Πάνειο Όρος. Αναφορές και προεκτάσεις στην ιστορία, στη μυθολογία και στην τέχνη

Του Γιώργου Π. Ιατρού //

Άξιον Εστί

τα χωρίς εκμαγείο βουνά

που βγάζουν

απαράλλαχτες όψεις του αιώνιου

                        Οδυσσέας Ελύτης

          Το Πάνειο, το βουνό που κουβαλάμε μέσα μας όλοι εμείς οι κάτοικοι που ζούμε περιμετρικά, κάτω απ’ αυτό, είναι ένα είδος φυσικής προστασίας, όπως τα περισσότερα βουνά. Μας δημιουργεί με έμφαση κάτι που έχουμε ξεχάσει. Ότι είμαστε πρόγονοι, περαστικοί, αφού έζησαν γενιές και γενιές πριν από μας γύρω του (οι πρόγονοί μας). Κι είναι βέβαιο ότι θα ζήσουν και στο μέλλον άλλες γενιές μετά από εμάς (οι απόγονοί μας – θα είμαστε εμείς οι πρόγονοί τους). Υπάρχει λοιπόν, όταν το κοιτάμε, η αίσθηση του παντοτεινού, του αιώνιου, κάτι που δεν υπάρχει στην ανθρώπινη υπόσταση που είναι εφήμερη.

Για το Πάνειο Όρος η πιο σημαντική πηγή της βιβλιογραφίας είναι η έρευνα του Νίκου Νέζη “Τα βουνά της Αττικής – Γεωγραφία-Φύση-Μνημεία-Τοπωνύμια-Βιβλιογραφία“[1]. Ο Νέζης  (σελ. 79-86) αναφέρεται εκτενώς στο βουνό μας (με υψόμετρο 648μ.), στην αρχαία ιστορία, στη γεωγραφία, στη μορφολογία, στην υδρολογία, στους χάρτες, στα σπήλαια, στις διαδρομές και στα μονοπάτια. Με το άρθρο αυτό, θα ήθελα επίσης να προσθέσω στοιχεία κι αναφορές νεότερες σχετικά με το βουνό μας.

[ΠΑΝ] Ο John Boardman στη μελέτη του “Ο Μέγας θεός Παν – Η επιβίωση μιας εικόνας“[2] αναφέρει ότι ο θεός Παν ήταν γιος του Δία ή του Απόλλωνα. Ωστόσο, αν λάβει κανείς υπόψη του τα αγροτικά και ποιμενικά χαρακτηριστικά του Ερμή, φαίνεται ότι αυτός είναι ο πατέρας του. Μια άλλη μυθολογική εκδοχή είναι ότι ο  θεός προέρχεται από την συνεύρεση της ομηρικής Πηνελόπης με τους μνηστήρες κι αυτή την έννοια έχει η ελληνική λέξη παν. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Boardman, το όνομά του δεν συνδέεται με το επίθετο παν. Προέρχεται από τη ρίζα πά/πάου που σημαίνει ποιμένας.

Ο Γιώργος Σεφέρης στις Μέρες Η’ 2 Γενάρη 1961 – 16 Δεκέμβρη 1963[3] που αποτελεί ένα ιδιαίτερο ημερολόγιο του, με μεγάλη φιλολογική αξία, αναφέρει απόσπασμα του Πλουτάρχου σχετικά με την κραυγή που ακούστηκε το 35μ.Χ. στα νησιά του Ιονίου ” ὅτι ῾ὁ μέγας Πὰν τέθνηκεν᾿. οὐ φθῆναι δὲ παυσάμενον αὐτὸν καὶ γενέσθαι μέγαν οὐχ ἑνὸς ἀλλὰ πολλῶν στεναγμὸν ἅμα θαυμασμῷ μεμιγμένον”. Τα μάθε ο Καίσαρ Τιβέριος και κάλεσε τον Θαμούν να του τα διηγηθεί.

Η κραυγή αυτή ακούστηκε, όταν η νέα θρησκεία, ο χριστιανισμός, άρχισε να επικρατεί σε σχέση με την ειδωλολατρία. Αξίζει όμως εδώ να δούμε ότι δεν αναφέρονται στον Δία, την Ήρα, τον Ποσειδώνα, τον Απόλλωνα, αλλά σ’ ένα θεό που δεν ανήκει στο δωδεκάθεο.

Ο Κωστής Παλαμάς έγραψε: “Η αρχαία ψυχή μέσα μας αθέλητα κρυμμένη / ο Μέγας Παν δεν πέθανε / ο Μέγας Παν δεν πεθαίνει”. Το ίδιο και ο Ανδρέας Εμπειρίκος που επιλέγει ως επίσημη θρησκεία στην ουτοπική παγκόσμια πολιτεία του στο μυθιστόρημα “Ο Μέγας Ανατολικός” αυτή του Πανός. Επίσης στο αφήγημα του “Αργώ ή Πλους αεροστάτου” επαναλάμβανε το “Ο Μέγας Παν δεν πέθανε. Ο Μέγας Παν δεν πεθαίνει”[1].

Πριν λίγα χρόνια στην είσοδο του σπηλαίου, στο βουνό μας, με κόκκινα γράμματα είχαν γράψει κάποιοι το ίδιο σύνθημα “Ο ΜΕΓΑΣ ΠΑΝ ΖΕΙ”

Η επίδραση του θεού Πάνα κι ό,τι αυτός εκφράζει, στις τέχνες παγκοσμίως είναι τεράστια. Αξίζει να φυλλομετρήσει κανείς το καλαίσθητο βιβλιαράκι του Boardman που αναφέραμε για να δει τον Πάνα ως σύμβολο στη ζωγραφική και γλυπτική.

Στη μελέτη οι “Έλληνες και το παράλογο“[2] του Eric Dodds αναφέρεται μεταξύ των άλλων ότι “τα Βακχικά όργια, οι διονυσιακές λατρείες, οι Κορύβαντες, τα μαιναδικά όργια δεν περιλάμβαναν αθώες οινοποσίες μόνο, μασκοφόρους και μιμήσεις ζώων αλλά και έξαλλες καταστάσεις σατυρίασης πανικού (μνεία στο θεό Πάνα).

Στην λογοτεχνία, ο Γκαίτε χρησιμοποιεί στον “Φάουστ” στη σκηνή του καρναβαλιού, στα αλληγορικά πρόσωπα που προέρχονται από την αρχαία ελληνική μυθολογία και τον Πάνα όπου στο προσωπείο του παριστάνεται η αχαλίνωτη και ιδιοτελής εξουσία. Επίσης ο νατουραλιστής Νορβηγός συγγραφέας Κνουτ Χάμσουν έγραψε τη νουβέλα “Παν“[3] και στην οποία η δράση της εκτυλίσσεται σε μια παραθαλάσσια ερημική κωμόπολη όπου επικρατούν τα πιο σκοτεινά κι ανεξέλεγκτα γενετήσια ένστικτα.

Στον κινηματογράφο το 1966 ο John Frankenheimer γύρισε την ταινία Seconds. Ο Arthur Hamilton ήρωας της ταινίας (τον υποδύεται ο Rock Hudson) αφέθηκε σε μια συμβατική ζωή που την καθόριζαν οι άλλοι. Στην ηλικία των πικρών απολογισμών, αποδέχεται την πρόκληση για μια “δεύτερη ευκαιρία” και γίνεται ένας άλλος με το όνομα Antiochus Wilson. Ο Wilson μεταξύ των άλλων οδηγείται και σ’ έναν ξέφρενο χορό (party) πρωταγωνιστεί ο θεός Παν

Ο τραγοπόδης φαύνος είναι μια θεότητα όμως που δεν ανήκει μόνο στους αρχαίους Έλληνες, όπως σημειώνει ο Εμμ. Παπαζαχαρίου – Ζάχος στο βιβλίο του “Ο άλλος Θεόφιλος” σε μια από τις παλαιότερες και μεγαλύτερες χώρες του κεντρικού Πηλίου, τον Άγιο Γεώργιο, είναι εντοιχισμένο το ανάγλυφο ενός παράξενου τραγοπόδη. Κάποιοι επιτήδειοι – γράφει ο Ζάχος – έσπασαν την πρώτη συλλαβή για να μπορεί να διαβαστεί “Σά-τηρος” και να μη φαίνεται ότι ήταν “Κουδούγηρος” ιεραπόστολος της αίρεσης Voulgaris, των περίφημων Βογόμιλων, Καθαρίων που είχαν χτίσει τις χώρες του Πηλίου.

[ΣΠΗΛΑΙΟ] Ας έλθουμε τώρα στο σπήλαιο του Πανός ή Κερατοβουνίου ή Λόρδου Βύρωνα (υψόμετρο 570μ.) πασίγνωστο στην Κερατέα. Η πιο πρόσφατη έρευνα έγινε το 2012 από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδας. Τα αποτελέσματα αυτά δημοσιεύθηκαν υπό τον Θεοφάνη Μακρίδη, αρχαιολόγο[1]. Το σπήλαιο Κερατέας αποτελείται από 4 κύριους παράλληλους θαλάμους κι έχει μέγιστο μήκος 60μ, πλάτος 35μ, ύψος 10μ, μήκος διαδρομής 91μ και συνολική επιφάνεια 950 τμ.

Ο Λόρδος Βύρων στο πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα το έτος 1810 χάθηκε με τους φίλους του στο σπήλαιο αυτό, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Κερατέα. Οι βιογράφοι του John Galt και Shirley Clifford Atchley[2] περιγράφουν την περιπέτεια του αυτή (21/01/1810) και ιδιαίτερα ο φίλος του John Cam Hobhouse[3] που ήταν μαζί στη συνοδεία του “Αν οι δάδες είχαν σωθεί θα είχαμε ελάχιστε πιθανότητες να βγούμε έξω” σημειώνει ο Hobhouse, ο οποίος δεν παραλείπει και τα γενέθλια του Βύρωνα την άλλη μέρα (22/01/1810) στη βροχερή Κερατέα. Ο ίδιος ο Μπάιρον δεν αναφέρει αυτό το γεγονός στις “Επιστολές“[4] του, αλλά περιγράφει άλλα γεγονότα που έγιναν στην περιοχή μας, όπως για παράδειγμα τα άλογα που τους περίμεναν στο Δασκαλιό (Ντάρδεζα) 29/07/1810, ένα μεθύσι σ’ ένα σπίτι της Κερατέας όπου ο φίλος του Graham αποκεφάλισε ένα γουρούνι με μια σκωτσέζικη σπάθα (05/12/1810).

Το 1870 ο δήμαρχος Λαυρίου (με έδρα την Κερατέα) Ιωάννης Ρώμας πρότεινε ως έμβλημα του δήμου τον “μυθολογούμενον θεόν των ποιμνίων  Πάνα”, αιτιολογώντας την πρόταση του “καθώς η πρωτεύουσα του Δήμου Λαυρίου κατά το αρχαίο Κυρτία κείται παρά τους πρόποδες του μέχρι σήμερον ονομαζόμενον “Παν”. Εν τω όρει τούτο υπάρχει και μέγα σπήλαιον άβατον και αχειροποίητον με διαφόρους ωραίους σταλακτίτας καλυμμένον και τούτο “Σπήλαιον του Πανός” κατοικητήριον δήθεν του θεού Πανός. Οι δημότες ημών εισίν ποιμένες και γεωργοί άρα η σφραγίς δέον να εγχαραχθή γύρωθεν μεν Δήμος Λαυρίου εν τω μέσω να σκαλισθή ο Παν”.[5]

Η γνωμοδότηση όμως ήταν διαφορετική και το αρμόδιο Υπουργείο έθεσε τη σφραγίδα με γλαύκα (κουκουβάγια) κι ένα δωρικό κίονα από τις αρχαίες λαυρεωτικές γλαύκες στις μολύβδινες χελώνες και το ναό του Σουνίου που βρισκόταν στο Δήμο.

Πριν τη δικτατορία στη Κερατέα λειτουργούσε για ένα διάστημα ο Φυσιολατρικός-Εκδρομικός Όμιλος ” Ο Παν”. Ο Χαρ. Νικολάου μέλος του Πάνα μας έφερε το 1975, όταν ιδρύθηκε η “Χρυσή Τομή” μεταξύ των άλλων αρχεία, βιβλία από τον Πάνα μαζί κι ένα καδράκι με το χάρτη του σπηλαίου του Πανός από το άρθρο του Ι. Πετροχείλου (περιοδικό εκδρομικά, τεύχος 17, 1930). Τότε υπήρχε η τάση να βγάζουν τους σταλακτίτες και σταλαγμίτες των σπηλαίων και να τους χρησιμοποιούν ως διακοσμητικά π.χ. στα τζάκια. Η “Χρυσή Τομή” αργότερα πήρε την πρωτοβουλία και με την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία κατασκεύασαν μια μεταλλική πόρτα στο σπήλαιο. Τα κλειδιά τα είχε η “Χρυσή Τομή” αργότερα και ο δήμος Κερατέας. Η πόρτα αυτή δεν υπάρχει σήμερα. Την πρωτοβουλία τότε είχε αναλάβει ο Στ. Ιατρού ο οποίος έκανε και πολλές ξεναγήσεις, καταβάσεις στο σπήλαιο σε κατοίκους Κερατέας-Μεσογείων-Αθηνών.

[ΑΔΡΙΑΝΕΙΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ] Από τις δύο πλευρές του Πάνειου όρους, δηλαδή από τη βόρεια της Κερατέας και από τη νότια του Ολύμπου και της Αναβύσσου φαινόταν ότι υπήρχε υδραγωγείο, γράφει ο Αθ. Αντωνίου στην ανακοίνωση του “Το Αδριάνειο Υδραγωγείο Κερατέας”[1] από το οποίο υδρεύονται οι οικισμοί του δήμου Κεφαλής και της περιοχής αρχαίας Αναβύσσου. Η περιοχή αυτή συμπλήρωνε ο Κακαβογιάννης[2] στηριζόμενος στο Αμερικάνικο αρχαιολόγο J. Trail ήταν η περιοχή του αρχαίου Δήμου Φρεαρρίων που εκτείνονταν από το σημερινό Αρί μέχρι τον Όλυμπο. Ήταν η γενέτειρα του ναυάρχου Θεμιστοκλή πασίγνωστου από  τη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. (το 2021 συμπληρώνονται 2500 χρόνια από τότε). Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι ο Παν με τις κραυγές του πανικόβαλε τους Πέρσες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και οι Αθηναίοι για να τον τιμήσουν έστησαν ιερό στη σπηλιά στη βορειοδυτική κλίτυ της Ακρόπολης.

[ΟΡΟΣ ΤΕΜΕΝΟΥΣ – ΛΑΟΔΙΚΗΣ] Ο Arthur Milchhöfer, ένας Γερμανός αρχαιολόγος που ήρθε στα τέλη του 19αιώνα να μελετήσει τη ζωή των χωρικών της Αττικής[3], αναφέρεται «στους γενναίους κατοίκους της Κερατέας που πήραν τα όπλα στα χέρια τους – όταν ήμουν εγώ εκεί – για να υπερασπίσουν το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και συγκρούσθηκαν με τη χωροφυλακή. Βγάζουν κι ένα κόκκινο κρασί με ευρωπαϊκό τρόπο, χωρίς προσθήκη ρετσινιού, για τους Ιταλούς εργάτες των μεταλλείων Λαυρίου».

Επίσης, ο ίδιος αναφέρει μια αρχαία επιγραφή στο Πάνειο Όρος σ’ ένα βράχο. Αυτή σώζεται ακόμη και σήμερα δίπλα στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής στο βουνό, στη μεριά των Καλυβίων.

Η Όλγα Κακαβογιάννη πιστεύει ότι αυτό είναι ένα όριο του ιερού της Λαοδίκης που πρέπει να υπήρχε στο Πάνειο. Στη διάλεξη της με θέμα “Το ιερό του Δήλιου Απόλλωνα στις Πρασιές”[4] η Κακαβογιάννη επισημαίνει χαρακτηριστικά: “Ο αρχικός μύθος (που μας παραδίδει ο Ηρόδοτος) αναφέρει ότι οι Υπερβόρειοι, κάθε αρχή του θέρους, έστελναν στον αγαπημένο τους θεό στη Δήλο στις απαρχές, τους  καρπούς της γης. Αρχικά τις προσφορές τυλιγμένες σε άχυρα τις μετέφεραν νέοι και παρθένες από την χώρα αυτή. Ήδη αναφέρονταν τα ονόματα τεσσάρων παρθένων της Αργής, της Ώπιδος, της Υπεροχής κα της Λαοδίκης που κατά τη μυθολογία έφτασαν στο νησί, όπου έμειναν και πέθαναν και οι Δήλιοι έδειχναν τους τάφους τους. Οι Ίωνες τις λάτρεψαν αυτές σαν θεότητες κι ένα ιερό της Λαοδίκης φαίνεται να υπήρχε στο βουνό μας”.

[ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΒΑΣΗ] Στις 9 Ιουνίου του 1960 ξεκίνησε τη δραστηριότητα του, στο Πάνειο όρος (Κερατοβούνι) και στη περιοχή Ριμπάρι κοντά στη Πλάκα Κερατέας, το 1ο Σμήνος Μάχης και μετέπειτα η 1η Μοίρα “ΝΙΚΗ” της Πολεμικής Αεροπορίας.

Η 1η Μοίρα “ΝΙΚΗ” ήταν μια από τις 4 πολεμικές μοίρες της 350 Σμηναρχία “ΝΙΚΗ” που είχε αποστολή την αντιαεροπορική άμυνα με κατευθυνόμενα βλήματα, της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας.

Στην περιοχή Ριμπάρι ήταν η διοίκηση της Μοίρας και στο Κερατοβούνι υπήρχαν 4 Radar και VAN ελέγχου.

Το 1999 η Πολεμική Αεροπορία προμηθεύτηκε το νέο τότε αντιαεροπορικό-αντιβαλλιστικό πυραυλικό σύστημα μεγάλων αποστάσεων PATRIOT το οποίο ήταν μετακινούμενο. Έτσι στις 19 Μαΐου 2004 σταμάτησε πλέον τη λειτουργία της, η αεροπορική βάση με το παρωχημένο πλέον σύστημα “ΝΙΚΗ”[1].

Στο τέλος της δεκαετίας 2010 ο Δήμος Κερατέας (δήμαρχος Στ. Ιατρού) έκανε πρόταση στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας (υφυπουργός τότε ο Απ. Τασούλας, σημερινός πρόεδρος της Βουλής) να αξιοποιηθεί ο χώρος ως κέντρο Αεροπτερισμού. Ο υφυπουργός τότε είδε θετικά την ολοκληρωμένη πρόταση του Δήμου Κερατέας και των φορέων αεροπτερισμού, αλλά πολιτικοί παράγοντες της εποχής τη σταμάτησαν.

[Η ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ 1969] Στις 8 Δεκεμβρίου του 1969 το ελικοφόρο αεροσκάφος “DC-68” με την ονομασία “Νήσος Κέρκυρα”, λίγο πριν την προσγείωση του στο αεροδρόμιο του Ελληνικού κατά τη βραδινή πτήση 954 της Ολυμπιακής από τα Χανιά, δυστυχώς έπεσε σε μια πλαγιά του Πάνειου όρους. Θύματα 91 συνάνθρωποι μας. Η τραγωδία τότε συντάραξε όλη την Ελλάδα και φυσικά την κοινωνία της Κερατέας – Καλυβίων.[2] Ένα απέριττο μνημείο για τα θύματα αυτά μένει ξεχασμένο σήμερα στο Καλυμπάκι στους πρόποδες του Πάνειου. Οφείλουν οι φορείς της Κερατέας να το φροντίσουν με κάθε τρόπο.

Όπως πρέπει να προστατεύσουμε την αισθητική του βουνού μας και να γνωρίσουμε κάθε πτυχή της ιστορίας του μέσα στο πέρασμα του χρόνου!

Τα θεμέλιά μου στα βουνά

και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους

και πάνω τους η μνήμη καίει

σαν άκαυτη βάτος.

Οδυσσέας Ελύτης “Άξιον Εστί”

(Σημείωση: Οι φωτογραφίες είναι του Γιώργου Βασιλακόπουλου)

____________________

[1] Εκδόθηκε το 2002 από το κληροδότημα Αθαν. Λευκαδίτη – Ανάβαση

[2] Εκδ. Άγρα, 2004, μετάφραση Ανδρέας Παππάς

[3] Εκδ. Ίκαρος, 2018. Το απόσπασμα αυτό έγραψε ο Γ. Σεφέρης τη Δευτέρα 18 Σεπτέμβρη 1961, βλ. σελ. 194-195

[4] Παντελής Μπουκάλας “Η δημοτική μουσική, οι τσιγγάνοι και ο Πάνας“, Καθημερινή, 23/12/2018

[5] Μετάφραση Γ. Γιατρομανωλάκης, εκδ. Καρδαμίτσα, 1977

[6] Μια από τις εκδόσεις του σε μετάφραση Παύλου Νιρβάνα, 2005, από το εκδ. οίκο Σοκόλη

[7] Πρακτικά ΙΕ’ Επιστημονική Συνάντηση Ν.Α Αττικής (σελ. 315-326)

[8] Γιώργος Π. Ιατρού, ανθολόγιο “Σούνιο-Λαύριο-Κερατέα. Η τεθλασμένη της μνήμης” εκδ. Τούμπης-Χρυσή τομή, 2004, σελ. 376-379

[9] Γιώργος Π. Ιατρού, “Μεσόγεια το χαμένο περιβόλι της Αττικής“, εκδ. ΑΩ, 2015, σελ. 517-525

[10] Λόρδος Μπάιρον, Επιστολές από την Ελλάδα 1809-1811 & 1823-1824, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ (σελ. 102-103) και στο ανθολόγιο Σούνιο-Λαύριο-Κερατέα (σελ.373-375)

[11] Αριστείδης Κανατούρης, “Από το Δήμο Λαυρίου στον Δήμο Λαυρεωτικής μια ιστορική αναδρομή (1835-1891)“, Ανακοίνωση στη ΙΖ’ Επιστημονική Συνάντηση Ν.Α. Αττικής 2018, Μαρκόπουλο

[12] Πρακτικά Β’ Επιστημονικής Συνάντησης Ν.Α Αττικής (σελ. 151-170)

[13] Ευάγγελος Κακαβογιάννης “Επιλογή τοπωνυμίων της Λαυρεωτικής“. Πρακτικά Α΄ Επιστημονικής Συνάντησης ΝΑ Αττικής (σελ.76-104)

[14] Κώστας Μπίρης, Αρβανίτες – Οι Δωριείς του νεώτερου ελληνισμού, Εκδ. Μέλισσα, 1997, σελ. 308-316

[15] Η διάλεξη της Όλγας Κακαβογιάννη έγινε στο Μαρκόπουλο

[16] Για τις πληροφορίες αυτές ευχαριστώ τον συμπολίτη μου από την Κερατέα Νίκο Αντωνίου

[17] βλ. και το πεζογράφημα μου “Η τραγική Νυξ” στη συλλογή “Εγκαταλείπεις Καρακασιάν;”, εκδ. ΑΩ, 2019