Για τον Οθέλλο του Μπεν Μπλούσι

Γράφει η Ανθούλα Δανιήλ //

Μπεν Μπλούσι: “Οθέλλος, Ο Αράπης του Αυλώνα” Μετάφραση, Ελένη Τουλούπη, Εκδόσεις Βακχικόν, 2021

Δεν ξέρω πόση είναι η ιστορική βάση και πόση η μυθοπλασία στο  βραβευμένο  με ευρωπαϊκό βραβείο 2014 μυθιστόρημα του Μπεν Μπλούσι, το οποίο αποτελεί καθρέφτη  του πολιτισμένου, εξελιγμένου, πλούσιου και εκλεπτυσμένου κόσμου της Βενετίας, με αναγωγές στον ευρύτερο χώρο και χρόνο, όπου ένα δυστυχής, ο Οθέλλος, επιζητώντας να ζήσει και να αγαπήσει γίνεται θύμα και εν αγνοία του θύτης.

Η ιστορία τοποθετείται στο 1300-1400, όταν ένα αγόρι φεύγει από την έρημο και φτάνει στη Βενετία για να μην πεθάνει από πείνα και δίψα. Ο συγγραφέας θα ανασκάψει καλά τα ιστορικά αρχεία, θα μελετήσει τον Μάρκο Πόλο, θα επινοήσει πράγματα όπως και εκείνος, θα παρακολουθήσει τον ήρωά του στο σπίτι, στο ταξίδι, στις υγρές και σκοτεινές φυλακές, στον άγριο πόλεμο και, στα  δεκατρία κεφάλαια του βιβλίου  του, θα μας δώσει, πίσω από την ιστορία του αγοριού, τον κόσμο   και τον άνθρωπο μέσα κι έξω.

              Ο Οθέλλος είναι αυτός που  τα μάτια του κλαίνε. 

Ο Μπλούσι, ενσωματώνει στην αφήγησή του τις ιστορίες  ανθρώπων της ερήμου, της Ανατολής και της Δύσης για να μας μιλήσει για τον έρωτα του Μαυριτανού Οθέλλου, αλλά με πρόσχημα αυτόν τον έρωτα θα μας μιλήσει για την  αγάπη και για το πώς οι άνθρωποι, το κλίμα, οι κοινωνικές τους καταβολές, οι ιστορικές συγκυρίες, η ανειλικρίνεια, η προδοσία καλλιεργούνται σαν τα φυτά και τα λουλούδια κι αλίμονο σ’ αυτόν που φέρει το στίγμα της προκατάληψης.  Το χρώμα σου είναι ο εχθρός σου, είναι το πρώτο πράγμα που μαθαίνει ο ήρωας.

Ένας πλούσιος Βενετσιάνος, ας πούμε πως τον λένε Μαρίνο Κονταρίνι, που το όνομά του κουδουνίζει υπερήφανα καθώς περνάει στο δρόμο.  πάει  στο σκλαβοπάζαρο, να   διαλέξει ζώα για να παίζουν τα παιδιά του, Φίδι ή τίγρη ή, γιατί όχι, ένα άλλο παιδί σχεδόν συνομήλικό τους, που έχει αφήσει πίσω του στην πετρωμένη άμμο της ερήμου, γονείς και αδέλφια, για να βρει νερό να πιει να μην πεθάνει. Κατά παράταξη οι σκλάβοι στην παραλία περιμένουν τον αγοραστή. Ο Οθέλλος, θα πουληθεί στον Κονταρίνι που για τον ίδιο και τα παιδιά  δεν είναι τίποτα πάρα πάνω από  υπηρέτης- παιχνίδι- κούκλα. Μόνο που ο Οθέλλος δεν ήξερε πώς μπορεί ένας άνθρωπος να είναι παιχνίδι-κούκλα.

Οι κόρες του Κονταρίνι, Δυσδαιμόνα και Αιμιλία, θα τον αγαπήσουν. Ο γιος του ο Ιάγος θα τον μισεί και μόνο το κακό θα σκέφτεται και θα  επινοεί.

Όπως οι θηριοδαμαστές προσπαθούν να εξημερώσουν τα θηρία ή τα κρατούν ναρκωμένα για να τα πουλήσουν στους πλούσιους Βενετσιάνους, έτσι τα παιδιά των πλούσιων Βενετσιάνων προσπαθούν να τα  ξανα-εξαγριώσουν για να παίξουν. Με τον ίδιο τρόπο και με το ίδιο μαστίγιο προσπαθούν να  πείσουν τον κάθε σκλάβο που αγοράζουν στην αγορά  να υπακούει. Πωλούνται εύκολα τα παιδιά. Οι γέροι θα απομείνουν στην παραλία να πεθάνουν από αφυδάτωση.

Ο Οθέλλος περνάει καλά σαν δούλος στο σπίτι του Κονταρίνι, μέχρι που ταξιδεύει μαζί του με το πλοίο στην απέναντι παραλία, στον Αυλώνα, το όμορφο λιμάνι της Αλβανίας που λιμπίζονται οι Βενετσιάνοι και θέλουν να το αγοράσουν, όμως εισβάλλουν οι Τούρκοι για να το κατακτήσουν. Το πλοίο του Κονταρίνι φεύγει εσπευσμένα  και ο Οθέλλος ξεμένει. Τον αιχμαλωτίζουν δυο αλητόπαιδα και τον πωλούν στον γιατρό Στέφανο Γκίκα που κάνει πειράματα για να βρει αν οι αρρώστιες έρχονται από την έρημο. Ο γιατρός κόβει και ράβει την κοιλιά του Οθέλλου, η οποία από τα κοψίματα και τα άγαρμπα ραψίματα μοιάζει με άπειρους αστερισμούς. Μέσα από τις ουλές ο γιατρός θα ερευνήσει αν οι μαύροι άνθρωποι της ερήμου μεταφέρουν την πανούκλα στην Ευρώπη. Τελικά θα ανακαλύψει ότι η πανούκλα δεν έρχεται από τους ανθρώπους της ερήμου και θα απαλλάξει τον κόσμο από την προκατάληψη ότι το κακό και οι αρρώστιες έρχονται από αυτούς.

Για τον Γκίκα η ανθρώπινη κοιλιά ήταν η βιβλιογραφία του… Σκότωνε τους νεκρούς για δεύτερη φορά… για να βρει τις αιτίες των ασθενειών.  Για τα πειράματά του, ο Οθέλλος  ήταν ο πλέον κατάλληλος∙  χωρίς οικογένεια και  χωρίς αφέντη, ο κυριότερος και πιο επικίνδυνος εχθρός του ήταν το  σκούρο δέρμα του, που δεν του επέτρεπε να  δραπετεύσει και δεν είχε πού  να πάει.  Αλλά και άλλοι γιατροί  έκαναν εκατοντάδες πειράματα, για να βρουν την πηγή του λοιμού, της χολέρας και της μαλάριας, που πίστευαν πως έρχονταν από την Αφρική. Κι ακόμα  άνοιγαν  τα σώματα των ανθρώπων και έβαζαν μέσα τους μολυσμένα ποντίκια και έντομα για να δουν πώς θα αντιδράσουν. Η αντίδραση ήταν ίδια με των λευκών…

                   Τα σώματα μαύρων και λευκών είναι ίδια,

μόνο που των λευκών είναι πιο ευάλωτα και των μαύρων πιο ανθεκτικά στις αρρώστιες. Η πραγματική βίβλος για του γιατρούς ήταν το ανθρώπινο σώμα. Στον Αυλώνα, οι άνθρωποι πεθαίνουν από πείνα. Λιγότεροι άνθρωποι, περισσότερο φαγητό, περισσότερες ασθένειες, λιγότεροι άνθρωποι γι’ αυτό σχεδίαζαν πολέμους, θάνατο, όπλα και γιατρικά.

Ο γιατρός θα πεθάνει, ο Οθέλλος θα κατηγορηθεί, θα φυλακιστεί, θα βιαστεί, θα ελευθερωθεί με τον όρο να πολεμήσει τους Τούρκους, θα επιστρέψει πάλι στη Βενετία, μεγάλος άντρας πια, η Δυσδαιμόνα θα ερωτευθεί τον Κάσιο … Η ιστορία παρεκκλίνει από την σαιξπηρική αν και  ο βασικός μύθος είναι ο ίδιος.

Ο Μπλούσι δεν παίρνει τυχαία τα ονόματα από το σαιξπηρικό δράμα. Του χρειάζεται η ερωτική διάσταση του έργου που είναι και η πιο ικανή να κάνει τον αθώο ήρωα πιο ευάλωτο και πιο δυστυχισμένο, αυτόν που έχει υπομείνει τα πάντα  για να επιστρέψει κάποτε στην Δυσδαιμόνα. Πίσω όμως από τον μύθο, ο Μπλούσι κάνει βαθιά βουτιά στις ρίζες της αδικίας στον κόσμο. Οι άνθρωποι της ερήμου έχουν πλούτο αλλά   δεν έχουν γνώση για να τον αξιοποιήσουν.  Οι άνθρωποι της Βενετίας έχουν γνώση και με αυτήν αποκτούν τον πλούτο των άλλων. Οι άνθρωποι σαν τον Οθέλλο δεν έχουν άλλη επιλογή από το να έρθουν στην Ευρώπη, διεκδικώντας μια θέση σκλάβου στο αρχοντόσπιτο, όπου τα παιδιά του αφέντη καταδέχονται να παίζουν με το σκλαβάκι αν δεν το σκοτώσουν παίζοντας. Αν δεν το υποχρεώσουν, σαν ζώο στο τσίρκο, να γίνει μέρος της διασκέδασής τους.

Το περίφημο μαντίλι που ο Οθέλλος χαρίζει στη Δυσδαιμόνα, έχει και αυτό σημαίνοντα ρόλο στην ιστορία. Για τον άνθρωπο της ερήμου είναι ιερό κειμήλιο, δώρο του άντρα στην αγαπημένη του. Του πατέρα του στη μητέρα του. Η μάνα το χαρίζει στον γιο της φεύγοντας και αυτός πρέπει να το δώσει στη δική του αγαπημένη. Της το δίνει αλλά εκείνη αγαπά άλλον.

Όλο το κεφάλαιο 6 είναι αφιερωμένο στην αγάπη, την οποία ο Οθέλλος θα νιώσει, χωρίς ανταπόκριση και το μυαλό του θα πάρει άπειρες στροφές. Ο έρωτας δεν είναι ιδιοκτησία των πλουσίων, των δυνατών, των καλών και των όμορφων .  Ένα σώμα χωρίς αγάπη δεν χρησιμεύει στην ψυχή… Το ανθρώπινο σώμα συνδέεται με το μυαλό, ακριβώς όπως η γη είναι συνδεδεμένη με τον ουρανό. Αν ο ουρανός δεν ρίχνει νερό, η γη καίγεται και αν η γη δεν αφήνει υδρατμούς, ο ουρανός δεν ρίχνει νερό.

Η ερμηνεία του προπατορικού  αμαρτήματος φέρνει στην επιφάνεια τη ζήλεια του Θεού που απαιτεί την αποκλειστικότητα στην αγάπη, ενός Θεού  αφέντη, σκληρού, ζηλότυπου  και απαιτητικού.

Ben Blushi

Όλα τούτα συνυπολογιζόμενα μας προσφέρουν μια άλλη ποικιλία οργής, της οποίας η έκρηξη, παρά τα όσα έχει υποστεί από τους πολιτισμένους λευκούς, δεν έγινε ποτέ. Ο Οθέλλος έχει πολλούς λόγους για τους οποίους θα μπορούσε να σκοτώσει, αλλά όλους του έχει αφήσει πίσω, στην έρημο. Όμως το κακό τον κυνηγούσε και η αιτία ήταν το χρώμα του.

Κοινωνιολογικές και πολιτικές παρατηρήσεις, επιστήμη και μαγεία, ελεύθερο πνεύμα και προκατάληψη, παραλογισμός και φρικώδης φαντασία, θα συντεθούν για να δώσουν την περιπέτεια του Οθέλλου, την οδύσσειά του, τα κλιμακωτά επίπεδα βίας, από το κακό στο χειρότερο και στο χείριστο, όπου εισπράττει όλη την κτηνώδη συμπεριφορά των λευκών και ευγενών αυτός ο στιγματισμένος από το μαύρο χρώμα του.

Από την άμμο της ερήμου στο παλάτι του Κονταρίνι, στην Βενετία, από εκεί στον Αυλώνα, στο κοτέτσι και μετά στο εργαστήριο-κολαστήριο του πειραματιστή γιατρού, στις φυλακές της πόλης που μπροστά τους ωχριά το Εξπρές του Μεσονυκτίου, μετά στον πόλεμο και όλα αυτά για να μας δείξει πώς και με τι μέσα η εκάστοτε εξουσία αλλά και η αμάθεια μπορούν να κάνουν το μεγάλο κακό. Πώς ένας αποδιοπομπαίος τράγος, ο Οθέλλος, φορτωμένος με όλα δεινά μιας εποχής, η οποία δεν έχει βγει ακόμα από τα σκοτάδια του μεσαίωνα, που οι άρχοντες παζαρεύουν,  αγοράζουν και πωλούν πόλεις ολόκληρες και οι Τούρκοι δολοφονούν και πνίγουν στο αίμα την Ευρώπη.

Ο Μπλούσι συνέθεσε ένα πυκνό πλέγμα  ιστορικών, πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών, υγειονομικών και συναισθηματικών συνθηκών, όλες δοσμένες σωματικά.

Το σώμα είναι ο μάρτυρας

. Το χρώμα του το προδοτικό απέξω, που μαστιγώνει ο βασανιστής, και το άγνωστο από μέσα που ερευνά ο γιατρός και βιάζει ο βιαστής.  Ο Οθέλλος ο Αράπης του Αυλώνα είναι το  πιο αθώο θύμα της ιστορίας.

Όμως ο Μπλούσι, Αλβανός,  φιλόλογος, δημοσιογράφος, υπουργός Παιδείας και Εξωτερικών, σύμβουλος του πρωθυπουργού και επί τριάντα χρόνια  πρώτο όνομα στις εκδόσεις της χώρας του, αυτό  ήθελε να μας πει μόνο; Μήπως η συγκλονιστική ιστορία του διαβάζεται και ως αλληγορία σημερινή;

Η μετάφραση της Ελένης Τουλούπη  μας προσφέρει ολοζώντανη την χειμαρρώδη συναρπαστική αφήγηση στην ελληνική γλώσσα.