Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Πορφύριος. Η ακρεοφαγία ως συνθήκη του ηθικού παραδείγματος
05/05/2021, 11:51 πμ

Πορφύριος. Η ακρεοφαγία ως συνθήκη του ηθικού παραδείγματος

Γράφει ο Παναγιώτης Τσιαμούρας // *

 

Πορφύριος ο Τύριος, “Περί αποχής εμψύχων”, εισ.-μτφρ.-σημ. Νίκος Μιχ. Νικολίτσης, Ευτοπία, Αθήνα 2020.

 

Η νέα έκδοση (αρχαίο κείμενο και αντικριστή μετάφραση σε στρωτά ελληνικά), εμπλουτισμένη με κατατοπιστικές σημειώσεις, ενός έργου ορόσημου όπως το Περί αποχής εμψύχων του Πορφύριου του Τύριου (232-305) μας προσφέρει την κατάλληλη ευκαιρία να ξαναστοχαστούμε την επικαιρότητα αυτής της πραγματείας, η οποία δεν αποτελεί απλώς αγκωνάρι της χορτοφαγικής πυθαγορικής-νεοπλατωνικής παράδοσης, αλλά και σημείο αναφοράς των σύγχρονων κινημάτων για τα δικαιώματα και την απελευθέρωση των ζώων.

Ο Πορφύριος γράφει το Περί αποχής εμψύχων πιθανότατα το 270 απευθύνοντάς το στον φίλο και συμμαθητή του στη σχολή του Πλωτίνου, Φίρμο Καστρίκιο, ο οποίος μετά από πολύχρονη αυστηρή χορτοφαγία αποφάσισε να ακολουθήσει τη σαρκοφαγία. Στην προσπάθειά του να τον μεταπείσει ο Πορφύριος ξαναπιάνει με πρωτότυπο τρόπο ερεθίσματα και πληροφορίες που αντλεί από τον Εμπεδοκλή, τον Πλούταρχο, τον Πυθαγόρα ή τον Θεόφραστο, αλλά και από τα ήθη και τα έθιμα των πλέον ετερόκλητων πολιτισμών της αρχαιότητας και της εποχής του (όπως των Αιγυπτίων, των Εσσαίων και των Ινδών γυμνοσοφιστών), τεκμηριώνοντας την άποψή του ότι τα ζώα είναι προικισμένα όχι μόνο με εσωτερικό λόγο αλλά και με νοημοσύνη και επομένως η στωική διάκριση μεταξύ ενδιάθετου και εξωτερικού (προφορικού) λόγου είναι αστήρικτη και ο χαρακτηρισμός τους ως «άλογα» είναι εσφαλμένος: τα ζώα είναι ικανά τόσο για σκέψη όσο και για γλώσσα, μολονότι στη δική τους περίπτωση αυτές λαμβάνουν διαφορετικές μορφές –ανάλογα με τον αν φοβούνται, αν καλούν άλλα ζώα του είδους τους, αν προτρέπουν τα μικρά τους να φάνε, αν είναι χαρούμενα ή προκαλούν σε σύγκρουση– οι οποίες δεν είναι πάντα ευδιάκριτες για τους ανθρώπους (Γ΄4). Δεδομένου ότι η νοημοσύνη δεν συνιστά την πιο σταθερή βάση πάνω στην οποία θα θεμελιωθεί ο σεβασμός που οφείλουμε προς τα υπόλοιπα έμβια, εδώ συναντάμε μία πρώιμη διατύπωση του επιχειρήματος των «οριακών περιπτώσεων»· επιχειρήματος κεντρικού στις συζητήσεις και τις αντιπαραθέσεις για τα δικαιώματα των ζώων: αρκεί να σκεφτούμε πως οι Σου Ντόναλντσον και Γουίλ Κίμλικα στις λεγόμενες «οριακές περιπτώσεις» (π.χ. άνθρωποι με νοητική υστέρηση) οικοδομούν σε μεγάλο βαθμό την πρότασή τους για «την ιδιότητα του πολίτη στα εξημερωμένα ζώα» (Ζωόπολις, Πόλις, 2021). Κατά τον Πορφύριο το άκρον άωτον του παραλογισμού είναι να βλέπουμε ότι ισχύει το δίκαιο για ανθρώπους που ζουν δίχως νου και λογική ή έχουν ξεπεράσει σε ωμότητα, θυμό και πλεονεξία ακόμη και τα πιο φοβερά θηρία (φονιάδες μικρών παιδιών, πατροκτόνους και τυράννους), ενώ κανένα δίκαιο δεν ισχύει για τα ζώα που μας προσφέρουν πιστά τις υπηρεσίες τους, όπως ο βόδι που οργώνει ή ο σκύλος που ζει και τρέφεται μαζί μας (Γ΄19), δείχνοντας έτσι τα παράδοξα που προκύπτουν, όταν επιλέγονται ορισμένα διακριτικά στοιχεία (όπως η νοημοσύνη), τα οποία θεωρούνται αποκλειστικά ανθρώπινα, προκειμένου να μην αποδώσουμε δικαιώματα στα ζώα.

Στην αντίληψη του Πορφύριου περί ενότητας και φυσικής συγγένειας («οικειότης») των όντων η πιο σημαντική απόδειξη έγκειται στο γεγονός ότι τα ζωικά και τα ανθρώπινα σώματα αποτελούνται από τις ίδιες συστατικές αρχές –σάρκα, δέρμα, διαθέσεις–, οι ψυχές τους βιώνουν τα ίδια πάθη και τέλος, αν και σε διαφορετικό βαθμό, μοιράζονται και την ικανότητα του λογισμού. Ο Πορφύριος επαναδιατυπώνει το κριτήριο του κοινού πεπρωμένου μεταξύ ανθρώπινων και άλλων πλασμάτων, το οποίο εντοπίζει στην ικανότητα ενός πλάσματος να νιώθει πόνο. Η άποψή του να σεβόμαστε τα υπόλοιπα ζώα ως αισθαντικά σώματα και όχι γιατί έχουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό κάποια ανθρώπινη δεξιότητα προαναγγέλλει την παρατήρηση του Μπένθαμ να λαμβάνουμε υπόψη στη συμπεριφορά μας προς τα άλλα έμβια όντα μονάχα το γεγονός ότι «πονούν και υποφέρουν όπως εμείς», ότι είναι πρωτίστως τρωτά σώματα των οποίων την ακεραιότητα οφείλουμε να αναγνωρίσουμε και να διαφυλάξουμε. Ο πόνος είναι ένα αρνητικό συναίσθημα ανεξάρτητα από ποιος τον βιώνει· τα ανθρώπινα δεν είναι τα μόνα όντα σε θέση να αισθανθούν πόνο και το σημείο αυτό είναι καθοριστικό, γιατί συνιστά τη βάση για την οικοδόμηση μιας ηθικής αντίληψης η οποία δεν θα προκρίνει κάποια οπτική γωνία σε βάρος των άλλων, αλλά θα αναδεικνύει την κοινή μοίρα όλων των πλασμάτων.

 

Πορφύριος ο Τύριος

 

Το Περί αποχής εμψύχων προτείνει όμως και ένα παράδειγμα στοχαστικού βίου που αποσκοπεί στην απομάκρυνση από τα επίγεια δεσμά και στην ένωση με το θείο: η ακρεοφαγία επιβάλλεται από την απαράβατη απαίτηση να υιοθετηθεί μια διατροφή που θα καθιστά τον άνθρωπο κατάλληλο για τη θεωρητική δραστηριότητα, θα ευνοεί την απόσπαση από το σώμα και από τα πάθη, την ανύψωση στη θέαση του υπεραισθητού, στην ομοίωση και στην ένωση με το θείο. Είναι ενδεικτικό πως, μολονότι ο χριστιανισμός καταδίκασε το έργο του Πορφύριου, αυτό αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για όσους χριστιανούς αναζητούσαν με τον ασκητισμό και την εγκράτεια μια περισσότερο αυθεντική επαφή με τον Θεό τους: αν και φανατικός πολέμιός του ο Πορφύριος αποτελούσε μορφή ενός νέου ηθικού παραδείγματος. Εξού και η αποκατάσταση του τέταρτου βιβλίου έγινε χάρη σε μια αναφορά του Ιερώνυμου στο έργο του Κατά Ιοβινιανού, όπου υιοθετούσε τα επιχειρήματα του Πορφύριου περί ασκητικής ζωής, εγκράτειας, αποχής από υλικές και σαρκικές απολαύσεις.

Θα ήταν υπερβολικό και ίσως αναχρονιστικό να κάνουμε λόγο για ένα ante litteram μανιφέστο του αντιειδισμού –επειδή παραμένει ισχυρή η ανθρωποκεντρική θέση, καθώς εκείνο που προέχει είναι η σωτηρία της ψυχής του ανθρώπινου και έπεται η σωτηρία των υπόλοιπων πλασμάτων–, ωστόσο πρόκειται για μια στιβαρή υπεράσπιση των ζώων ως προσώπων με δική τους υποκειμενικότητα και αυταξία, βάσει επιχειρημάτων που έως σήμερα διατηρούν την εγκυρότητά τους.

 

 

* O Παναγιώτης Τσιαμούρας είναι Διδάκτορας Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top