Fractal

Μορφολογικά και ρυθμικά στοιχεία στη συλλογή

Γράφει ο Γρηγόρης Τεχλεμετζής //

 

«Όλα σιγούν εκκωφαντικά ηχούν ακατάληπτα» της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη, Ρώμη 2020

 

Αυτό που κυρίως διακρίνει το ποίημα από το πεζό είναι ο ρυθμός. Στην παλαιότερη εποχή αυτό επιτυγχανόταν με το μέτρο, την ομοιοκαταληξία και με συμμετρίες, όπως τον πιθανό χωρισμό σε ημιστίχια και τους ίσους ή ανάλογους αριθμούς συλλαβών των στίχων ή τη μορφή των στροφών.

Στην πιο σύγχρονη ποίηση, με την έντονη επίδραση του μοντερνισμού, υπεισήλθε η διάλυση της μορφής και τα πράγματα έγιναν πιο περίπλοκα˙ αν και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται, κάποιες φορές, μια επιστροφή στα παλαιότερα αυτά μορφολογικά στοιχεία, τα οποία μπολιάζονται με τις νέες νοηματικές τεχνικές, όπως η πολυσημία ή η αμφισημία –κάτι που κάποτε γίνεται και στο βιβλίο της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη (π.χ. «Κι άνθισε μέσα μας», σ.70, «Κλαίουσα salix sepulcralis, σ.53).

Η ποιητική αυτή συλλογή εκμεταλλεύεται άριστα τις «έμμεσες» τεχνικές ρυθμού της σύγχρονης ποίησης, κάτι που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αναλύεται παρακάτω.

Είναι αλήθεια ότι η ελληνική γλώσσα από μόνη της συχνά ενέχει το ιαμβικό μέτρο. Για παράδειγμα: «Θα πάμε βόλτα σήμερα» (∪ — | ∪ — | ∪ — | ∪—). Αυτό διευκολύνει πολύ και την ελληνική ποιητική έκφραση και χρησιμοποιείται και στην ποιητική εκφορά της Καϊτατζή-Χουλιούμη. Έτσι έχουμε ακούσιο ή εκούσιο ιαμβικό μέτρο που διασπάται κάποτε με αντίστιξη στο ποίημα[1]. Τα μετρικά αυτά τμήματα είναι αυτά που συχνά δίνουν τον ρυθμό στη μοντέρνα ποίηση (π.χ. «Προβάλλει φωτεινή λευκότης απάτητης χιόνος», «∪ — | ∪ — | ∪ — | ∪—| ∪ ∪ — |∪— | ∪— », ‘διαβάζω με συνίζηση την προτελευταία συλλαβή’/ «Θα τη λέμε α-γ-ά-π-η», σ.61).

Ένα συντακτικό στοιχείο, που επιδρά και στον ρυθμό, είναι ο πολύ συχνός παρατακτικός της λόγος, που δίνει ένα ιδιαίτερο κοφτό ύφος. Η χρήση διασκελισμών είναι σχετικά σπάνια και τα νοήματα ολοκληρώνονται στον ίδιο στίχο, που αποκτά μια αυτοτέλεια. Ακόμα και αν συνεχιστεί το νόημα στον επόμενο στίχο, συχνά αυτός θα μπορούσε να σταθεί και μόνος του (πχ. «Καταβύθιση αιώνων εγείρεται μυστηριακά/ Επικαλύπτουν πολυεπίπεδα νεφελώματα/ Ο Λέων έκπτωτος μετοίκησε παρόχθια κτλ», «Ο τύμβος, σ.33). Εντούτοις, κάποτε χρησιμοποιούνται οι διασκελισμοί στοχευμένα και επιτυχημένα, αποδίδοντας σύγχυση ή ένταση –τεχνική που γενικότερα εντοπίζεται και εκτιμάται από τους ειδικούς στην ποίηση-, όπως στην περίπτωσή μας στο «Το ναυάγιο»: «Πόδια παπούτσια απόμαχου/ σε συρμάτινα φράγματα/ Σκαρφαλώνουν ξυπόλητοι/ κι ο γιαλός μετρά κεκοιμημένους», σ.26).

Υπάρχει έντονη και στοχευμένη χρήση μεταφορών και αλληγοριών, κάτι που δίνει ποιητικότητα στην εκφορά της ανάγνωσης, στοιχείο που έγκειται και στην υποκειμενικότητα του δέκτη: «Είμαι του κλειδωμένου/ Μπρος στην απέραντη/ θάλασσα τ’ ουρανού/ Ψαρεύω ελπίδα στην όχθη» («Να καλπάσω», σ.20). Σε αυτό συνεισφέρει και η εικονοποιία.

Αυτό όμως που είναι ιδιαίτερα ξεχωριστό στη συλλογή, είναι οι διαρκείς παρηχήσεις και οι εμφατικές επαναλήψεις λέξεων, που χρησιμοποιούνται με μαεστρία και κάποτε με παιγνιώδη τρόπο, φτιάχνοντας έντονα ρυθμικά ποιήματα.

 

Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη

 

ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ

 

Αμνοί πορεύονται σκυφτοί

Αγελαία αγάλματα εν κινήσει

Ακολουθούν σκιρτήματα φτερών

Ασθμαίνουσες αγαπάνθων ανάσες

Αντιφεγγίσματα ιριδισμών

Αντανακλάσεις δακρύων

Ατελεύτητοι οι σταυροί

Αργεί ακόμη η Αναστάσιμος

Ακολουθία

(σ.15)

 

Ακόμα και σχηματικά διαμορφωμένο ποίημα συναντάμε («Το κλειδί», γραμμένο σε περίγραμμα κλειδιού, σ.80), σύμφωνα με παλιότερες μοντερνιστικές τεχνικές, επιδιώκοντας η μορφή να υπηρετήσει το περιεχόμενο.

Επιλογικά, στη συλλογή της Καϊτατζή-Χουλιούμη παρατηρείται πολύ καλή αξιοποίηση των ρυθμικών και άλλων μορφολογικών «κανόνων» της σύγχρονης κυρίως ποιητικής.

 

________________

[1] Αντίστιξη: Μουσικός όρος που υιοθετήθηκε από τους κριτικούς λογοτεχνίας. […] Όταν χρησιμοποιείται στην ποίηση, δηλώνει μετρική παραλλαγή –κάτι ιδιαίτερα συνηθισμένο. Αν το βασικό μέτρο ενός ποιήματος είναι ιαμβικό και υπάρχουν δακτυλικές και τροχαϊκές παραλλαγές, τότε έχουμε αντίστιξη (J.A.Cuddon, Λεξικό λογοτεχνικών όρων και θεωρίας λογοτεχνίας,  μτφρ. Γιάννης Παρίσης, Μαρία Λιάπη, Μεταίχμιο 2005).

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top