Η ζωή και το σύμπαν μέσα από τα μάτια ενός συγκλονιστικού ανθρώπου και κορυφαίου επιστήμονα

Γράφει ο Άγγελος Πετρουλάκης //

 

Στίβεν Χόκινγκ (8/1/1942-14/3/2018): «Σύντομες απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα» Μετάφραση:Ανδρέας Μιχαηλίδης, Εκδόσεις Πατάκη, σελ. 308

Πασίγνωστος τόσο από τις θεωρίες που ανέπτυξε στη φυσική και την κοσμολογία, όσο από το πρόβλημα υγείας που αντιμετώπισε, το οποίο τον είχε καθηλωμένο σε αναπηρικό αμαξίδιο, χωρίς δυνατότητα γραφής και ομιλίας.

Θεωρείται ως ο διαπρεπέστερος επιστήμονας από την εποχή τού Αϊνστάιν, έχοντας δώσει μια σειρά ερμηνειών, τόσο για τη δημιουργία τού Σύμπαντος, όσο και για τις μαύρες τρύπες, που αφηγούνται την ιστορία τού διαστήματος.

Ο κορυφαίος αστροφυσικός απέδειξε με τη ζωή του ότι η ανθρώπινη θέληση μπορεί και να μην γνωρίζει όρια. Η ιστορία του – μοναδική, περίπλοκη και πλούσια – είναι η ιστορία τού ανθρώπινου αγώνα, της επιστημονικής επιμονής και του αγόγγυστου πείσματος απέναντι σε όλα τα εμπόδια. Το έργο του είναι τεράστια συνεισφορά στον τομέα τής αστροφυσικής, οι δε θεωρίες του χαρακτηρίζονται ως οι πλέον ριζοσπαστικές για τη θεωρητική φυσική τού δεύτερου μισού τού 20^ου αιώνα.

Η είσοδος του αναγνώστη στο βιβλίο συνοδεύεται από τη διατύπωση των πρώτων ερωτημάτων: Από πού προήλθαμε; Πώς ξεκίνησε το σύμπαν; Τι είδους νόημα και σχέδιο κρύβονται πίσω απ’ όλα αυτά; Υπάρχει κανείς άλλος εκεί έξω;

«Βρισκόμαστε πολύ κοντά σε μερικές από αυτές τις απαντήσεις, όμως ακόμα δεν τις έχουμε κατακτήσει», μας λέει ο Χόκινγκ, τονίζοντας πως «μια από τις μεγάλες αποκαλύψεις της διαστημικής εποχής ήταν ο τρόπος με τον οποίο η ανθρωπότητα άρχισε ν’ αντιλαμβάνεται τον εαυτό της».

Είναι αξιοσημείωτο ότι από τις πρώτες σελίδες τού βιβλίου του δεν διστάζει να μιλήσει για τον εαυτό του, για την ανίατη ασθένειά του και την απόφασή του να σταθεί όρθιος απέναντι στη ζωή.

«Έμαθα πως άνθρωποι με αυτήν τη νόσο σταδιακά χάνουν την ικανότητα να ελέγχουν τις κινήσεις τους, να μιλάνε, να τρώνε και τελικά να αναπνέουν…»

Στη συνέχεια δίνει το μάθημα της ζωής: «…κάθε μέρα ήταν ένα δώρο κι έτσι άρχισα να εκτιμώ πραγματικά τα όσα είχα στη ζωή μου. Όσο υπάρχει ζωή, υπάρχει ελπίδα».

Είναι πράγματι εκπληκτικός στους στοχασμούς του. Σοφός ίσως όσο κανείς άλλος από τους επιστήμονες που άλλαξαν τις γνώσεις μας για τον κόσμο:

«Έζησα μια εκπληκτική ζωή πάνω σε τούτο τον πλανήτη και ταυτόχρονα ταξίδεψα σε ολόκληρο το σύμπαν, χρησιμοποιώντας το μυαλό μου και τους νόμους τής φυσικής. Έφτασα στα απώτατα άκρα τού γαλαξία μας, μπήκα στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας κι έφτασα μέχρι τις απαρχές τού χρόνου.

»Στη Γη βίωσα τα καλά και τα άσχημα, την ταραχή και τη γαλήνη, την επιτυχία και τον πόνο. Υπήρξα πλούσιος και φτωχός, αρτιμελής και ανάπηρος. Με επαίνεσαν και με κατέκριναν, όμως ποτέ δεν με αγνόησαν. Μέσα από τη δουλειά μου είχα το τεράστιο προνόμιο να συμβάλω στην κατανόησή μας για το σύμπαν. Δίχως τους ανθρώπους που αγαπώ και με αγαπούν, όμως, θα ήταν πράγματι ένα σύμπαν κενό. Δίχως εκείνους δεν θα αναγνώριζα ποτέ πόσο θαυμαστό είναι».

Stephen Hawking

Ο Χόκινγκ, έχοντας επίγνωση πως πέρασε στην αιωνιότητα πολύ πριν τον θάνατό του και πλέον ανήκει σ’ έναν χώρο όπου μένουν διαρκώς ανθισμένα τα ονόματα του Ηράκλειτου και του Αναξαγόρα, του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου και του Αϊνστάιν, αλλά και άλλων παγκόσμιων μορφών, καταθέτει, μεταξύ άλλων τους προβληματισμούς του, ευχόμενος να βρεθούν στο μέλλον επιστήμονες που να δώσουν λύσεις ωφέλιμες για τον άνθρωπο:

«Πώς θα καταφέρουμε να θρέψουμε τον διαρκώς αυξανόμενο πληθυσμό μας; Πώς θα παρέχουμε καθαρό νερό, πώς θα παράγουμε ανανεώσιμη ενέργεια, πώς θα προλαμβάνουμε και θα θεραπεύουμε ασθένειες και πώς θα επιβραδύνουμε την κλιματική αλλαγή σε παγκόσμια κλίμακα;»

Το βιβλίο είναι μια σειρά κειμένων τα οποία εκφράζουν τη σκέψη τού Χόκινγκ σε καίρια ερωτήματα:

«Υπάρχει Θεός;»

«Πώς ξεκίνησαν όλα;»

«Υπάρχει άλλη νοήμων ζωή στο σύμπαν;»

«Μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον;»

«Τι υπάρχει μέσα σε μια μαύρη τρύπα;»

«Είναι δυνατά τα ταξίδια στον χρόνο;»

«Θα επιβιώσουμε πάνω στη γη;»

«Έχει νόημα να αποικίσουμε στο Διάστημα;»

«Θα μας ξεπεράσει η τεχνητή νοημοσύνη;»

«Πώς μπορούμε να διαμορφώσουμε το μέλλον;»

Κορμός τών απόψεών του αποτελεί το ότι οι φυσικοί νόμοι είναι αναλλοίωτοι. Ερμηνεύοντας τους φυσικούς νόμους και ανακαλύπτοντας τη λειτουργία τους, ο άνθρωπος, παίρνει απαντήσεις σε όλα τα ‘‘γιατί’’ που τον απασχολούν.

Στο περί Θεού ερώτημα, η απάντησή του είναι ξεκάθαρη: «Πιστεύω πως το σύμπαν δημιουργήθηκε αυθόρμητα από το τίποτα, σύμφωνα με τους νόμους της επιστήμης». Βεβαίως ο Χόκινγκ δεν περιορίζεται σ’ αυτήν τη φράση. Αναλύει με μια σειρά ερευνών και ανακαλύψεων τα ‘‘πώς’’ και τα ‘‘γιατί’’, φτάνοντας στο πιο κρίσιμο ερώτημα: «Ήταν ο Θεός εκείνος που έφτιαξε τους κβαντικούς νόμους, επιτρέποντας να λάβει χώρα η Μεγάλη Έκρηξη;»

Η απάντησή του είναι ξεκάθαρη, τουλάχιστον σε ό,τι ο ίδιος πιστεύει μέσα από τις αποδείξεις τής επιστήμης.

Ίσως, αφήνοντας τη σκέψη να τρέξει πέρα από τους φυσικούς νόμους, να φτάνει ο σύγχρονος στοχαστής, πίσω, στα χρόνια που ο Γκαίτε πάλευε με τα δικά του ‘‘δαιμόνια’’, στον Φάουστ και πιο συγκεκριμένα στο «Ερώτημα της Μαργαρίτας». «Πιστεύεις στο Θεό;», ρωτά η πανέμορφη Μαργαρίτα τον Φάουστ. «Ποιος τολμάει να πει πιστεύω στον Θεό; Ποιος τολμάει να πει δεν πιστεύω στον Θεό;»

«Πώς ξεκίνησαν όλα;», διερωτάται ο Χόκινγκ, για λογαριασμό μας. «Γιατί είμαστε εδώ; Από πού προήλθαμε;»

Ξεκινώντας από το Βιβλίο τής Γένεσης και περνώντας από τον Αριστοτέλη, και στη συνέχεια τον Καντ, ο Χόκινγκ μπαίνει στο κεφάλαιο Αϊνστάιν, στέκεται στον Χαμπλ και στον Φάιμαν, και δίνει τον αντίλογο στην περίφημη φράση του Αϊνστάιν, που είχε δηλώσει: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια».

Αναλύοντας όλες τις μελέτες για την κβαντομηχανική, ο Χόκινγκ, φτάνει στο συμπέρασμα: «Είμαστε προϊόν των κβαντικών διακυμάνσεων του πολύ πρώιμου σύμπαντος. Τελικά ο Θεός όντως παίζει ζάρια», θέτοντας, στη συνέχεια, ο ίδιος, δυο ερωτήματα: «Θα τελειώσει κάποτε το σύμπαν; Είναι το σύμπαν μοναδικό;»

Μια αλυσίδα ερωτημάτων, σελίδα τη σελίδα, καλεί τον αναγνώστη να βυθιστεί ολοένα και περισσότερο στον ασύλληπτο χώρο τών αλμάτων που έχει επιτελέσει η επιστήμη τής φυσικής: «Ποια η πιθανότητα της ύπαρξης ζωής αλλού στο σύμπαν;» και «Πώς μπορεί να εξελιχθεί η ζωή στο μέλλον;», ρωτά στην αρχή τού κεφαλαίου «Υπάρχει άλλη νοήμων ζωή στο σύμπαν;», ο Χόκινγκ.

Τις απαντήσεις αναλαμβάνει να τις δώσει μια σειρά από «θα», που προκύπτουν από τη συνάντηση της φυσικής με τη βιολογία.

Το επόμενο κεφάλαιο, «Μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον;», εισάγει τον αναγνώστη στον γοητευτικό κόσμο τού Νεύτωνα και του Λαπλάς, στην κβαντική μηχανική τού Μαξ Πλανκ, στην Αρχή τής Αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ και στη θεωρία τού Αϊνστάιν, με τον Χόκινγκ να είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικός: «Η σύντομη απάντηση (για την πρόβλεψη του μέλλοντος), είναι όχι και ναι. Επί της αρχής, οι νόμοι μάς επιτρέπουν να προβλέψουμε το μέλλον. Στην πράξη, όμως, οι υπολογισμοί είναι συχνά υπερβολικά δύσκολοι». Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει πως η έρευνα έχει αρκετό δρόμο μπροστά της και πως οι επιστήμονες βρίσκονται, ακόμα, ενώπιον πολλών προκλήσεων.

Οι «μαύρες τρύπες» εισήχθησαν ως όρος στην αστροφυσική το 1967 και η μελέτη τους αποτελεί σοβαρό βήμα στην κατανόηση του σύμπαντος. Ο Χόκινγκ ήταν αυτός που έφτασε πιο κοντά από όλους τους ερευνητές στην ερμηνεία τους.

«Λέγεται πως καμιά φορά η πραγματικότητα είναι πιο αλλόκοτη απ’ τη μυθοπλασία, και για τις μαύρες τρύπες αυτό ισχύει αδιαμφισβήτητα. Οι μαύρες τρύπες είναι πιο αλλόκοτες απ’ οτιδήποτε έχει γεννήσει ο νους τών συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας, όμως οι ίδιες παραμένουν αντικείμενο στιβαρής επιστημονικής θεμελίωσης», μας βεβαιώνει ο Χόκινγκ.

«Είναι δυνατά τα ταξίδια στον χρόνο;», αναρωτιέται, στη συνέχεια, ο Χόκινγκ, απαντώντας παράλληλα σε όσους υποστηρίζουν πως η Γη μας δέχεται επισκέψεις από άλλα αστέρια: «Αν η γενική θεωρία τής σχετικότητας είναι σωστή και η πυκνότητα ενέργειας θετική, τα ταξίδια στον χρόνο δεν είναι εφικτά. Θα ήταν υπέροχο αν κάποια από τις εικασίες μου αποδεικνυόταν λανθασμένη».

Το κεφάλαιο στο οποίο ο Χόκινγκ ξεδιπλώνει όχι μόνο τις επιστημονικές του γνώσεις, αλλά και τη φιλοσοφική θεώρηση της ζωής, καθώς και τις πολιτικές του απόψεις είναι αυτό που έχει τίτλο: «Θα επιβιώσουμε πάνω στη γη;»

Ο προβληματισμός του εστιάζεται στην επιπόλαια διαχείριση των προβλημάτων τού πλανήτη σε όλα τα επίπεδα: πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντολογικά, ενεργειακά κ. ά. Γράφει, λοιπόν:

«Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως ο κόσμος μας διανύει περίοδο μεγαλύτερης πολιτικής αστάθειας από οποιαδήποτε περίοδο μπορώ να θυμηθώ. Μεγάλος αριθμός ανθρώπων νιώθουν παραγκωνισμένοι, τόσο οικονομικά, όσο και κοινωνικά. Ως αποτέλεσμα στρέφονται σε λαϊκιστές πολιτικούς που έχουν περιορισμένη εμπειρία στη διακυβέρνηση μιας χώρας και των οποίων η ικανότητα να παίρνουν ψύχραιμες αποφάσεις κατά τη διάρκεια μιας κρίσης δεν έχει δοκιμαστεί ακόμα».

Τι σημαίνει αυτό; Κινδύνους, «καθώς ενισχύεται η προοπτική, απρόσεκτες ή κακόβουλες δυνάμεις να μας οδηγήσουν σε έναν Αρμαγεδώνα.

»Η Γη απειλείται από τόσες πλευρές, ώστε μου είναι δύσκολο να είμαι αισιόδοξος. Οι απειλές είναι πολύ μεγάλες και πολυάριθμες.

»Πρώτον, η Γη αρχίζει να μη μας χωράει. Οι φυσικοί μας πόροι εξαντλούνται με τρομακτικούς ρυθμούς. Περαιτέρω, έχουμε κάνει στον πλανήτη μας το θανάσιμο δώρο τής κλιματικής αλλαγής. Αυξανόμενες θερμοκρασίες, λιώσιμο των πολικών παγετώνων, αποψίλωση, υπερπληθυσμός, αρρώστιες, πόλεμος, πείνα, έλλειψη νερού και αποδεκατισμός ζώων: όλα αυτά είναι επιλύσιμα, έως τώρα όμως δεν έχουν επιλυθεί.

»Για το φαινόμενο της παγκόσμιας αύξησης θερμοκρασίας, είμαστε υπεύθυνοι όλοι. Όταν πια ο κόσμος συνειδητοποιήσει τι συμβαίνει, ίσως να είναι πια πολύ αργά…

»… Αν οι κυβερνήσεις δεν ενεργοποιηθούν άμεσα για να καταργήσουν τους πυρηνικούς εξοπλισμούς και να εμποδίσουν την περαιτέρω αλλαγή του κλίματος, προβλέπουμε μεγάλο κίνδυνο για την ανθρωπότητα.

»…Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι πως η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας μπορεί να καταστεί αυτοσυντηρούμενη. Η τήξη τού αρκτικού και του ανταρκτικού παγετώνα μειώνει το ποσοστό ηλιακής ακτινοβολίας που αντανακλάται πίσω στο Διάστημα, αυξάνοντας περαιτέρω τη θερμοκρασία.

»Όλα αυτά θα μπορούσαν να οδηγήσουν το κλίμα τού πλανήτη μας να γίνει σαν της Αφροδίτης: καυτό, με θερμοκρασία 250 βαθμών Κελσίου και βροχές θεϊκού οξέος. Η ανθρώπινη ζωή δεν μπορεί να συντηρηθεί σε ένα τέτοιο μέρος.

»Ιστορικά έχουμε υπάρξει ένα αδαές, ανεγκέφαλο είδος», συνοψίζει με πικρία ο Χόκινγκ, δίνοντας μια δραματική εικόνα στην πιθανότητα να αποικίσουμε σε άλλο σημείο του σύμπαντος:

«Το σύμπαν είναι ένα βίαιο μέρος: άστρα καταπίνουν πλανήτες, σουπερνόβα στέλνουν θανάσιμες ακτίνες στο Διάστημα, μαύρες τρύπες συγκρούονται και αστεροειδείς τινάζονται αποδώ και αποκεί με ταχύτητες εκατοντάδων χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο. Ομολογουμένως, τα φαινόμενα αυτά δεν καθιστούν το Διάστημα ιδιαίτερο ελκυστικό μέρος, όμως αυτοί ακριβώς είναι οι λόγοι για τους οποίους πρέπει να εξερευνήσουμε το Διάστημα αντί να καθόμαστε στ’ αυγά μας. Η σύγκρουση ενός αστεροειδούς με τη Γη είναι κάτι απέναντι στο οποίο δεν μπορούμε να προστατευτούμε. Η τελευταία τέτοια μεγάλη σύγκρουση έλαβε χώρα εδώ και 66 εκατομμύρια χρόνια και πιστεύεται πως αφάνισε τους δεινόσαυρους – και είναι κάτι που θα ξανασυμβεί. Δεν μιλάμε για επιστημονική φαντασία: είναι κάτι που μας το εγγυώνται οι νόμοι τής φυσικής και των πιθανοτήτων».

Δυσοίωνες οι προβλέψεις του για το ανθρώπινο είδος. Κάτι που θα πρέπει να απασχολεί τους ισχυρούς τής Γης, όχι για να απλώσουν κάποια ασπίδα προστασίας γύρω της, αυτό είναι αδύνατο να συμβεί, αλλά για να κάνουν ευτυχέστερη και πιο ευχάριστη τη διαμονή μας στον πλανήτη. Πολύ πριν ο άνθρωπος επιχειρήσει να μεταναστεύσει ο Διάστημα, έχει τις δυνατότητες να θεραπεύσει τον πόνο, να βρει διεξόδους στα ψυχικά του προβλήματα, να βελτιώσει τη φυσική του κατάσταση, να προσεγγίσει πιο γόνιμα τον έρωτα, να εξελίξει θετικότερα την παιδεία του, να γίνει σεμνότερος απέναντι στον θάνατο.

Ο Χόκινγκ (και όχι μόνο αυτός, αλλά εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες, ακόμα, επιστήμονες) και οι προβληματισμοί του, είναι άμεση ανάγκη να απασχολήσουν σοβαρά τους ηγέτες τού κόσμου, αν θέλουν να μιλούν για το μέλλον τής ανθρωπότητας, ακόμα και το πιο άμεσο, αυτό που αφορά εκατό ή και πενήντα χρόνια από τώρα. Γιατί, αν μια σύγκρουση αστεροειδούς με τη Γη, μπορεί να φαντάζει αρκετά μακρινή (που μπορεί και να είναι απρόβλεπτα κοντά), η τήξη τών παγετώνων μπορεί να είναι ιδιαίτερα πλησίον μας, όπως και σε απόσταση αναπνοής μπορεί να είναι ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα.

Όμως, αν τη σύγκρουση με έναν αστεροειδή δεν μπορούμε να την αποτρέψουμε, το πυρηνικό ολοκαύτωμα έχουμε τη δυνατότητα να το αποφύγουμε, εφ’ όσον υπάρξει βούληση όλων των ηγετών. Αυτό γίνεται περισσότερο επιτακτικό τώρα, που με τη βοήθεια των υπολογιστών και της τεχνικής νοημοσύνης, βρισκόμαστε στο κατώφλι ενός νέου κόσμου, ο οποίος μπορεί να γίνει ασύγκριτα πιο ‘‘ανθρώπινος’’ από κάθε άλλη εποχή. Αρκεί όλα αυτά τα επιτεύγματα να χρησιμοποιηθούν θετικά από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο.

«Όταν ανακαλύψαμε τη φωτιά, κατακάψαμε ατυχώς πολλά πράγματα, μέχρι που εφηύραμε τον πυροσβεστήρα. Αντίθετα, με πιο ισχυρές τεχνολογίες, όπως τα πυρηνικά όπλα, η συνθετική βιολογία και η προηγμένη τεχνητή νοημοσύνη, θα πρέπει να προνοήσουμε ώστε να γίνουν εξαρχής τα πράγματα σωστά, διότι μπορεί να μην έχουμε δεύτερη ευκαιρία. Το μέλλον μας συνίσταται σ’ έναν αγώνα ανάμεσα στην αυξανόμενη ισχύ τής τεχνολογίας μας και στη σύνεση με την οποία τη χρησιμοποιούμε», γράφει.

Ως αποτέλεσμα των προσπαθειών τής επιστήμης θα είναι η δημιουργία ενός νέου συναρπαστικού κόσμου, πιστεύει ο Χόκινγκ, πάντα με τον απαράβατο όρο τής σύνεσης. Αυτή είναι και η απάντησή του στο ερώτημα «Πώς μπορούμε να διαμορφώσουμε το μέλλον;»

Την όποια επιφυλακτικότητά του την αποδίδει σε πράξεις πολιτικής, που αποδεικνύουν ότι οι ηγέτες φέρουν τη μεγαλύτερη ευθύνη στο θέμα αυτό:

«Με το Brexit και την εκλογή Τραμπ να επιφέρουν αλλαγές στη μετανάστευση και την ανάπτυξη της εκπαίδευσης, γινόμαστε μάρτυρες μιας παγκόσμιας εξέγερσης ενάντια σε πάσης φύσεως ειδήμονες, συμπεριλαμβανομένων των επιστημόνων. Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε για να διασφαλίσουμε το μέλλον τής επιστημονικής και τής τεχνολογικής εκπαίδευσης;»

Πιστεύω πως το μικρό αυτό (σε σελίδες) βιβλίο με τις αποκρυσταλλωμένες απόψεις του Χόκινγκ, είναι ένα τεράστιο βιβλίο για τον σύγχρονο αναγνώστη, που δεν φοβάται και δεν αποφεύγει τον προβληματισμό.