✔ Πέρσα Κουμούτση: «Κάθε παρακμή ξεκινά με εφησυχασμό»

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

 

«Τα δικά μου τιμαλφή είναι η γλώσσα, η αντίληψη που έχω για τον τόπο και τον λαό της Αιγύπτου, και ο σεβασμός για όλα εκείνα που έζησα, με προμήθευσαν με ανεπανάληπτα εφόδια ζωής.»

Η Πέρσα Κουμούτση βραβευμένη ελληνίδα συγγραφέας και μεταφράστρια που γεννήθηκε στο Κάιρο, σπούδασε Αραβική Λογοτεχνία, υπηρετεί κοντά τρεις δεκαετίες τα ελληνικά γράμματα με δικά της μυθιστορήματα και μας έμαθε τον Μαχφούζ και αρκετούς από τους σημαντικότερους συγγραφείς και ποιητές του αραβικού κόσμου, μας μίλησε στον Φιλελεύθερο για την Αραβική λογοτεχνία και την λογοτεχνία της, τις ιδιαιτερότητες και την εξελικτική πορεία της μέσα στον χρόνο και στον δυτικό κόσμο και παίρνοντας αφορμή από την παρακμή του Αλεξανδρινού στοιχείου, για την δική μας κρίση και παρακμή:

 

«Διότι κάθε παρακμή ξεκινά με τον εφησυχασμό και την πεποίθηση ότι δεν τρέχει τίποτα. Η εθελοτυφλία είναι παράγοντας παρακμής, όπως και η αλαζονεία και βέβαια παντού και πάντοτε ο Χρόνος. Η φυσιολογική φθορά των πραγμάτων είναι αναπότρεπτη.»

-Κυρία Κουμούτση, η Λιβανέζα Χόντα Μπακαράτ, την οποία εσείς μας συστήσατε με το βιβλίο που μεταφράσατε «Σιωπή στη χώρα των πολέμων» (εκδ. Αλεξάνδρεια) τιμήθηκε με το βραβείο International Prize for Αrabic Literature, η αραβική λογοτεχνία δεν έπαψε ποτέ να ανθίζει ή ανθίζει ξανά;

Η Αραβική λογοτεχνία δεν έπαψε ποτέ να ανθίζει, διότι δεν σταμάτησε ποτέ να εξελίσσεται, ενώ τα τελευταία χρόνια εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς. Δεν  είναι τυχαίο που και το διεθνές Βooker δόθηκε σε άραβα συγγραφέα και δη γυναίκα από το Ομάν, και ίσως είναι ένα φαινόμενο που δεν συναντάμε σε άλλες λογοτεχνίες- αν μπορούμε να διαχωρίσουμε τη λογοτεχνία ή να την κατατάξουμε, σύμφωνα με τον γεωγραφικό ορίζοντα στον οποίο δημιουργείται. Η Αραβική λογοτεχνία συγχρονίζεται απόλυτα με την εποχή και τα γεγονότα που σημάδεψαν και συνεχίζουν να σημαδεύουν την περιοχή της Μ. Ανατολής. Το έχω επισημάνει πάλι, ότι η Ιστορία έπαιξε και παίζει καταλυτικότατο ρόλο στη διαμόρφωσή της τα τελευταία  χρόνια. Κάθε εποχή την αναγεννά εκ νέου, πιο δυνατή και βέβαια, πιο σύνθετη και πιο ελκυστική.

-Στο μεταξύ δυο βιβλία μεγάλων Αιγυπτίων συγγραφέων Taha Hussein (εκδ. Gutenberg) και Sonalla Ibrahim, (εκδ. ΑΩ) βρίσκονται σε εκδοτική διαδικασία, είναι δική σας επιλογή;

Τα συγκεκριμένα είναι. Οι εν λόγω συγγραφείς αποτελούν  πυλώνες της σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας, συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πλέον αναγνωρισμένους του αραβικού κόσμου με βιβλία τομές για τα δεδομένα της εποχής τους. Ο πρώτος είναι ο πατέρας του μοντερνισμού και ο δεύτερος του μεταμοντερνισμού. Εισήγαγε νέες αφηγηματικές τεχνικές, ενώ ο συμβολισμός και η αλληγορική διάσταση των θεμάτων που πραγματεύεται αποτέλεσε σχολή για τους νεότερους συγγραφείς. Δεν θα μπορούσα λοιπόν να μη τους συστήσω στο ελληνικό κοινό, αφού το Ευρωπαϊκό τους γνωρίζει εδώ και δεκαετίες.

-Είστε ο άνθρωπος που μας γνώρισε τον Ναγκίμπ Μαχφούζ και την Αραβική λογοτεχνία, τι έχει αλλάξει στο μεταξύ στην αραβική λογοτεχνία;

Tα τελευταία χρόνια έχει εξελιχθεί τόσο, που σχεδόν είναι σαν να μιλάμε για μια εντελώς διαφορετική λογοτεχνία από εκείνη των αρχών του 20ου αιώνα, ή ακόμα και των προηγούμενων δεκαετιών. Έχει αφήσει πλέον οριστικά πίσω της τα παραδοσιακά της μοτίβα, τα ρομαντικά της θέματα, τον εξωτισμό και ανταγωνίζεται πλέον επάξια τη σύγχρονη λογοτεχνία των Δυτικών. Τολμώ να πω ότι υπερέβη ακόμα και τον ‘μαγικό ρεαλισμό’ του Μαχφούζ, αν και θεωρώ ότι τα έργα του αποτελούν και θα αποτελούν πάντα στιβαρό θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται η σύγχρονη αραβική λογοτεχνία, με όποια μορφή ή περιεχόμενο.

-Το 2016 κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στη γλώσσα μας η «Ανθολογία Σύγχρονης Αραβικής Ποίησης», η οποία αγαπήθηκε, επαινέθηκε, βραβεύτηκε, να αναφερθούμε στα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά;

Το κυριότερο χαρακτηριστικό της είναι ότι καθρεφτίζει αυτή ακριβώς την προοδευτική εξέλιξη και τη διαφοροποίηση της λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια. Διότι τα πράγματα δεν άλλαξαν μόνο στην πεζογραφία, αλλά και στην ποίηση που είναι μια από τις σημαντικές εκφράσεις ή εκφάνσεις της λογοτεχνίας των αράβων. Η ποίηση πάντα έπαιζε σημαντικό ρόλο στις ζωές τους, δεν ήταν και δεν είναι προνόμιο των ελίτ, ή των διανοούμενων. Η ποίηση διαβάζεται από όλα τα κοινωνικά στρώματα. Τα ποιήματα που επέλεξα δίνουν μια διαυγή, θέλω να πιστεύω, εικόνα, της σύγχρονης κοινωνίας των αράβων, έτσι όπως εξελίχτηκε, και με όσα τραύματα κουβαλά, μαζί με τις ανησυχίες και τους φόβους της για το επισφαλές της μέλλον, την προσφυγιά, τον εκπατρισμό, την ξενότητα κλπ. Αποτελούν πιστή αναπαράσταση του τι ακριβώς συμβαίνει σήμερα.

-Η Αλεξάνδρεια και το Κάιρο, όπως και ο Μαχφούζ, πρωταγωνιστούν στο συγγραφικό σας σύμπαν, πόσο έχει να κάνει με τη διπλή σας καταγωγή όλο αυτό και πόσο με περιόδους που ζήσατε και τα περιείχαν όλα, τη μέγιστη ακμή και παρακμή;

Θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που κουβαλώ δυο πολιτισμικές και γλωσσικές ταυτότητες, (τρεις με την αγγλική καθότι οι σπουδές μου έχουν να κάνουν και με την αγγλόφωνη λογοτεχνία, ενώ ασχολήθηκα για ένα μεγάλο διάστημα και επαγγελματικά). Η Αλεξάνδρεια και το Κάιρο είναι δυο πόλεις σύμβολα, πόλεις που στο συλλογικό συνειδητό του έλληνα είναι συνδεδεμένες και με τη δική του πολιτισμική ιστορία. Τις βίωσα την εποχή που προσπαθούσαν να εδραιώσουν την αραβική τους ταυτότητα. Ο κοσμοπολιτισμός τους, όπως τον εννοούμε εμείς οι δυτικοί, είχε αρχίσει ήδη να φθίνει αισθητά. Μέσα σε αυτό το κλίμα αυτοπροσδιορισμού των κατοίκων τους, προσπάθησα με τη σειρά μου να αναζητήσω τη δική μου ταυτότητα. Δεν ήταν τόσο εύκολο. Ήταν μια δύσκολη διαδικασία για ένα πολύ νέο άνθρωπο γι’ αυτό και τα αποτύπωσα όλα στα βιβλία μου. Όσο για τον Μαχφούζ υπήρξε για μένα μεγάλος σταθμός στην επαγγελματική μου ζωή και όχι μόνο. Δεν στάθηκα όμως σε αυτόν, έπρεπε να τον υπερβώ, να υπερβώ την εμμονή που είχα για αυτόν, για να προχωρήσω.

-Τι σηματοδοτεί ο Μαχφούζ στο συγγραφικό έργο σας; Βρίσκετε ίχνη του;

Στα πρώτα μου βιβλία οι επιρροές είναι εμφανείς, μου ήταν δύσκολο να ‘αποκοπώ’ εντελώς από τις ‘διδαχές΄ του, την συγγραφική του ιδεολογία, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτή τη έκφραση. Κυρίως, διότι τα περισσότερα βιβλία μου αναφέρονται στην περιοχή την οποία ο ίδιος περιγράφει εμβληματικά και αξεπέραστα. Στις καινούριες μου δουλειές το στοιχείο αυτό αποδυναμώνεται σιγά σιγά, ξεθωριάζει. Σίγουρα όμως μέρος του παραμένει να υποβόσκει σαν μια μικρή φλόγα μέσα μου και βέβαια παραμένει η πυξίδα μου, σε ό,τι γράφω, όπως άλλωστε και τα γραπτά άλλων σημαντικών συγγραφέων, τους οποίους μελέτησα κι ασχολήθηκα σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό.

-Τι πρέπει να έχει μια ιστορία για να γίνει ιστορία σας;

Συναισθήματα, σκέψεις, προβληματισμούς και αγωνίες μου, σε μια δεδομένη στιγμή. Να μην εγκλωβίζεται, όμως, στο ατομικό ή το προσωπικό στοιχείο. (Η υπέρμετρη ή εξακολουθητική αυτοαναφορικότητα, συνήθως βλάπτει τον δημιουργό). Και βέβαια να αποτελεί το ‘όχημα’ και όχι αυτοσκοπό.

-Ένας ήρωας ή μια ηρωίδα για να γίνει ήρωας και ηρωίδα σας;

Χαρακτήρες που δεν διαθέτουν ηρωικές διαστάσεις. ‘Ήρωες ή ηρωίδες’ που συγκρούονται διαρκώς με τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους, που κουβαλούν αδυναμίες τις οποίες προσπαθούν εναγωνίως να τις υπερβούν.

-Υπάρχουν θεματικές στις οποίες επανέρχεστε σε σημείο συγγραφικής εμμονής;

Στην αρχή, το θέμα της νοσταλγίας με απασχόλησε πολύ, όπως και εκείνα της ταυτότητας, και της αποδοχής από τον «Άλλο», υπήρξαν θέματα που υπηρέτησα, σχεδόν εμμονικά. Κι αυτό γιατί πάντα ένιωθα ξένη ακόμα και στον τόπο μου, ή τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό. Ίσως γιατί ιδιοσυγκρασιακά ανήκω αλλού, όχι στην Αίγυπτο απαραίτητα, αλλά σε ένα κόσμο που σαφώς την περικλείει μαζί με την Ελλάδα. Στην πραγματικότητα είναι ένας ουτοπικός χώρος που δεν περιγράφεται, ούτε προσδιορίζεται εύκολα. Τελευταία, όμως, με απασχολούν άλλα θέματα, ίσως όχι σε  εμμονικό, αλλά σίγουρα σε σημαντικό βαθμό και έχουν να κάνουν με τον άνθρωπο, γενικότερα. Την αδυναμία του να ενσωματωθεί ή να αντιδράσει σε περιόδους που απαιτούν δράση και νηφαλιότητα. Τα εμπόδια που υψώνει ο ίδιος γύρω του, και που συχνά γίνονται η φυλακή του, από την οποία είναι αδύνατον έπειτα να αποδράσει, ή έστω να συμφιλιωθεί. Η αδράνεια για παράδειγμα, είναι μια ιδέα που με ιντριγκάρει, όπως ό,τι αποτελεί εμπόδιο για τον άνθρωπο με γοητεύει. Οι ευκολίες του με αφήνουν παγερά αδιάφορη.

-Πώς επιλέγετε τους συγγραφείς που θα τους χαρίσετε την ελληνική τους φωνή;

Διαβάζω πολλά βιβλία. Έχω μεγάλη βιβλιοθήκη που περιέχει βιβλία από τις αρχές του 20ου αιώνα ως σήμερα. Πολύ συχνά συγγραφείς από τον αραβικό κόσμο μου στέλνουν βιβλία τους. Για παράδειγμα, η Χόντα Μπαρακάτ μου έστειλε το βιβλίο της πολύ πριν την βράβευσή του. Όμως σήμερα στην Ελλάδα τα πράγματα έχουν αλλάξει, όποιος θέλει μεταφράζει από όποια γλώσσα διατείνεται ότι μεταφράζει. Αρκεί να το ισχυριστεί. Κανείς δεν ψάχνει για την κατάρτιση, τις σπουδές, την ιστορία του.

-Έχει αλλάξει κάτι όσον αφορά την αραβική λογοτεχνία μέσα στον χρόνο;

Πολλά, αλλά το κυριότερο επίτευγμά της είναι ότι γέννησε τη λεγόμενη λογοτεχνία της αραβικής διασποράς, που έχει δυο σπουδαίες ιδιαιτερότητες. Η μία είναι ότι φέρει τα χαρακτηριστικά του τόπου από τον οποίο εκπατρίστηκαν οι συγγραφείς και η δεύτερη, φέρει αρκετά στοιχεία του τόπου παραμονής τους. Ο συνδυασμός στοιχείων από δυο διαφορετικές- συχνά, εκ διαμέτρου αντίθετες, περιοχές- την ανάγουν ως μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες λογοτεχνίες. Έπειτα τα βιώματα των συγγραφέων που έχουν εκπατριστεί είναι συνήθως συγκλονιστικά κι όταν αποδίδονται σωστά, δημιουργούν ένα πολύ πετυχημένο αποτέλεσμα.

-Την αποδοχή της από την Δύση;

Βεβαίως, κι αυτό το κατέκτησε με το σπαθί της, άλλωστε οι σπουδαιότεροι πλέον συγγραφείς ανήκουν, όπως ανέφερα, στη λεγόμενη αραβική ‘διασπορά’. Ζουν και γράφουν στη Δύση και είναι αυτή που σε πολλές περιπτώσεις τους αναδεικνύει, όπως στην περίπτωση του εξαιρετικού Λιβανέζου συγγραφέα, Παλαιστινιακής καταγωγής, Μάζεν Μααρούφ, που μεταφράζω τώρα, και που ζει εδώ και χρόνια στην Ισλανδία. Συγκαταλέγεται στους άραβες συγγραφείς με διπλή πολιτισμική ταυτότητα και γράφει μοναδικά.

-Θα μπορούσε η παρακμή του Αλεξανδρινού στοιχείου να φωτίσει κάπως και την δική μας παρακμή;

Φυσικά, διότι κάθε παρακμή ξεκινά με τον εφησυχασμό και την πεποίθηση ότι δεν τρέχει τίποτα. Η εθελοτυφλία είναι παράγοντας παρακμής, όπως και η αλαζονεία και βέβαια παντού και πάντοτε ο Χρόνος. Η φυσιολογική φθορά των πραγμάτων είναι αναπότρεπτη.

-Η λογοτεχνία ωφελείται ή ζημιώνεται από μια οικονομική κρίση; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κρίση μας έκανε καλύτερους συγγραφείς;

Νομίζω πως ωφελείται. Δεν είναι τυχαίο που η παραγωγή μας τα τελευταία χρόνια ξεχωρίζει, θεωρώ το επίπεδο της εξαιρετικά βελτιωμένο. Η ευμάρεια ποτέ δεν έδωσε τροφή ή ερεθίσματα για νέες ιδέες. Έπειτα γίναμε μια πολυπολιτισμική κοινωνία και αυτό έχει αλλάξει άρδην την οπτική των συγγραφέων. Άνοιξε τους ορίζοντες μας, κάτι που μάλλον άργησε να γίνει, σε σχέση με τους άλλους Ευρωπαϊκούς λαούς.

-Οι «Αλεξανδρινές φωνές στην οδό Λέψιους», κυρία Κουμούτση, πάντοτε θα ηχούν στ’ αυτιά σας;

Πάντοτε. Είναι φωνές από όλα τα βιβλία που έγραψα και σηματοδοτεί τον επίλογο της Αιγυπτιώτικης λογοτεχνίας, που υπηρέτησα εδώ και δυο περίπου δεκαετίες. Δεν θα μπορούσα να αρχίζω καινούριο κύκλο ιστοριών, αν δεν έκλεινα τον προηγούμενο με ένα τρόπο που θα με ικανοποιούσε και ευτυχώς ικανοποίησε τους αναγνώστες που με παρακολουθούν χρόνια. Αλλά είναι επίσης και φωνές που θα με ακολουθούν πάντα σε ό,τι γράφω. Οι Αλεξανδρινές φωνές, στην οδό Λέψιους (εκδ Μεταίχμιο) είναι για μένα τερματικός σταθμός, αλλά και αφετηρία για μια νέα και ευελπιστώ, ευοίωνη διαδρομή.

-Επιστρέφετε στους «Δρόμους του Καίρου»; Και βρίσκετε τι; Πού συναντάτε τα δικά σας τιμαλφή;

Επιστρέφω και κάθε φορά ανακαλύπτω καινούρια πράγματα, οι εικόνες αλλάζουν, το ίδιο και οι συνθήκες, αλλά τα συναισθήματα παραμένουν αναλλοίωτα. Τα δικά μου τιμαλφή είναι η γλώσσα, η αντίληψη που έχω για τον τόπο και τον λαό της Αιγύπτου, και ο σεβασμός για όλα εκείνα που έζησα, με προμήθευσαν με ανεπανάληπτα εφόδια ζωής.

 

Δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο.