Βιβλιοκριτική άποψη

Γράφει ο Κωνσταντίνος Μούσσας //

«Περί Μετάδοσης. Επιστήμη, άνθρωπος και κοινωνία στην εποχή της πανδημίας», Συγγραφέας Paolo Giordano, Μτφ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδόσεις Πατάκης, 2020.

Στην αρχή κιόλας αυτής της τρομερής πανδημίας, μιας πρωτόγνωρης για τον σύγχρονο κόσμο κατάστασης φόβου και εγκλεισμού, ο πολυβραβευμένος φυσικός επιστήμονας Paolo Giordano[1], συγγραφέας του μυθιστορήματος «Η μοναξιά των πρώτων αριθμών» το οποίο μεταφράστηκε σε 30 γλώσσες και απέσπασε το σημαντικό λογοτεχνικό βραβείο Stregga, συγκέντρωσε μέσα σε δέκα περίπου μέρες[2] με αξιοζήλευτη ψυχραιμία σκέψεις, απόψεις αλλά και προβληματισμούς, (αλλά προπάντων όσα επιστημονικά δεδομένα είχε εκείνο το διάστημα) σε ένα σύντομο βιβλίο -ας πούμε έναν οδηγό όχι επιβίωσης, αλλά συνειδητοποίησης μιας νέας πραγματικότητας, των αιτίων που την επέβαλαν και των οδυνηρών συνεπειών της.

Ο λόγος του, όχι περισσότερο λογοτεχνικός από όσο επιτρέπει το θέμα του βιβλίου, ξεκινά με τη φράση: «Η επιδημία του κορονοϊού ίσως αποδειχθεί η σοβαρότερη κρίση της εποχής μας». Μετά από ένα χρόνο, συνειδητοποιούμε πόσο προφητική ήταν η υπόθεσή του αυτή. Επιστρατεύοντας  γνώσεις μαθηματικών και στατιστικής, τις πρώτες ιατρικές -η αλήθεια είναι ασαφείς πληροφορίες- που είχαν ως τότε αρχίσει να γνωστοποιούνται στο ευρύ κοινό, τις απόψεις του σχετικά με τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά και παραμέτρους της κρίσης, επιχειρεί να περιγράψει με σύντομο και ξεκάθαρο τρόπο, απλά αλλά όχι υπεραπλουστευμένα, την εξέλιξη της πανδημίας από τη σκοπιά ενός διανοητή με θετική κατάρτιση. Η σκέψη του είναι σε τέτοιο βαθμό ρεαλιστικά επιστημονική και επαγωγική, (αν και εκ των υστέρων και με βάση τα όσα τώρα γνωρίζουμε,  φαίνεται σε κάποια σημεία αν όχι εσφαλμένη, πάντως ανεπαρκής και θα αναφέρω στη συνέχεια μερικά παραδείγματα), ώστε καταλήγει στο συμπέρασμα του αναπόφευκτου δεύτερου και πιθανώς τρίτου κύματος  έξαρσης της πανδημίας με βάση την εξέλιξη του δείκτη μεταδοτικότητας, χωρίς να κάνει παρακινδυνευμένες προβλέψεις, αλλά αναλύοντας τα δεδομένα και στηριζόμενος σε όσα επιδημιολογικά στοιχεία γνωρίζουμε για την οικογένεια των κορωνοϊών. Και φυσικά επαληθεύθηκε απόλυτα.

Ο Giordano αν και επισημαίνει τη σημασία που θα έχει ένα εμβόλιο-και αυτό το ζούμε πλέον- σπεύδει να τονίσει την κρισιμότητα στο ενδιάμεσο διάστημα, η τήρηση των μέτρων προλήψεις της εξάπλωσης του ιού. Η παγκοσμιοποίηση[3], η αλληλεπίδραση, οι μετακινήσεις, ο συσχετισμός κοινωνιών, θρησκειών, εθίμων, συνειδητοποιεί πόσο επηρεάζουν ή επηρεάζονται από την καινούργια νόσο, σε βαθμό και τρόπο πρωτοφανή και σίγουρα πολύ βαθύτερο και ευρύτερο από όσα συνέβησαν τη δεκαετία του 1980 με το ξέσπασμα μιας άλλης κρίσης, η οποία μάλιστα είχε και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά: αυτή του AIDS. Η διαφορά με εκείνη την εποχή -σύμφωνα με τις απόψεις του συγγραφέα- δεν είναι τόσο τα ίδια τα αντανακλαστικά συναισθήματα που προέρχονται από την άγνωστη απειλή και τον φόβο (θυμός, αδιαφορία, κυνισμός, δυσπιστία, παραίτηση), αλλά από το ότι η τωρινή υγειονομική κρίση δεν περιορίζεται μόνο σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες με ορισμένες ιδιαιτερότητες και χαρακτηριστικά.

Δεν έχει κανένα συγκεκριμένο επιδημιολογικό προφίλ και δεν εντάσσεται εύκολα σε αλγοριθμικά συστήματα ανάλυσης και πρόβλεψης. Αυτά φαίνεται πως ως ένα βαθμό διαφεύγουν στον συλλογισμό του συγγραφέα, όπως και η πραγματική έκταση των  ολέθριων οικονομικών και εργασιακών συνεπειών της αδυσώπητης εργαλειοποίησης της κρίσης με θύματα αυτή τη φορά εργαζομένους και τη μεσαία τάξη.

Κανένα επιδημιολογικό μοντέλο ή άλλο (πολιτικό ή κοινωνικό), θα μπορούσε να προβλέψει τη διάρκεια και την ένταση της πανδημίας. Καμία κυβέρνηση-ακόμα και των πιο αναπτυγμένων κρατών- και κανένας διεθνής οργανισμός δεν ανταποκρίθηκε ικανοποιητικά στην αντιμετώπιση ή έστω στον συντονισμό μιας κοινής παγκόσμιας προσπάθειας που στόχο θα είχε να προλάβει ή να περιορίσει όσα εδώ και ένα χρόνο βιώνει ολόκληρος ο πλανήτης, παρότι όπως υποστηρίζεται  από τη διεθνή κοινότητα εκατοντάδες επιστήμονες από διάφορες ερευνητικές ομάδες εργάστηκαν πυρετωδώς για την ανάπτυξη ενός σωτήριου εμβολίου. Σημειώνω εδώ τη μέχρι στιγμής αρνητική στάση του λεγόμενου δυτικού κόσμου έναντι εμβολίων τρίτων χωρών όπως η Κίνα και ειδικά η Ρωσία, με τη δικαιολογία ότι αυτά δεν έχουν εγκριθεί από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων. Ο Giordano αριστοτελικά  και με τη λογική του θετικού επιστήμονα προσπαθεί να περιγράψει τις πρώτες μέρες ενός κόσμου που έρχεται και δεν είμαι βέβαιος ότι τελικά το καταφέρνει, έστω και αν δεχτώ ότι δεν ήταν αυτός ο σκοπός αυτού του βιβλίου[4]. Οι ισχυρισμοί του που αφορούν τη συσχέτιση της γένεσης του συγκεκριμένου ιού με την κλιματική αλλαγή, τις καταστροφικές πυρκαγιές στον Αμαζόνιο ή τις σφοδρές πλημύρες στην ινδονήσια από τη μια κι από την άλλη η ξεκάθαρη απόρριψη κάθε θεωρίας συνομωσίας, πχ. τη δημιουργία του ιού σε κάποιο εργαστήριο της Γουχάν (ίσως δικαίως) και μαζί όμως κάθε υπόθεσης που αμφισβητεί κριτικά τα όσα μαθαίνουμε ή δημοσιοποιούν οι αρχές και οι κυβερνήσεις, πιθανώς να περιορίζει το οπτικό του πεδίο. Ο απίστευτος πόλεμος μεταξύ φαρμακοβιομηχανιών και κρατών που διεξάγεται με βάση το κέρδος και παράλληλα με εκατομμύρια κρούσματα και  εκατομμύρια πλέον νεκρούς ανά τον πλανήτη[5], οι παλινωδίες στις αποφάσεις, οι διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα στη δράση και στην εφαρμογή κάποιου σχεδίου, ο περιορισμός των ατομικών ελευθεριών και ο κλονισμός της κοινωνικής συνοχής, μαζί με τις ανυπολόγιστες και εν πολλοίς άγνωστες συνέπειες σε ψυχολογικό επίπεδο (αρκεί να δει κάποιος τα επίπεδα ενδοοικογενειακής βίας, τις ολοένα αυξανόμενες αυτοκτονίες, τη συσσωρευμένη οργή, τα κοινωνικά ξεσπάσματα, την περιθωριοποίηση, τη νεανική κατάθλιψη κλπ.) και εν τέλει η πολιτικοποίηση της επιστήμης και το αντίστροφο, δεν θα μπορούσαν να προβλεφθούν, τουλάχιστον όχι με τον τρόπο που ο Giordano προσεγγίζει το θέμα. Οι αρχικές εκδηλώσεις αλληλεγγύης, οι συγκινητικές εικόνες των πρώτων μηνών αυτής της κρίσης με τα τραγούδια συμπαράστασης από μπαλκόνι σε μπαλκόνι, τις διαδικτυακές συναυλίες και συζητήσεις, το κύμα συμπαράστασης από χώρα σε χώρα, κι από γειτονιά σε γειτονιά, γρήγορα όλα αυτά τα μοναδικά γεγονότα ατόνησαν, ξεθώριασαν και αντικαταστάθηκαν από μια βαθιά αμφισβήτηση που δεν είναι απλώς κόπωση, αλλά μια θλιβερή άρνηση να επιστρέψουμε σε ότι αφήσαμε, μια μόνιμη θλίψη για έναν κόσμο που χάθηκε και ποτέ πια δεν θα είναι ο ίδιος. Η Τέχνη σε όλες τις μορφές της θεωρήθηκε περιττή πολυτέλεια, οι καλλιτέχνες επί ένα χρόνο μένουν άνεργοι και αναπόφευκτα πολλοί από αυτούς θα προστεθούν στις χιλιάδες ανέργων που θα προκύψουν όταν και όποτε επιστρέψουμε σε μια μορφή κανονικότητας. Τα προβλήματα επέστρεψαν πιο έντονα, οι διαμάχες, τα συμφέροντα, η σκληρή πραγματικότητα της πολιτικής. Η «ατομική ευθύνη» που ο Giordano με πάθος δείχνει να υπερασπίζεται, τελικά μετατράπηκε σε «ατομικό συμφέρον». Και τι απέμεινε; Μετά το πρωταρχικό ξάφνιασμα, η πικρή ανάμνηση ενός χαμένου χρόνου και η παραδοχή της ήττας ενός βαθιά διχασμένου πολιτισμού της παγκοσμιοποίησης και μαζί η τηλεκπαίδευση, η τηλεργασία, οι «αρνητές» και οι «ψεκασμένοι» το click away και τα self test .

Ο συγγραφέας καταλήγει με μια προτροπή- ευχή: Μετρήστε τις ημέρες. Κερδίστε μια καρδιά σοφίας. Μην επιτρέψετε σε όλα να αποβούν μοιραία. Μακάρι να εισακουστεί. ΚΜ

Paolo Giordano

_______________________

[1] Ο Πάολο Τζιορντάνο (Paolo Giordano) είναι Ιταλός συγγραφέας που κέρδισε το λογοτεχνικό βραβείο Premio Strega με το πρώτο του μυθιστόρημα Η Μοναξιά των Πρώτων Αριθμών. Ο Πάολο Τζιορντάνο γεννήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 1982 στο Τορίνο της Ιταλίας. Σπούδασε φυσική στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο και είναι κάτοχος διδακτορικού διπλώματος στη θεωρητική σωματιδιακή φυσική. Η Μοναξιά των Πρώτων Αριθμών, το πρώτο του μυθιστόρημα, έχει πουλήσει πάνω από ένα εκατομμύριο αντίτυπα και μεταφράστηκε σε τριάντα γλώσσες. Η ιταλική γλωσσική ταινία βασισμένη στο μυθιστόρημα κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 2010. Το βιβλίο του How Contagion Works είναι ένα από τα πρώτα που γράφτηκαν για την πανδημία COVID-19.

[2] «… Αποφάσισα να χρησιμοποιήσω αυτό το κενό γράφοντας για να κρατήσω τα δυσοίωνα προαισθήματα σε απόσταση και να σκεφτώ καθαρότερα όσα συμβαίνουν. Μερικές φορές το γράψιμο είναι μια άγκυρα που μας κρατάει στη γη, που μας προσγειώνει, που μας προστατεύει από τρομακτικές φαντασιώσεις. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος λόγος: δεν θέλω να χάσω αυτά που αποκαλύπτει η επιδημία για μας τους ίδιους. Μόλις ο φόβος περάσει, θα πάρει μαζί του οποιαδήποτε προσωρινή γνώση· αυτό συμβαίνει πάντοτε με τις ασθένειες. Καθώς θα διαβάζετε αυτές τις σελίδες, η κατάσταση θα έχει αλλάξει. Οι αριθμοί θα είναι διαφορετικοί, η επιδημία θα έχει εξελιχθεί: είτε θα έχει φτάσει σε κάθε γωνιά του πλανήτη, είτε θα έχει επιβραδυνθεί· ωστόσο μερικές από τις σκέψεις που γέννησε ίσως να έχουν ακόμα κάποια αξία. Αυτό που συμβαίνει δεν είναι ούτε ατύχημα ούτε θεϊκή τιμωρία. Δεν είναι καν πρωτοφανές: έχει συμβεί στο παρελθόν και θα ξανασυμβεί στο μέλλον…»

[3] «Η επιδημία καταδεικνύει πώς στον παγκοσµιοποιηµένο κόσμο είμαστε όλοι συνδεδεμένοι, αλληλεξαρτώμενοι και αδιαχώριστοι ο ένας από τον άλλον».

[4] «Η μόλυνση, ως αφηρημένη έννοια και σε ψυχρά μαθηματικά, είναι ένα μεγάλο παιχνίδι. Ένα νοσηρό παιχνίδι, παρ’ όλα αυτά ένα παιχνίδι, με τους κανόνες του, τις στρατηγικές του, τους στόχους του (το πώς να μην αρρωστήσουμε) και προφανώς τους παίκτες του, εμάς. Είναι ένα παιχνίδι που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ”το δίλημμα της καραντίνας”. Στην πραγματικότητα, βεβαίως, δεν υπάρχει δίλημμα, αλλά μία και μοναδική επιλογή: να μείνουμε μέσα μέχρι να χαράξει το πρώτο ελπιδοφόρο φως. Αυτό μας λέει και η σκληρή λογική των μαθηματικών: Τα μαθηματικά δεν δείχνουν ποτέ ιδιαίτερη λεπταισθησία. Αποδίδουν αριθμητικές τιμές στην επιλογή του κάθε καλεσμένου, τις ταξινομούν σε έναν πίνακα και παρατηρούν τι συμβαίνει από τετραγωνάκι σε τετραγωνάκι. Ποιος χάνει, ποιος κερδίζει. Στη συνέχεια, μας παρουσιάζουν ένα κάθε άλλο παρά διαισθητικό αποτέλεσμα: η καλύτερη επιλογή δεν είναι εκείνη που κάνουμε με μοναδικό κριτήριο το προσωπικό μας κέρδος. Κάνουμε την καλύτερη επιλογή όταν λαμβάνουμε υπόψη τόσο το κέρδος μας όσο και το κέρδος όλων των ανθρώπων γύρω μας. Εν συντομία: Σόρι, παιδιά, το πάρτι αναβάλλεται επ’ αόριστον».

[5] Την ώρα που γράφεται αυτό το κείμενο  στη Βομβάη έχουμε 2.000 νεκρούς ημερησίως (!)  ενώ στη Βραζιλία δένουν στα κρεβάτια του ασθενείς με Covid προκειμένου να τους διασωληνώσουν. Πηγή: BBC 22/4/2021.