«Να κατοικούμε ποιητικά τη γη και να προκαλούμε την ομορφιά να σώσει τον κόσμο»

Γράφει η Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη // *

Ελένη Λόππα, “Οι ψυχές φωνάζουν”, Εκδόσεις Ρώμη, 2019, σελ. 291

«Να κατοικούμε ποιητικά τη γη και να προκαλούμε την ομορφιά να σώσει τον κόσμο» (1).

Πρόκειται για το τελευταίο μυθιστόρημα της Ελένης Λόππα “Οι ψυχές φωνάζουν”, Εκδόσεις Ρώμη, 2019.

Ο τίτλος του βιβλίου γεννά ερωτήματα, πάει τους συνειρμούς σε υπερβατικά τοπία.

Στο εξώφυλλο ο “Άγγελος υπερπλήρης” από τους 35 πίνακες Αγγελικών αναπαραστάσεων χαρμολύπης του Πάουλ Κλέε. Με πρόσωπο γερμένο, έκφραση σκεπτική και θλιμμένη, υποτυπώδες μελαγχολικό χαμόγελο, εντείνει τους συνειρμούς μας.

Το βιβλίο αφιερώνεται στις Λίνα και Θεοδώρα, αδελφές της πεζογράφου, προφανώς αγγελικές μορφές στη ζωή της.

Στην προμετωπίδα το απόσπασμα της Βιρτζίνια Γουλφ, λες προϊδεάζει για την πρωτοτυπία της γραφής και την πρόθεση της πεζογράφου να δώσει απάντηση ανανέωσης στο κάλεσμα της τέχνης της μυθοπλασίας.

Ο μύθος εκτυλίσσεται σε σύντομη χρονική διάρκεια των τελευταίων ετών. Γεωγραφικά κινείται στο αστικό πεδίο της Αθήνας και του Παρισιού και σε περιοχές όπως οι Δελφοί, οι Κυκλάδες, η Αίγυπτος. Κυρίως στην ανθρωπογεωγραφία των ηρώων και των ψυχοσυναισθηματικών τους αναζητήσεων και συγκρούσεων ενδοπροσωπικών και διαπροσωπικών.

Το ύφος της Ελένης Λόππα ζωντανό, παραστατικό, γλαφυρό, λεπτεπίλεπτης αισθητικής, καλλιτεχνικής και κοινωνικής ευαισθησίας, ανθρωπινότητας. Ενίοτε σύνθετο με εξεζητημένο λεξιλόγιο. Θα προϋπέθετε εξοικείωση του αναγνώστη με την ποίηση και τις τέχνες, ωστόσο αποδίδεται με έναν φυσικό και οικείο τρόπο πετυχαίνοντας να εισαγάγει και τον αμύητο αναγνώστη στον μαγικό κόσμο της τέχνης και στο σύμπαν του αφηγήματος.

Η νεοτερική γραφή της Ελένης Λόππα κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον. Αναδρομική αφήγηση, χρήση τριτοπρόσωπου αφηγητή, διαλόγων, ημερολογιακών σημειώσεων, ηλεκτρονικών μηνυμάτων και εισηγήσεων, μέσα από τα οποία ψυχογραφούνται τα πρόσωπα των ηρώων και εξελίσσεται η υπόθεση με ανατροπές και συγκρούσεις. Το τέλος αφήνεται να ολοκληρωθεί στη συγκίνηση και φαντασία του αναγνώστη.

Γραφή εμπλουτισμένη με διακείμενο 57 παραθεμάτων. Στοιχεία από την ελληνική και ξένη ποίηση και πεζογραφία, την εικαστική τέχνη, την μουσική και τον κινηματογράφο ενσωματώνονται στον κορμό της αφήγησης και γίνονται συνομιλητές που εκτινάσσουν στα ύψη το αισθητικό και στοχαστικό αποτέλεσμα.

Το ιδιαίτερα πλούσιο ποιητικό διακείμενο της Λόππα αποτελεί από μόνο του σπουδαίο έργο ποιητικής ανθολόγησης, με το οποίο διανθίζει και παντρεύει τη γραφή της, αναδεικνύοντας με τον πυκνό, υπαινικτικό και αισθαντικό τρόπο της ποίησης, δικές της θεάσεις και ιδέες, στοχασμούς και νοήματα. Πέρα από τα μότο των 19 κεφαλαίων που μας εισαγάγουν στο κλίμα του βιβλίου συνδιαμορφόνοντάς το, επιπροσθέτως εντάσσονται εμβόλιμα και άλλα διακειμενικά παραθέματα, στολίδια και κλειδιά ανοίγουν την αφήγηση και την απλώνουν σε μαγευτικά θολωτά της Τέχνης. Πάμπολλοι οι συνομιλητές. Η πεζογράφος παραθέτει με τον ίδιο σεβασμό τόσο ογκόλιθους των τεχνών, όσο και πολλούς σύγχρονους ποιητές. Αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω τις ευχαριστίες μου που μέσα σ’ αυτή την πανδαισία δημιουργικών φωνών η Λένα Λόππα ενέταξε και τη δική μου με ποιήματα και μεταφράσματά μου. Αισθάνομαι δέος όταν διαβάζω στις υποσημειώσεις το όνομά μου δίπλα στης Έμιλι Ντίκινσον.

Το μυθιστόρημα αρχίζει με συγκλονιστικές φωνές και ψιθύρους που καθηλώνουν. Η πεζογράφος με έναν καταιγιστικό τρόπο τυλίγει το υφάδι στην σαΐτα και την περνά από το στημόνι για να υφάνει την μυθοπλασία. Εκπλήσσουν η τόλμη και η μαεστρία, με την οποία αγγίζει το δυσκολο θέμα του θανάτου, ταμπού για πολλούς, για άλλους μακάβριο. Πραγματεύεται το ιερό δικαίωμα της ταφής του ανθρώπου, την ύβρη και το ιερόσυλο της μη ταφής. Ας αναφερθεί ότι εθολόγοι έχουν καταγράψει το αρχέγονο τελετουργικό πένθους και ταφής ακόμη και σε κοινωνίες ζώων, όπως ελεφάντων και κοράκων.

Οι ψυχές που φωνάζουν είναι αυτών των άταφων νεκρών. Περιμένουν ενταφιασμό και ανάπαυση. Σε ατμόσφαιρα επίγειας Νέκειας ο αναγνώστης αφουγκράζεται ανθρώπινες τραγωδίες μεταναστών και προσφύγων, ματαιωμένων αυτόχειρων και χριστών, ασυνόδευτων προσφυγόπουλων που κατέφυγαν σε αυτοχειρία μετά από εκδίωξη και σεξουαλική κακοποίηση, ψυχών που εκλιπαρούν. Μέσα από αυτές τις φωνές σκιαγραφείται η ζοφερή πραγματικότητα της σύγχρονης κοινωνίας και του βεβαρημένου ψυχοκοινωνικού κλίματος ιδιαίτερα για ομάδες ανθρώπων σε ανέχεια και ζώνες κινδύνου.

Στο μυθιστόρημα ακούγονται κυρίως οι φωνές των εν ζωή ηρώων που παλεύουν και αναζητούν να πραγματωθούν στον έρωτα, στην αγάπη, στην κοινωνική καταξίωση. Κεντρική ηρωίδα η αρχόμενη δημοσιογράφος Ισιδώρα. Πλαισιώνεται από την κοινωνική λειτουργό Ηλέκτρα, τον καθηγητή της σχολής καλών τεχνών του Παρισιού Πατρίκ, τον Αλέξανδρο, τον Άγγελο και άλλους, όπως κάποιους συγγενείς των άταφων.

Το όνομα Ισιδώρα παραπέμπει στη θεά Ίσιδα και στα δώρα που κομίζει, στην χορεύτρια Ισιδώρα Ντάνκαν επίσης, πρωτοπόρο φεμινίστρια. Το όνομα επιδρά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας, οι συμβολισμοί έκδηλοι. Η Ισιδώρα της Λένας Λόππα προσπαθεί να συντονίσει τον βηματισμό της στην χειραφέτηση και στην προσφορά. Πρόκειται για μια αιθέρια, σύγχρονη γυναίκα με κοινωνικές ευαισθησίες και επαγγελματικές φιλοδοξίες. Αγωνίζεται όχι μόνο να πραγματωθεί και να καταξιωθεί μέσα από την εργασία της αλλά και να τσιγκλίσει τον κοινωνικό εφησυχασμό μας, να μας ταρακουνήσει. Παράλληλα παλεύει να βγει αλώβητη και να πετύχει προσωπική πλήρωση στο δύσκολο παιχνίδι της αγάπης. Όμως εκεί τα πράγματα φαίνεται να είναι ακόμη πιο δύσκολα και η έκβαση αβέβαιη και απρόβλεπτη.

Ελένη Λόππα

Στη μυθοπλασία εξέχουσα θέση έχουν οι άγγελοι. Κυριολεκτικοί, μεταφορικοί, υπερβατικοί, εικαστικοί, ποιητικοί, κινηματογραφικοί. Όπως ο Angelus Novus του Κλέε που συνεπαίρνει την Ισιδώρα και γίνεται αφορμή να συναντηθεί με τον Πατρίκ, που τον ερωτεύεται παράφορα βιώνοντας έκσταση και συντριβή. Όπως ο υπερβατικός φύλακας άγγελος της Ισιδώρας που την παίρνει υπό την σκέπη του αποτρέποντας την από την αυτοχειρία που την οδηγεί η ερωτική ματαίωση και τα αισθήματα συντριβής και απόγνωσης. Άγγελοι πραγματικοί, εν ζωή, όπως η ίδια η ηρωίδα για τις άταφες σορούς και τους συγγενείς τους, που υπερταφτιζόμενη με τον επαγγελματικό της ρόλο, αναλαμβάνει ακόμη και τα έξοδα μεταφοράς και ταφής ορισμένων, επίσης δε παραχωρεί σε κάποιους άστεγους πρόσφυγες το σπίτι της αποθανούσας μητέρας της. Επίγειος άγγελος για την ίδια την Ισιδώρα η φίλη της Ηλέκτρα, την οποία αποκαλεί “θεόσταλτο άγγελο”. Ο Άγγελος με το όνομα, ο ρομαντικός, συγκροτημένος και μόνη θετική ανδρική περσόνα, ο οποίος ερωτεύεται την Ισιδώρα και την διεκδικεί με λεπτότητα κι ευαισθησία, ίσως όμως η Ισιδώρα να μην αισθάνεται έτοιμη να αφεθεί ολοκληρωτικά στον έρωτά του. Άγγελοι της τέχνης, όπως ο Ντάμιελ του Βιμ Βέντερς και άλλοι, και βέβαια ο “Άγγελος υπερπλήρης” του εξώφυλλου. Άραγε σε τί είδους πληρότητα παραπέμπει σε σχέση με το βιβλίο. Μήπως σε πληρότητα κατ’ ευφημισμό; Κάποια τραγική ειρωνεία ίσως; Κάποια χαρμολύπη, όπως αυτή αναπαριστάται γενικότερα στους Αγγέλους του Κλέε; Μήπως μας θυμίζει παρ’ όλα αυτά τον Angelus Novus, τον αποκαλούμενο «άγγελο της ιστορίας» κατά τον Βάλτερ Μπένγιμιν και «δΰστηνο άγγελο» με το «βλέμμα προς τα πίσω» να ανοίγεται παραδόξως προς το μέλλον, όπως διατείνεται ο Heiner Müller (2); Μήπως αφορά στη θλίψη του αγγέλου μπρος στην ανθρώπινη μοίρα, όπως αυτή των έκπτωτων εν ζωή και μετά θάνατον ψυχών που φωνάζουν; Μήπως αφορά στον φύλακα Άγγελο της Ισιδώρας που ανακύπτει ως από μηχανής θεός και την διασώζει σε δύσκολες στιγμές της ζωής της, αντικαθιστώντας το δυσοίωνο σε ευφρόσυνο; Μήπως ο “Άγγελος υπερπλήρης” του εξώφυλλου αποτελεί κι αυτός έναν οπτικοποιημένο ήρωα του βιβλίου; Μήπως είναι αυτός που αναπαριστάνει εικαστικά το μειδίαμα χαρμολύπης των θεάσεων και προβολών της συγγραφέως για τον σύγχρονο κόσμο μας;

Η Ελένη Λόππα μέσα από τις ιστορίες των ηρώων της καταθέτει όλο το απόσταγμα της βιοτής, όπως και της φιλοσοφίας ζωής της. Στην προσπάθειά της να συγκεράσει την ομορφιά και την ορμή της νιότης με τη σοφία της εμπειρίας, ενδεχομένως για να χτίσει ένα θετικό πρότυπο για νέους αναγνώστες, πλάθει την Ισιδώρα, μια νεαρή γοητευτική ηρωίδα με σοφία και γνώση ώριμου και πολύπαθου ατόμου. Πιο πειστική είναι η ψυχογράφιση της Ισιδώρας σε σχέση με την ερωτική της ζωή και τους μετεωρισμούς της στο σύγχρονο κόσμο της αποξένωσης, της ματαιοδοξίας, των χασμάτων και ασυνεχειών, των κατακερματισμών, του ατομικισμού και της αναλγησίας. Ευαίσθητη και μαχητική, τρυφερή και απόμακρη η Ισιδώρα γοητεύει τον αναγνώστη που ταυτίζεται μαζί της.

Η Ελένη Λόππα με το βιβλίο της “Οι ψυχές φωνάζουν” μας μιλά για τον έρωτα και τον θάνατο, για την πανανθρώπινη ανάγκη και τον αγώνα του ατόμου για νόημα και ουσία, για πλήρωση στην αγάπη, προτάσσοντας τις ιδέες της δικαιοσύνης, της συμπόνιας, της αλληλεγγύης και του δικαιώματος του κάθε ατόμου για αξιοπρεπή και γεμάτη ζωή, για αξιοπρεπή θάνατο.

Η συγγραφέας σκιαγραφεί το προφίλ του σύγχρονου ανθρώπου τους κλυδωνισμούς και την προσπάθειά του να βρει τον εαυτό, τον δρόμο του, να πετύχει πραγμάτωση. Να βρει αδελφές ψυχές σε ένα κόσμο ασυνέχειας, αβέβαιο και επισφαλή, να γεμίσει την κερματισμένη και μοναχική ζωή του. Την αμφιθυμία και ταλάντευση του ανάμεσα στη μοναξιά, την απόσυρση και την εγγύτητα, την πλήρωση στο ερωτικό πλησίασμα με τον άλλον. Περιγράφει την προσπάθεια της σύγχρονης γυναίκας για χειραφέτηση και κοινωνική καταξίωση και τις αποτυχημένες προσπάθειές της στην αναζήτηση ερωτικού συντρόφου. Τις δυσκολίες γενικά στις διαπροσωπικές σχέσεις των δυο φύλλων. Η εικόνα του άνδρα σκιαγραφείται με μελανά χρώματα, όπως στο πρόσωπο του Πατρίκ που περιγράφεται ως ένας ερωτομανής και άπιστος νάρκισσος και του Αλέξανδρου που συνάπτει ερωτικό δεσμό με την Ηλέκτρα αποκρύπτοντας ότι είναι έγγαμος με παιδιά. Πρόσωπα διψασμένα αλλά και βουλημικά, φιλόδοξα αλλά και ματαιωμένα, ευαισθητοποιημένα στην ιδέα της ιερής σημασίας της ταφής αλλά και αδύναμα να διαχειριστούν την βίωση του πένθους. Ερωτικά και απόμακρα, αντιφατικά και συγκλίνοντα ψάχνουν να πραγματωθούν, να αντέξουν την ματαίωση, την απώλεια, το θάνατο.

Η συγγραφέας πετυχαίνει να μας συγκινήσει, να μας ευαισθητοποιήσει και να μας αφυπνίσει σε θέματα κοινωνικής ευαισθησίας, αλληλεγγύης, συνεισφοράς, ουμανισμού γενικά, προσφέροντάς μας αναγνωστική και αισθητική απόλαυση αλλά και στοχασμό και ενδοσκόπηση, ερεθίσματα για διεργασίες τροποποίησης στάσεων και προσπαθειών στον προσωπικό ή κοινωνικό τομέα.

Συνοψίζοντας θα αναφερθώ στο κυρίαρχο μήνυμα που κομίζει η πεζογράφος κατά την προσωπική μου ανάγνωση, αν και το βιβλίο επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις ακόμη και από το ίδιο και αυτό πρόσωπο. Έχω την αίσθηση ότι το αφήγημα αποτελεί αφορμή για να εκφράσει η πεζογράφος την αγωνία της για τον κόσμο μας, παράλληλα να μιλήσει για το δύσκολο παιχνίδι της αγάπης, της ερωτικής αλλά και της διανθρώπινης γενικότερα, κυρίως για να μιλήσει για την αναγκαιότητα της αγάπης. Την αγάπη, που μόνο όταν την προτάσσουμε και την μετουσιώνουμε στην ύπαρξη και στις ζωές μας μπορούμε να πετύχουμε αυτό που λέει ο Χρήστος Μποκόρος «Να κατοικούμε ποιητικά τη γη και να προκαλούμε την ομορφιά να σώσει τον κόσμο». Κι αυτό πετυχαίνεται μέσα από, και με τον άλλον. Γιατί γράφουμε άλλωστε; Γιατί αφηγούμαστε, γιατί διαβάζουμε, αν όχι για να συν-ομιλήσουμε, να συν-κινηθούμε, να συγκινηθούμε και να μοιράσουμε;

Ως μότο στο κεφάλαιο 12 παρατέθηκαν οι στίχοι μου “Πατρίδα μου ο κόσμος/πατρίδα μου η αγάπη”(3). Έχω την αίσθηση ότι η Ελένη Λόππα με το μυθιστόρημα “Οι ψυχές φωνάζουν” μιλάει ακριβώς γι’ αυτό που προσπάθησα να εκφράσω μ’ αυτούς τους στίχους. “Πατρίδα μου ο κόσμος/πατρίδα μου η αγάπη” !!

* Η Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη είναι Κλινικός ψυχολόγος (Msc) της Σχολής Εφαρμοσμένης Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου της Ουψάλα. Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές: Λιγοστεύουν οι λέξεις, Μελάνι 2017· Διαδρομές, Γαβριηλίδης 2015· Συναισθηματικό αλφαβητάρι, University Studio Press 2009· Ο Δρόμος, Εκδόσεις Δήμου Σερρών 2006, καθώς και το δίγλωσσο βιβλίο σε δική της μετάφραση Δέρμα από Πεταλούδες-Επιλογές Σουηδικής Ποίησης, εκδ. Ιntellectum 2018. Ποιήματα, μεταφράσεις, διηγήματα και κριτικές αναγνώσεις της, έχουν δημοσιευτεί σε έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά.

______

1. Χρήστος Μποκόρος, Όψεις άδηλων, Μουσείο Μπενάκη, εκδ. Άγρα, 2016

2. Εύη Πετροπούλου Klee, Benjamin, Müller. Ο δύστηνος άγγελος της ιστορίας: Το ταξίδι

μιας μορφής από τη ζωγραφική στη θεωρία και τη λογοτεχνία

https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sygkrisi/article/viewFile/10378/10472.pd

3. Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη, Λιγοστεύουν οι λέξεις, Εκδόσεις Μελάνι, 2017