«Ένα είδος θεραπευτικής διαδρομής»

Γράφει η Άννα Αφεντουλίδου //

 

Ασημίνα Ξηρογιάννη «Ποιήματα 2009-2017», Εκδ. Βακχικόν

 

Η Ασημίνα Ξηρογιάννη εμφανίστηκε εκδοτικά στην ποίηση εδώ και μία δεκαετία περίπου και σ’ αυτό το χρονικό διάστημα έχει αναπτύξει πλούσια και πολύπλευρη δραστηριότητα, διανύοντας μία πορεία για την οποία, παρακολουθώντας τη βυθοσκοπικά, μπορούμε να διαπιστώσουμε σταθερά όσο και διαρκώς εξελισσόμενα πυρηνικά χαρακτηριστικά∙ διαπιστώνουμε δηλαδή πως έχει ήδη διαμορφώσει μία διακριτή φυσιογνωμία. Αυτή τη φυσιογνωμία θα προσπαθήσω να χαρτογραφήσω αδρομερώς.

Συμψηφίζοντας μια δημιουργική δεκαετία

Η Ασημίνα Ξηρογιάννη εξέδωσε το πρώτο της ποιητικό βιβλίο το 2009 με τίτλο Η προφητεία του ανέμου. Η συλλογή αριθμούσε 45 ποιήματα και καθόλου τυχαία ξεκινούσε με μία αντιθετική διάζευξη: Έχασα εσένα μα κέρδισα την ποίηση. Παρόλο που τα ποιήματα αυτά ήταν κυρίως ερωτικά, το ηδονικό πάθος, ο αισθησιακός συγκλονισμός απουσίαζαν, γιατί κυριαρχούσε το αίσθημα της απουσίας και η λύπη της μοναξιάς. Στη δεύτερη ποιητική συλλογή Πληγές το 2011, που αποτελούνταν από 36 ποιήματα, η κλίμακα του ψυχικού πόνου ανέβαινε κατά έναν τόνο και οδηγούνταν στη μοναχική θλίψη αλλά και στην προσμονή μιας πονεμένης υποκατάστασης: αυτήν της ποιητικής δημιουργίας. Ο χώρος των ποιημάτων της ήταν είτε ο εξωτερικός, ο φυσικός χώρος ενός απροσδιόριστου τοπίου που έμοιαζε να είναι η σκηνοθεσία μιας ποιητικής μυθοπλασίας, παρά ένας φυσικός χώρος με αναγνωρίσιμα και προσδιορισμένα χαρακτηριστικά∙ είτε ο εσωτερικός χώρος ενός σπιτιού ή ακόμα πιο στενά, ενός μόνο δωματίου, όπου το ποιητικό υποκείμενο έμενε έγκλειστο και βασανιζόταν εσωτερικά, βιώνοντας την απουσία.

 

ΣΙΩΠΗΛΑ

 

Ο ήλιος αντάμωνε με τα φύκια του πελάου

Στη  Δύση

Η αρμύρα της θάλασσας ευωδίαζε

Στην Ανατολή

Ο ουρανός έκρυβε το βυθό με στοργή 

Στην αγκαλιά του.

 

Δεν είναι άρνηση η σιωπή.

 

 

[Συχνά τις νύχτες δεν κοιμάμαι]

 

Συχνά τις νύχτες δεν κοιμάμαι.

Φαντάζομαι πως ανοίγεις την πόρτα και μπαίνεις.

Έχεις λάγνο βλέμμα.

Χαϊδεύεις τα κόκκινα μαλλιά.

Μυρίζεις το σώμα μου.

Εγώ δεν κουνιέμαι.

Σκύβεις

μου φιλάς το λαιμό.

Μετά φεύγεις

σιωπηλός

όπως ήρθες.

Μα εγώ έχω την αίσθηση πως κάτι ψιθυρίζεις,

σαν όνειρο πως λες

Μη σπαταλάς τις νύχτες σου, δεν θα’ ρθω.

 

 

Στην εξέλιξη της ποιητικής πορείας της, η αντίθεση: εξωτερικός-εσωτερικός χώρος έχει σημαίνοντα ρόλο. Ο εξωτερικός στα πρώτα της ποιήματα -όπως φαίνεται και στα παραπάνω παραδείγματα- έχει περισσότερο λυρικό χαρακτήρα, ενώ ο εσωτερικός χώρος αποκτά σιγά σιγά δραματική διάσταση, τόσο με την πρωταρχική όσο και με τη δευτερογενή σημασία του. Υπάρχουν δηλαδή τα ειδοποιά γνωρίσματα μιας κατά κάποιον τρόπο δραματουργικής σκηνοθεσίας (ο έξω κόσμος υπονοείται αλλά δεν αναπαρίσταται οπτικά, ο «άλλος» δεν εμφανίζεται αλλά «ενσαρκώνεται» μέσα από τον μονόλογο του ποιητικού αφηγητή) αλλά και μια αυξανόμενη ένταση της συναισθηματικής φόρτισης. Η μόνη περίπτωση που αυτό κάπως διαφοροποιείται εντοπίζεται στην τρίτη της ποιητική συλλογή Εποχή μου είναι η ποίηση, όπου η αντίθεση μετατοπίζεται στον άξονα: διαχρονία της ποίησης-συγχρονία της ανθρωπιστικής κρίσης, η οποία βασανίζει και πάλι την ποιήτρια με τον διαζευκτικό της χαρακτήρα. Εκεί που η ζωή επικρατεί με το μέγεθος και την ένταση των προβλημάτων της, εκεί η ποίηση υποχωρεί. Το υλικό είναι πάντα παρμένο από την διάλυση, από την πληγή που βαθαίνει. Στο τρίτο αυτό βιβλίο, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται 41 ποιήματα και εκδόθηκε το 2013, το ποιητικό βλέμμα στρεφόταν προς τα έξω, αλλά ο εξωτερικός χώρος δεν είχε καμιά σχέση με το φυσικό μυθοπλαστικό τοπίο των πρώτων συλλογών. Εδώ ο τόπος ήταν ο αστικός χώρος και μάλιστα της σύγχρονης πόλης. Και ενώ ο χρόνος στις προηγούμενες συλλογές εξαφανιζόταν κάτω από μια διαχρονική διάχυση, εδώ, όπως προαναφέρθηκε, φαίνεται πως απασχολούσε την ποιήτρια η σύγχρονη εποχή με τα κοινωνικά της συμφραζόμενα. Υπήρχε ο προβληματισμός του ποιητικού χρέους, η στράτευση του καλλιτέχνη στο καθήκον, που αισθάνεται ότι έχει σε έναν κόσμο κοινωνικής αναταραχής, να μιλήσει για τα επικαιρικά του συμφραζόμενα.

 

 

ΤΙΜΗΣ ΈΝΕΚΕΝ

 

Γράψε ένα ποίημα για τον ρυτιδιασμένο άνδρα

που πέθανε μόνος στο νοσοκομείο

για το πρεζόνι της Ομόνοιας

για τον μετανάστη που ψάχνει στα σκουπίδια

για την φτωχή γυναίκα που γερνάει πρόωρα ανέγγιχτη.

Γράψε ένα ποίημα τιμής ένεκεν-

αλλιώς κανείς δεν θα τους θυμάται.

 

Ενδιαμέσως, το 2010, η ποιήτρια είχε εκδώσει μια νουβέλα με τίτλο Το Σώμα του έγινε Σκιά, όπου εκ παραλλήλου με την -υποτιθέμενη- παράθεση σελίδων από το Ημερολόγιο ενός αυτόχειρα χορευτή, η σύντροφός του και ποιήτρια προσπαθούσε να αφηγηθεί την ιστορία της σχέσης και της ζωής τους. Και πάλι, επομένως, ήταν κυρίαρχη η απουσία του αγαπημένου άλλου και πάλι κυριαρχούσε ο αγώνας και η αγωνία της αφηγηματικής έκφρασης.

Το 2015 εκδόθηκαν οι 23 μέρες. Επρόκειτο για ένα βιβλίο υβριδικό που μετεωριζόταν ανάμεσα στον ποιητικό λόγο και σε αποσπάσματα με πεζογραφικές ορίζουσες. Μια ιδιότυπη αφήγηση 23 ημερών σε 23 αριθμημένες ενότητες της μιας-μιάμισης σελίδας περίπου, σα σχόλια ενός αποσπασματικού ημερολογίου, όπου η διαφορετική τυπογραφική εμφάνιση (πλαγιογράμματη, και μη, γραφή), αλλά και η διάταξη και στιχοποίηση των όσων γράφονται (με αρκετά κενά, αλλού σε πλήρη στοίχιση και αλλού με στίχους), σηματοδοτούν και τον διαφορετικό χαρακτήρα τους σε σχέση με το κεντρικό νήμα της αφήγησης: από τη μια το προ-κειμενικό υλικό της αφήγησης και τα αυτοαναφορικά σχόλια της ίδιας της αφηγηματικής διαδικασίας σε μία διάταξη∙ και από την άλλη, το τελικό, ας υποθέσουμε, αποτέλεσμα: δηλαδή το ποιητικό κείμενο. Αλλά με σπαραγματικό χαρακτήρα, χωρίς πλήρη καταγραφή ή ευθύγραμμη χρονική ακολουθία.

 

 

ΠΟΙΗΜΑ ΚΟΛΑΖ

 

Aν η Ποίηση είχε χρώμα

Οι φιγούρες του Σαγκάλ (που πετάνε)

«Ο καθρέφτης» του Φοίβου Δελληβοριά

Βότανο Λουίζα (για το αδυνάτισμα)

23 μέρες μόνο (;)

Iδανικοί Αυτόχειρες

Λευτέρης Βογιατζής: Θέατρο σαν ποίηση

Το κολάζ μου «Η Ιστορία της Γυναίκας μέσα στους αιώνες»

Οι ώρες (κινηματογραφική ταινία)

Σύλβια Πλαθ και Μάτση for ever

Aμοργός, του Γκάτσου

Διακοπές στην Πραγματικότητα του Χάρη Βλαβιανού

Παραμύθια για παιδιά και μεγάλους

Το ποδήλατό μου Χοσέ (όνομα που μου αρέσει)

Μέριλυν (η γνωστή)

‘Ολα τα «αν» και τα «γιατί»

Τα ηδονικά του Καβάφη

«Περιέχουμε τα πρόσωπα που αγαπήσαμε»(Μάνος Χατζιδάκις)

Το φιλί του Μουνκ

 

 

Το 2017 εξέδωσε δύο βιβλία: το Λίγη Φθορά για Γούρι, η μεγαλύτερη έως τώρα ποιητική συλλογή της, από την οποία ανθολογούνται και τα περισσότερα ποιήματα της παρούσας έκδοσης και το πολύ μικρό Δοκιμάζοντας το ποίημα όπου το κείμενο συνομιλεί με το κολλάζ, πειραματιζόμενο με τα όρια της γραφής και τις διαστάσεις  ενός πολυτροπικού ποιητικού λόγου. Στο Λίγη φθορά για γούρι υπάρχουν διακριτές ενότητες θεματικές αλλά και υφολογικές, εκ των οποίων η κάθε μία έχει τη θεματική της: ποιήματα ποιητικής, ποιήματα για τον έρωτα, για άλλους ποιητές, για τον χρόνο, για τις κόρες της

 

 

ΑΡΙΑΔΝΗ

 

«Μαμά, σ’ αρέσουν τα βιβλία;», είπες.

«Ναι, μωρό μου», είπα.

«Και μένα μ’ αρέσει να γλείφω τα λεμόνια»

Μετά από μικρή παύση, «…και τα βιβλία ρε», είπες.

Και πήρες ένα βιβλίο και το έσκισες μπροστά μου.

Φύλλο και φτερό το έκανες.

Άρχισες από τώρα τις αποδομήσεις

Πέντε χρόνων

Λερώνεις τη ζωή

Γράφεις το πρώτο σου ποίημα

Χωρίς τίτλο

Απλώς

 

 

 

ΟΝΟΜΑΤΟΘΕΣΙΑ 

 

Τρία λευκά χαρτάκια – τσαλακωμένα

Τράβηξες κλήρο τ’ όνομά σου 

την ίδια τη μέρα του μυστηρίου 

Πρωί πρωί έσπασαν τα τηλέφωνα 

Οι νονές θορυβημένες 

«Τι όνομα θα δώσουμε στο παιδί;» 

Tρία χαρτάκια 

Τρία ονόματα 

Ευδοκία, Μαρία, Γαλήνη 

Όλα ωραία, δε λέω, μα εσύ τράβηξες «Γαλήνη»

 –με τα χεράκια τα λιλιπούτεια– 

Γαλήνη 

Επιλογή ζωής 

Κι ήταν μια πράξη απόσχισης 

Ερήμην, η πρώτη σου επανάσταση 

Οι γονείς σου ήξεραν (ο μπαμπάς σου μεγάλωσε με μια Μαρία, 

η μαμά σου με μια Ευδοκία) 

Εσύ δεν ήξερες, 

μα πριν τη γνώση ήσουν σοφή.

Να πάρεις ήθελες τον κόσμο απ’ την αρχή

 

 

Αν θελήσουμε όμως να ανιχνεύσουμε τις υποδόριες συνάψεις που ενοποιούν τη γραμμική χρονολογικά πορεία που ακολουθήσαμε ως τώρα, θα συμψηφίζαμε κάπως έτσι: Υπάρχει μία τάση η γραφή να γίνεται ολοένα και πιο λιτή, σαν μια εναγώνια προσπάθεια για διαύγεια και καθαρότητα, μια προσπάθεια να επιτευχθεί η κατάλληλη οικονομία, να μπορέσουν οι λέξεις να γεωδαιτήσουν έναν κόσμο που προβάλλει χαώδης και ανεξέλεγκτος. Γι’ αυτό και υπάρχει μια τάση η λυρική έκφραση να μειώνεται έναντι της δραματικής και ο διάλογος με τα εξωτερικά φυσικά στοιχεία ως προβολές των εσωτερικών διεργασιών και συγκρούσεων να μετατρέπεται σε διάλογο με ένα alter ego, έναν υποτιθέμενο ιδεατό όσο και υποθετικό αναγνώστη-ακροατή.

 

ΛΕΞΕΙΣ

 

φωνή δεν έχουν

όμως φωνάζουν 

αν τις αγαπάς 

 

Κι όταν τις σιωπάς θεριεύουν.

Φτάνει μόνο πάνω στο σώμα τους να περπατάς.

Χωρίς αναπνοή να τις διανύεις.

 

Να εναποθέτεις σ’ αυτές τις ελπίδες σου.

 

 

Η τάση για απομόνωση του ποιητικού υποκειμένου παρακολουθεί μια ολοένα αυξανόμενη τάση εγκλεισμού η οποία φαίνεται και στη σμίκρυνση του χώρου της ποιητικής δράσης ή συνομιλίας, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για αυτοπροσδιορισμό και δηλώνοντας, τρόπον τινά, ότι η πληγή είναι η πηγή των ποιημάτων.

Για να επιστρέψω στην αρχική μου παρατήρηση, ένα αντιθετικό δίπολο ως πυρήνας υπάρχει σε όλα τα βιβλία της Ασημίνας Ξηρογιάννη σε διάφορες παραλλαγές, εδραιώνοντας μια συνδηλωτική αντίθεση καίριας σημασίας: ζωή-τέχνη. Στη νουβέλα της, για παράδειγμα, ο ήρωας, που είναι χορευτής, καλείται ψυχαναγκαστικά, χωρίς εμφανή εξωτερική αναγκαιότητα, συνεχώς να επιλέγει ανάμεσα στην τέχνη του και στη ζωή, στην τέχνη και τον έρωτα. Εκείνος επιλέγει σταθερά τον χορό και όταν δεν μπορεί πια να το κάνει, διότι έρχεται η φθορά του χρόνου, οδηγείται στην αυτοκτονία. Η αφήγηση επεκτείνεται αυτοσχολιαζόμενη και στην ικανότητα της ποιήτριας, συντρόφου του χορευτή, να γράφει «εμπνευσμένα»: ο έρωτας και η ποίηση παρουσιάζονται ως αλληλοβόρα. Όταν ο έρωτας υπάρχει, ανθεί και ευτυχεί, η γραφή συρρικνώνεται, η έμπνευση ατονεί, το ποίημα εξαφανίζεται. Όταν η απόρριψη, η απουσία ή και η απώλεια κυριαρχούν στο συναισθηματικό πεδίο της αφηγήτριας, τότε η έμπνευση τρέφεται και το κείμενο αρχίζει να μετα-ποιείται.

 

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

 

Ξαναγυρίζω στα παλιά λημέρια μου,

στο χώρο της ποίησης.

Οικεία και αγαπημένη περιοχή.

Εσύ με έφερες εδώ χωρίς να ξέρεις.

Είπα μήπως και αναπληρώσω γράφοντας

το κενό της απουσίας σου.

 

 

 

Εξάλλου, γενικότερα ο εκφραστικός μηχανισμός φαίνεται να προϋποθέτει έναν μηχανισμό πόνου, π.χ. ο έρωτας παρουσιάζεται ως απώλεια ή απουσία είτε επαπειλούμενη είτε ως γεγονός, την αναστροφή του οποίου περιμένει με προσδοκία το υποκείμενο που αφηγείται. Η απώλεια, που βιώνεται με θλίψη, αποτελεί και το υλικό με το οποίο χτίζεται το ποίημα, τόσο περισσότερο μάλιστα, όσο διαλύεται η ερωτική, το συνηθέστερο, προσδοκία. Επομένως, η σχέση ευδοκίμησης της ζωής και γονιμοποίησης της λογοτεχνικής έμπνευσης εμφανίζεται ως κατ’ εξοχήν αντιστρόφως ανάλογη: αν ο έρωτας ευτυχήσει, η γραφή καταργείται. Όσο η πληγή βαθαίνει, τόσο το ποίημα τροφοδοτείται, η οργανογένεσή του ολοκληρώνεται κι αυτό οδεύει προς την γέννηση.

Όμως με αυτόν τον τρόπο κάθε διαζευκτικό ή/και συζευκτικό δυαδικό σχήμα υποχωρεί με τη σειρά του αφήνοντας τη μονάδα έκθετη στην απόλυτη μοναξιά της. Για παράδειγμα στις 23 μέρες με τον τρόπο που παρατίθενται οι σημειώσεις δημιουργείται ένας ψευδοδιάλογος, ο οποίος δίνει την αίσθηση μιας θεατρικότητας, αλλά η διαλογικότητά του είναι μόνο ενδοκειμενική. Άρα, πρόκειται ουσιαστικά για μονόλογο. Συνακόλουθα και το ζεύγος, όπως προβάλλεται, είναι «ψευδές». Όποιος κι αν αποχωρήσει από το ερωτικό ή ποιητικό προσκήνιο, αυτός που θα μείνει, για να κονταροχτυπηθεί με τους εσωτερικούς του δαίμονες, θα είναι πάντα η μονάδα.

Τέλος, η επαναλαμβανόμενη εμφάνιση ή/και η υποδήλωση ενός χώρου μονήρους εγκλεισμού ως αναγκαία συνθήκη για τη διαδικασία της γραφής -με ελάχιστες εξαιρέσεις-, όχι μόνο δεν είναι τυχαία αλλά υπογραμμίζει μια, τρόπον τινά, καταδίκη στη μοναξιά. Ο περίκλειστος χώρος ενός «δωματίου» ως συνθήκη ποιητικής ή/και ερωτικής προσδοκίας εμφανίζεται ήδη από την πρώτη συλλογή. Επαναλαμβάνεται και εντείνεται στην δεύτερη συλλογή, υποχωρεί κάπως στην τρίτη, διότι εκεί, όπως είπαμε, εμφανίζεται ο εξωτερικός χώρος με άλλο ποιητικό στίγμα και επανεμφανίζεται στην τελευταία υπογραμμίζοντας πιο εμφατικά τη διάσταση ζωής και τέχνης.

 

 

ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ 

 

 

Σε περιβάλλω με μια μεγάλη αναμονή

Μάτση Χατζηλαζάρου 

 

 

Χάθηκε από καιρό η μουσική των λέξεων 

και τώρα πρέπει να διασχίσεις το τοπίο στη σιωπή.

Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό. 

Αφέσου λοιπόν και απόλαυσε 

το ασπρόμαυρο μιας νεκρής φύσης.

Μόνο μην μπεις στον πειρασμό να φας το μήλο. 

Μόνο μην κάνεις το μαύρο ή το άσπρο τρόπο ζωής. 

Απλά στάσου και κοίτα τον πίνακα 

μισοκλείνοντας τα μάτια. 

Εναρμονίσου –έστω για μια στιγμή– με το ανείπωτο. 

Και ετοιμάσου για το ποίημα που πλησιάζει. 

 

– Ακούς τα βήματά του;

 

Η Ασημίνα Ξηρογιάννη εκτός από την ποιητική πορεία που έχει ως τώρα διανύσει και την οποία προσπαθήσαμε να αποτυπώσουμε -αναμφισβήτητα κυρίαρχη είναι η ταυτότητά της ως ποιήτριας και όχι ως πεζογράφου- έχει επίσης επιμεληθεί Ανθολογίες, διατηρεί από το 2009 το ιστολόγιο Varelaki – Σελίδες Τέχνης και Πολιτισμού, ασχολείται με το Θέατρο, έχει εκδώσει ένα θεατρικό μονόπρακτο, έχει κάνει μεταφράσεις -και έχει μεταφραστεί- γράφει κριτικές.

Η ποίηση, μαντεύουμε μελετώντας τα κείμενά της, αποτελεί για εκείνη ένα είδος θεραπευτικής διαδρομής, μια οδυνηρή παρηγοριά που ανακουφίζει προσωρινά, παρόλο τον πόνο, τις ματαιώσεις ή και την απογοήτευση που η ίδια κρύβει. Αποτελεί έναν μονόδρομο, τον οποίο η ποιήτρια δεν μπορεί να εγκαταλείψει γιατί έχει γίνει ο δικός της δρόμος

 

 

ΥΠΕΡΒΑΣΗ

 

Το αρχικό ερέθισμα

Το σώμα που έχασα

Έγινε τώρα η φωνή μου.

Και αφηγούμαι την ιστορία του

για να μην χάσω την ψυχή μου.

Το σώμα έγινε νουβέλα

Για όλες τις μέσα διαδρομές

Τις σκιές τις ρήξεις

Πώς μεταφράζεται η ζωή

σε λόγο ποιητικό,

αυτό πρέπει να δείξεις.

Σαν ρέουν οι λέξεις,

όλα ανθίζουν.

Ξεπερνιέται η άβυσσος.

 

Κουβεντιάζεται η πληγή.

 

Επομένως. Η ποιήτρια, μέσα στη δεκαετία που ήδη πέρασε και στη δεύτερη την οποία βαδίζει, υπηρετεί την τέχνη του λόγου μέσα από πολλές παράλληλες δράσεις, επιδεικνύοντας αξιοζήλευτη προσήλωση, εργατικότητα και αγάπη. Και της ευχόμαστε ολόψυχα να συνεχίσει με το ίδιο πάθος σε όλα τα πεδία: ποίηση, αφήγηση, μετάφραση, θεατρική συγγραφή, ανθολόγηση, κριτική. Εξάλλου, κανένα από αυτά δεν στεγανοποιείται πλήρως από το άλλο, καθώς το ένα προοικονομεί το άλλο, το ένα προϋποθέτει ή/και ακολουθεί το επόμενο∙ καθώς όλα αλληλοεισδύουν συναιρούμενα, διαμορφώνοντας έναν χώρο δραστικής πραγμάτωσης, όπου ηττάται η απραξία∙ απραξία η οποία δεν μπορεί παρά να είναι παθο-λογική για ένα πλάσμα τόσο ζωντανό, τόσο γεμάτο δύναμη.