από τους επικίνδυνους συγγραφείς… πιστεύω όλοι μας! Κι όσοι από μας τα έχουμε ήδη διαβάσει, αυτά τα πλέον κλασικά μεγαθήρια, θα τα ξαναδιαβάσουμε, είμαι σίγουρη, αυτή τη φορά όμως με άλλο «μάτι» κι από διαφορετική οπτική γωνία, αφού πια γνωρίζουμε προσωπικά τους δημιουργούς. Όπως θα διαβάσετε εσείς τώρα το έργο «Επικίνδυνοι Συγγραφείς», μιας και γνωρίσατε σήμερα τον Αρκουδέα σα να ήταν στο τραπέζι μας.

Δεν θα υπήρχε καλύτερος τρόπος για να κλείσει αυτό το «παράνομο» βιβλίο του ο Κώστας Αρκουδέας από την

«Περίπτωση της Ελλάδας» που υπάρχει στο Παράρτημα. Ξαφνιάστηκα, το παραδέχομαι, μα σίγουρα όχι αρνητικά. Η κουλτούρα του ρεμπέτικου, του υποτιθέμενου υποκόσμου, η παράλογη λογοκρισία σ’ οτιδήποτε δεν συντασσόταν με την εξουσία, είτε ήταν η κυβέρνηση του Μεταξά είτε η άλλη ομπρέλα, η Εκκλησία. Λογοκρισία, απαγορεύσεις και τιμωρία σε όσους τολμούσαν να είναι ο εαυτός τους και απλώς να εκθέτουν τη σκέψη τους. Πόσο κακό είναι άραγε να λέει κάποιος τη γνώμη του ελεύθερα, να καυτηριάζει τα κακώς κείμενα, να διασπείρει καινοφανείς ιδέες;

Όπως διαπιστώνουμε, τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει. Οι ταμπέλες παραμένουν και βαραίνουν τους λαιμούς των τολμηρών και των ελεύθερα σκεπτόμενων ανθρώπων. Και τελικά αυτό που μένει να εννοήσουμε είναι πως οι άνθρωποι γίνονται «επικίνδυνοι» όταν δεν συμφέρει κάποιους η γνώμη τους. Η ιστορική έρευνα του συγγραφέα μας θα είναι πάντα επίκαιρη. Κάθε φορά που θα φιμώνεται ένας συγγραφέας ή ένας καλλιτέχνης, θα προστίθεται το όνομά του στους «Επικίνδυνους Συγγραφείς».

Δεν θα μπορούσα να διαβάσω καλύτερο βιβλίο, ειδικά στις μέρες μας. Και η αλήθεια είναι πως κάθε φορά που θα πιάνω στα χέρια μου το έργο ενός από τους «επικίνδυνους», στη σκέψη μου θα εμφανίζεται ο Κώστας Αρκουδέας.

Χαρά Δάφνα, Ιστορικός

Καλοκαίρι 2021 –