Fractal

ΣΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΕΘΙΜΟΥ (1): Κόκκινα αβγά και πασχαλινά τσουγκρίσματα

του Τάκη Κατσιμάρδου //

 

Πασχαλινό αβγό του Τσαρούχη με νερό πάνω σε χαρτί

Πασχαλινό αβγό του Τσαρούχη με νερό πάνω σε χαρτί

 

Από τον Κοραή και τον Πολίτη ως τις λαογραφικές και παρα-λαογραφικές εξηγήσεις

 

«Ανάστασις και πάλι! Χαρά, ζωή, λουλούδια
Απρίλης, πρασινάδα κι ανοίξεως αγέρι …
κι εμείς με λόγια μόνο και χρέη φορτωμένοι
εχάσαμε κι εφέτος τ΄ αυγά και τα πασχάλια»

 

Οι στίχοι του Σουρή παραπέμπουν σε μακρινές και διαφορετικές εποχές. Πλην, όμως, οικείες, αφού πάντα η χώρα κυνηγούσε στις αγορές δάνεια για να μπορεί να ξεπληρώνει τα προηγούμενα.

Μέρες, που είναι, ας μη θυμηθούμε το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του 1893 και τη στάση πληρωμών του 1932. Αλλά μερικά έθιμα των ημερών. Με ανάλαφρο τρόπο

Η φράση του Σουρή στον τελευταίο στίχο είναι πολύ συνηθισμένη κι εκφέρεται σε περιπτώσεις καταστροφής, όταν κάποιος τα ΄χει χαμένα κτλ.

Οι λαογράφοι δεν είναι κατατοπιστικοί για την προέλευσή της. Την καταχωρούν στον παροιμιακό κατάλογο, μαζί με την παρόμοια και εξίσου – αν όχι περισσότερο- διαδεδομένη «έχασε τ΄ αβγά και τα καλάθια».

Η πρώτη συνδέεται με το «Πασχάλιον». Τον πίνακα, με τις ημερομηνίες των κινητών γιορτών, που καθορίζονταν κάθε χρόνο, με βάση τη μέρα του Πάσχα. Όποιος έχανε το «εορτολόγιο» πελάγωνε! Αλίμονο αν ήταν παπάς! Έχανε το Πάσχα και τ΄ αβγά – τα κατεξοχήν δώρα του. Μ΄ αυτό τον πυρήνα, διάφορες παραλλαγές (π.χ. «χάσαμε τα πασχάλια») και διαφορετικούς κατά τόπους πρωταγωνιστές έμεινε η φράση ως τις μέρες μας.

Η δεύτερη, όπως τη συμπεριλαμβάνει ο Ν.Γ. Πολίτης στο κλασικό έργο του «Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του Ελληνικού λαού», είναι γνωστή ήδη από τα μέσα του 17ου αιώνα. Παραδίδεται από τον Λ. Βάρνερ, ένα Ολλανδό λόγιο, που έζησε τότε Κωνσταντινούπολη και κατάρτισε μια πολύτιμη συλλογή ελληνικών παροιμιών (εκδόθηκε το 1899).

Εκεί, συνοδεύεται από την επεξήγηση στα λατινικά πως η φράση λέγεται όταν κάποιος καταστραφεί.

Υπάρχουν κι άλλες εξηγήσεις, αλλά δεν φαίνεται να έχουν βάση, καθώς τη συνδέουν με πρόσωπα (π.χ. με αυγουλά των Αθηνών την περίοδο κατοχής υπό τον Μοροζίνη).

Ανεξαρτήτως της προέλευσης κι αν η πρώτη μορφή προήλθε από τη δεύτερη το νόημα παραμένει αμετάβλητο. Η δε διαπίστωση του Σουρή εξαιρετικά επίκαιρη…

 

Α3

 

Ο Κοραής και ο Πολίτης

Ξεφυλλίζοντας, όσα λαογραφικά ή παρα-λαογραφικά έχουν γραφεί κατά καιρούς για τα κόκκινα αβγά, χάνεις πάλι …τ΄ αβγά και τα καλάθια Τόσα πολλά έχουν διατυπωθεί. Ας ξεχωρίσουμε μερικά, που είναι ή διεκδικούν να είναι τεκμηριωμένα, ξεκινώντας από τον Νικόλαο Πολίτη.

Ο θεμελιωτής της λαογραφίας μας ασχολήθηκε για πρώτη φορά με το έθιμο, όταν ξεκινούσε το μεγάλο ταξίδι του στις παραδόσεις μας. Έγραψε, 24χρονος ακόμη, για «τ΄ αβγά του Πάσχα» στο περιοδικό «Εστία» το 1876. Το ίδιο άρθρο συμπεριέλαβε αυτούσιο και στα «Σύμμεικτά» του, που εκδόθηκαν ένα χρόνο πριν από τα θάνατό του (1921).

Το δημοσίευμα εκείνο μπορούμε να πούμε ότι «γέννησε» τη λαογραφία για τα πασχαλινά αβγά. Όποιος …αβγολογεί περνά, θέλοντας και μη, από εκεί.

Σ΄ αυτό επισημαίνεται αρχικώς η σημασία, που έχει το αβγό στην «κοσμογονία αρχαιοτάτων» αντιλήψεων, στους συμβολισμό του στις θρησκείες και η θέση του στις μυθολογίες διαφόρων λαών. Έπειτα ο Πολίτης σημειώνει: «Παραλείποντες τας εικασίας ταύτας και επί ασφαλεστέρου εδάφους αναζητούντες την αρχήν του εθίμου, ευρίσκομεν ότι κυριωτάτη, αν ουχί η μόνη αφορμή αυτού, ήτο η κατά την προηγουμένην του Πάσχα πολυήμερος νηστεία».

Έτσι, συνεχίζει, στο τέλος της σαρακοστής συγκεντρώνονταν πολλά αβγά, τα οποία το μεγαλοβδόμαδο ευλογούσε ο παπάς στην εκκλησία. Αυτά μοιράζονταν ως δώρα χρωματισμένα. Το κόκκινο χρώμα το αποδίδει είτε «προς ανάμνησιν του Πάσχα των Ιουδαίων», που έβαφαν «τα κατώφλια των θυρών αυτών δια του αίματος του θυομένου αμνού, είτε όπως ευπροσδεκτότερα γένωνται . Διότι συνήθη χρώματα ήσαν ου μόνον το ερυθρόν, αλλά το χρυσούν και το κίτρινον και το ιώδες».

Προσθέτει ακόμη ότι μοίρασμα αβγών γινόταν και πριν από το Πάσχα και ειδικά του Λαζάρου, όταν τα παιδιά έλεγαν «κάλαντα». Τη συνήθεια αυτή (σε Ανατολή και Δύση) «περιγράφει χειρόγραφον του 13ου αιώνος…» Σ΄ αυτό διαβάζουμε ότι η συνήθεια ήταν πολύ παλιότερη.

Αξίζει ν΄ αναφερθεί ότι πρώτος στα καθ΄ ημάς, που απέδωσε το κόκκινο χρώμα των αβγών στην ιουδαϊκή παράδοση ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής.

Ο Φ. Κουκουλές, συγγραφέας του μνημειώδους έργου «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός», εντοπίζει μνεία κόκκινων αβγών από το 12ο αιώνα κιόλας. Θωρεί ότι το βάψιμο, όπως άλλωστε και ο οβελίας, ήταν μεσαιωνικά έθιμα.

Ο ακαδημαϊκός Δ. Μπαλάνος, καθ΄ ύλην αρμόδιος ως καθηγητής θεολογίας, δέχεται τη συνήθεια ως «λείψανον ειδολωλατρικού συμβολισμού. Το αυγό είναι σύμβολον δημιουργίας και γονιμότητος και συγχρόνως της αναστάσεως, διότι, θραυομένου του φλοιού, προκύπτει η ζωή (από δω και το τσούγκρισμα ως σύμβολο ης ανάστασης)».

Την ίδια εξήγηση για το τσούγκρισμα δίνουν κι άλλοι πανεπιστημιακοί, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με το θέμα. Όλοι σχεδόν, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο να προέρχεται από προχριστιανικά έθιμα, συμφωνούν λίγο-πολύ με τον Κουκουλέ: «Οι Χριστιανοί φαίνεται ότι διείδον εις την πράξιν αυτήν συμβολισμόν της Αναστάσεως». Όπως, δηλαδή, από το αβγό ξεπηδά, όταν έρθει ο καιρός και σπάσει, η ζωή, έτσι «αναπηδά και ο Χριστός, η αιωνία ζωή».

Αυτές οι λαογραφικές προσεγγίσεις, όπως κι άλλες παρόμοιες, κινούνται στο πλαίσιο της χριστιανικής παράδοσης. Εννοείται πως δεν είναι οι μοναδικές.

 

Λ 2

 

Το «μυστικό» της βαφής

Σ΄ ένα από τα μακροβιότερα και πιο δημοφιλή νεοελληνικά έντυπα («Ημερολόγιον Σκόκου») το 1911 γίνεται μια ανασκόπηση των θρύλων και παραδόσεων για τα κόκκινα αβγά. Η καταγωγή του εθίμου εντοπίζεται σε αρχαιότατες προχριστιανικές συνήθειες και προστίθεται μια ενδιαφέρουσα πτυχή. Υποστηρίζεται ότι το έθιμο αρχίζει να επεκτείνεται από τον 4ο αιώνα. Τότε «απαγορευθείσης της χρήσεως αυγών κατά την Μεγάλην Σαρακοστήν, συνεσωρεύοντο μεγάλαι ποσότητες, ούτω επενοήθη να τα βάφουν και να βράζουν προς διατήρησιν μέχρι της Λαμπράς και εχρησιμοποιούντο ως δώρα δια τα παιδία». Βάφονταν τότε με διάφορα χρώματα και «εξωγραφίζοντο με γραφάς και παραστάσεις»

Ένας κύκλος αφελών παραδόσεων για την προέλευση των κόκκινων αβγών έχει πρωταγωνίστρια κάποια γυναίκα. Άλλοτε τη Μαγδαληνή, που σπεύδει στη Ρώμη μετά τη σταύρωση μ΄ ένα κάνιστρο κόκκινα αυγά στο κεφάλι, άλλοτε μια αρχόντισσα, που μαθαίνει την «τέχνη» στους χωρικούς κτλ. Αναλόγως με τοπικές διηγήσεις παίρνει διάφορες μορφές. Σύμφωνα, με μια διαδεδομένη αφήγηση, όλα ξεκίνησαν από την Ιερουσαλήμ. Εκεί, μια πωλήτρια αβγών, όταν άκουσε για το θαύμα της Ανάστασης, άφησε κάτω το καλάθι της και αναφώνησε: «Τότε μόνο θα το πιστέψω, όταν τ΄ αβγά μου κοκκινίσουν» Και, ω του θαύματος, έγιναν κόκκινα! Από τότε, υποτίθεται, άρχισε το βάψιμο

 

Λ 3

 

Συνοψίζοντας τη λαογραφική παράδοση για τα κόκκινα αβγά και τα πασχαλινά έθιμα :

– Τη δεκαετία του 1870 αρχίζουν να μελετώνται τα πασχαλινά έθιμα από τους πρώτους Έλληνες λαογράφους. Υποστηρίζεται με παραδείγματα από τη μυθολογία, αλλά και τη θρησκειολογία ότι η συνήθεια με τα χρωματιστά αβγά δεν γνωρίζει σύνορα και προέρχεται από προχριστιανικές και αρχαιότατες θρησκευτικές λατρείες.

– Με την εμφάνιση και ανάπτυξη των βυζαντινών σπουδών στην Ελλάδα από τις αρχές του 20ου αιώνα τεκμηριώνεται με κώδικες ότι τα βασικά πασχαλινά έθιμα, όπως ο οβελίας και τα κόκκινα αυγά, είναι οικεία στον ελλαδικό χώρο από τον 11ο ακόμη αιώνα. Από τότε ακόμη θεωρούνται «παλιές συνήθειες»

– Από το μεσοπόλεμο αρχίζει η συστηματική καταγραφή των εθίμων και παραδόσεων, όπου εξέχουσα θέση κατέχουν τα λαϊκές συνήθειες του Πάσχα. Η συλλογή συνεχίζεται τα επόμενα χρόνια, όταν ιδρύονται κέντρα λαογραφίας, όπου σήμερα είναι συγκεντρωμένος ένας μεγάλος όγκος σχετικών δεδομένων

 

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΑΒΓΟΥ εδώ >>

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top