Εμβύθιση στον άγνωστο κόσμο του Ομάν

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

 

Τζόχα Αλχάρθι, «Οι κόρες της Σελήνης». Μετάφραση: Ελένη Καπετανάκη. Εκδόσεις Gutenberg. Αθήνα, 2020

Είναι η πρώτη συγγραφέας με καταγωγή από αραβική χώρα που κερδίζει το ζηλευτό λογοτεχνικό βραβείο Μπούκερ για το βιβλίο της που μεταφράστηκε στην αγγλική γλώσσα με τίτλο «Celestial Bodies». Πρόκειται για την Τζόχα Αλχάρθι (Jokha  Alharthi, 1978- ), από το Ομάν. Γεννήθηκε, μεγάλωσε και σπούδασε αρχικά στο Ομάν και στη συνέχεια στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου έκανε  το διδακτορικό της στην κλασσική αραβική λογοτεχνία από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Σήμερα είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο αραβικό τμήμα στο Πανεπιστήμιο Σουλτάν Καμπούς της χώρας της. Το συγγραφικό της έργο περιλαμβάνει συλλογές διηγημάτων, παιδικά βιβλία και τρία μυθιστορήματα, με πολλαπλές μεταφράσεις σε διάφορες γλώσσες.

Το Μεγάλο Τζαμί του Σουλτάνου Καμπούς, στη Μασκάτ.

«Οι κόρες της Σελήνης» (Sayyidat el-Qamar) ήταν το πρώτο έργο συγγραφέα αραβικής γλώσσας που έλαβε το διεθνές βραβείο Μπούκερ και το πρώτο μυθιστόρημα μιας γυναίκας από το Ομάν που εμφανίστηκε σε αγγλική μετάφραση με τίτλο «Celestial Bodies» (Ουράνια σώματα). Οι κριτές του Διεθνούς Βραβείου χαιρέτησαν το βιβλίο ως μια πλούσια, φανταστική, ελκυστική και ποιητική εικόνα μιας κοινωνίας που βρίσκεται σε μεταβατικό στάδιο και σε ζωές που προηγουμένως ήταν σκοτεινές. Το βιβλίο αυτό και  το βραβείο, σύμφωνα με την συγγραφέα του, ανοίγουν ένα παράθυρο στην πλούσια αραβική λογοτεχνία, γενικότερα, και στη λογοτεχνία του Ομάν, ειδικότερα. Για την πρόεδρο της κριτικής επιτροπής, την γνωστή Αγγλίδα ιστορικό, συγγραφέα και ραδιοτηλεοπτική παρουσιάστρια με εξειδίκευση στην κλασσική ιστορία, Μπέτανι Χιουζ (Bettany Hughes, 1967- ), το βιβλίο αυτό της Τζόχα Αλχάρθι κυριεύει το μυαλό και την καρδιά στον ίδιο βαθμό. Με την  τέχνη της, η συγγραφέας μας παρασύρει σε μια άγνωστη κοινότητα ανθρώπων επιτρέποντάς μας να καταπιαστούμε με προαιώνια και βαθιά ανθρώπινα θέματα όπως είναι ο χρόνος, ο θάνατος και οι προβληματικές πλευρές της ιστορίας.

Η σημερινή πόλη Νίζουα, γύρω από το ιστορικό της κέντρο.

Στο μυθιστόρημα «Οι κόρες της Σελήνης», η Τζόχα Αλχάρθι αφηγείται την αργή εξέλιξη της κοινωνίας του Σουλτανάτου του Ομάν μετά την αποικιοκρατία, μέσα από τους έρωτες και τα διάφορα προβλήματα τριών αδελφών, που κατοικούν στο χωριό αλ-Αουάφι, μακρυά απ’ την πρωτεύουσα Μασκάτ. Η Μάγια, η πρώτη  από τις αδελφές, παντρεύεται τον Αμπντάλα έπειτα από μια ερωτική απογοήτευση, η Άσμα παντρεύεται για λόγους καθήκοντος και η Χάουλα, τέλος, απορρίπτει όλες τις προτάσεις γάμου που της έγιναν περιμένοντας τον αγαπημένο της, ο οποίος έφυγε πριν από χρόνια για τον Καναδά. Στις σελίδες του μυθιστορήματος όπου παρουσιάζεται ένα πολύ παραστατικό, συναρπαστικό και ποιητικό περίγραμμα για μια κοινωνία σε μεταβατικό στάδιο, υπάρχουν άφθονες αναφορές και για τη δουλεία η οποία ήταν νόμιμη στο Ομάν μέχρι και πριν κάποια χρόνια. Ειδικά για την τελευταία, η συγγραφέας πιστεύει πως η καλύτερη πλατφόρμα για να γίνει αυτή η ενδιαφέρουσα συζήτηση, είναι μέσω της λογοτεχνίας. Ετούτο το δεύτερο μυθιστόρημα της Τζόχα Αλχάρθι ξεδιπλώνεται στις ερημιές του αγροτικού Ομάν, αφηγείται ιστορίες γύρω από τα γνωστά παραδοσιακά κανάλια ύδρευσης φαλάτζ, που σε τούτη τη γλώσσα σημαίνει δίκαιη και αυστηρή κατανομή του  νερού, τις υπέροχες νύχτες της ερήμου, τα δροσερά πίσω δωμάτια και τις πολυσύχναστες αυλές των αραβικών σπιτιών, τα παραδοσιακά στιλέτα χάτζαρ των ανδρών τα οποία σημειωτέον βρίσκονται και στη σημαία του Ομάν, τα σουκ της χώρας και κυρίως εκείνο το θαυμαστό της Ματράχ, όπου αγοράζονται τα χρυσαφικά, τα ρούχα, τα χαλιά και τα ξύλινα μπαούλα και τα νυφικά σεντούκια με τα επιχρυσωμένα χερούλια για τις μέλλουσες νύφες, οι άφθονοι χουρμάδες της περιοχής και τα δημοφιλή παστά ψάρια, αλλά για τους Σκωτσέζους η συνολική αφήγηση έχει και κάτι «δικό» τους, αφού κάποιες ρίζες του βιβλίου ακουμπάνε και στο Εδιμβούργο, εκεί όπου η συγγραφέας μελέτησε για το διδακτορικό της, στην κλασσική αραβική ποίηση, στο πανεπιστήμιο. Το βιβλίο, όπως είπαμε παραπάνω, αφηγείται την ιστορία τριών γενεών μιας οικογένειας ενός χωριού του Ομάν, που ονομάζεται αλ-Αουάφι. Υπάρχουν οι τρεις κόρες, ο πατέρας και η μητέρα τους, τα παιδιά τους και οι γονείς των συζύγων τους. Η πρώτη κόρη του ζευγαριού (της Μάγια και του Αμπντάλα ιμπν Σουλεϊμάν), πήρε το όνομα «Λάντον», μιας χριστιανικής πόλης, με τις ανάλογες αντιδράσεις από τους περισσότερους συγγενείς και γείτονες. Οι χαρακτήρες της Αλχάρθι, πρέπει να σημειώσουμε, είναι συχνά αντιφατικοί και υπόκεινται σε λάθη στην καθ’ ημέρα πορεία τους. «Οι κόρες της Σελήνης» της Τζόχα Αλχάρθι, είναι η ιστορία της σταδιακής, αποσπασματικής και προοδευτικής αλλαγής του Ομάν, μιας παραδοσιακής, αγροτικής, πατριαρχικής και ισλαμικής κοινωνίας, και μιας περιοχής που ήταν από τις τελευταίες χώρες στον κόσμο που κατάργησε την ανθρώπινη δουλεία (το 1970), σε ένα αστικό και πλούσιο σε πετρέλαιο κράτος του Κόλπου.

Η αγγλική έκδοση του βιβλίου της Τζόχα Αλχάρθι, σε προθήκη του Εθνικού Μουσείου της Μασκάτ.

Η Αλχάρθι, μεγάλωσε βυθισμένη στην ιστορία της περιοχής της και ειδικά στην αραβική λογοτεχνία. Σήμερα, είναι παντρεμένη με έναν πολιτικό μηχανικό και έχουν τρία παιδιά. Ένα από τα πολλά εντυπωσιακά πράγματα στο βιβλίο της, είναι ο τρόπος με τον οποίο αποφεύγει τις εύκολες υποθέσεις και αφορισμούς για την εξουσία και τους ρόλους των ανθρώπων μέσα στον κόσμο. Υπάρχει μια στιγμή, για παράδειγμα, όπου επικεντρώνεται στην παιδική ηλικία ενός από τους κύριους χαρακτήρες, της Σάλιμα, που ξεκίνησε ως μια φτωχή γυναίκα. Τότε δεν της επιτρεπόταν να φάει ή να ντυθεί ως ισότιμη με πλούσιους συγγενείς, αλλά την ίδια στιγμή δεν της επιτρεπόταν και να αναμιγνύεται με οποιοδήποτε τρόπο με τις σκλάβες στο περιβάλλον της. Η ενήλικη Σάλιμα  δεν μπορεί να μείνει μαζί με την Ζαρίφα, πρώην σκλάβα η οποία τώρα διευθύνει το νοικοκυριό και έχει την αγάπη και την αφοσίωση πολλών, και ειδικά αντρών,  στην οικογένεια. Για την συγγραφέα, οι σχέσεις είναι περίπλοκες και οι άνθρωποι διεκδικούν την εξουσία τους όπου κι αν βρίσκονται. Πολλές γυναίκες είναι πραγματικά δυνατές, λέει, παρ’ όλο που μπορεί να είναι, με τη μια ή την άλλη παράμετρο,   σκλάβες.

Κάθε, μικρό συνήθως, κεφάλαιο στο κείμενο, παίρνει το όνομα από το πρόσωπο που αφηγείται ή από τη μεριά του οποίου παρουσιάζεται η ιστορία,  αλλά είναι εξ’ ίσου ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο μόνος που εξιστορεί σε πρώτο πρόσωπο είναι ένας μόνον, ο Αμπντάλα, ο σύζυγος της Μάγια, ο κληρονόμος όλων, ένας νεαρός επιχειρηματίας και επικεφαλής του όλου νοικοκυριού. Υποτίθεται ότι είναι αυτός που έχει κάποια ιδιαίτερη εξουσία, αλλά στην πραγματικότητα  μάλλον  είναι ο πιο ευάλωτος απ’ όλους. Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου το πληροφορούμαστε  απ’ αυτόν,  τον γιο ενός πλούσιου εμπόρου που βρίσκεται σε έναν δυσαρεστημένο γάμο με μια γυναίκα η οποία δεν τον αγαπά, αφού κάποτε εκείνη ήθελε άλλον για σύζυγό της!  Ωστόσο, παρ’ όλο που ο Αμπντάλα βρίσκεται στο επίκεντρο της ιστορίας, δεν είναι και ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, για τον απλούστατο λόγο επειδή τέτοιος δεν υφίσταται στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα!

Ατενίζοντας το ηλιοβασίλεμα στην έρημο Ουαχίμπα.

«Οι κόρες της Σελήνης» της Τζόχα Αλχάρθι, μετακινούνται συνεχώς μέσα στο χρόνο, δημιουργώντας μια περίπλοκη ταπετσαρία του χωριού αλ-Αουάφι,    στο αγροτικό και ερημικό Ομάν τον τελευταίο μισό του προηγούμενου αιώνα. Το βιβλίο ετούτο της πολλά υποσχόμενης συγγραφέως, αποτελεί το πορτρέτο μιας ταχέως μεταβαλλόμενης οικογένειας, κοινωνίας και χώρας. Το Ομάν, που βρίσκεται δίπλα στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Σαουδική Αραβία και την Υεμένη, στη νοτιοανατολική ακτή της αραβικής χερσονήσου, έχει δει τεράστιες αλλαγές να συντελούνται στο εσωτερικό του κατά το χρονικό διάστημα των τελευταίων πενήντα χρόνων της διακυβέρνησής του από τον Σουλτάνο Καμπούς. Ο Σουλτάνος Καμπούς που πέθανε πρόσφατα (10 Ιανουαρίου 2020), εκθρόνισε τον πατέρα του το 1970 και άρχισε να μεταρρυθμίζει τη χώρα του, μετατρέποντάς την από μια παραδοσιακή αραβική χώρα με αφέντες και αγορασμένους σκλάβους, σε ένα από τα πιο εκσυγχρονισμένα κράτη του Κόλπου.

Η παραλιακή πόλη Κουραγιάτ, του Ομάν.

Η Τζόχα Αλχάρθι, δείχνει με τον τρόπο της, πώς αυτή η διαδικασία του  εκσυγχρονισμού επηρεάζει κάθε γενιά, αλλά ειδικά τους νέους, τελευταία, που είναι διχασμένοι ανάμεσα στις οικογενειακές τους και κοινωνικές παραδόσεις και ταυτόχρονα στις προσωπικές τους ιδιαίτερες επιθυμίες. Ο Αμπντάλα, για παράδειγμα, βρίσκεται ανάμεσα στη θέληση του πατέρα του, ο οποίος θέλει να παραμείνει στο χωριό, επικεφαλής του  συγκροτήματος της οικογένειας και των σκλάβων τους και στη σύζυγό του, η οποία επιθυμεί να αποκοπεί απ’ όλα αυτά και να μετακομίσει στην πρωτεύουσα Μασκάτ, και να ανοίξει εκεί το δικό της πλέον σπιτικό. Είναι εμφανές ότι με την πάροδο των ετών και το Ομάν έχει αναπόφευκτα επηρεασθεί από το δυτικό τρόπο ζωής, κάτι που η Αλχάρθι   αναγνωρίζει, αναφέροντας κάποιες λεπτομέρειες, όπως τα δημοφιλή δυτικά αρώματα και τα ακριβά αυτοκίνητα, μεταξύ των άλλων. Και σαν να μην έφτανε μόνο αυτό, οι νεαροί αν το φαγητό της μητέρας τους δεν τους ικανοποιεί, να φεύγουν απ’ το σπίτι και να κατευθύνονται στα μαγαζιά με πίτσες ή με Mc Donald’s, όπως αναφέρει σε ένα κεφάλαιο στο βιβλίο της. Παρ’ όλα αυτά, δεν απεικονίζει την εξέλιξη της χώρας της σε μια συγκεκριμένη σχέση και ακολουθία με τις δυτικές αξίες. Αντίθετα, διαφαίνεται μια πρόοδος του πολιτισμού του Ομάν, του οποίου όμως οι ρίζες είναι μακροχρόνιες και στερεά προσηλωμένες  μέσα στην κοινωνία και φυσικά στη «πίστη» της γυναίκας. Ακόμα και ο Αμπντάλα, ο επιτυχημένος επιχειρηματίας που αφηγείται την ιστορία του από ένα αεροπλάνο που κατευθύνεται προς τη Φρανκφούρτη, σε όλη τη διαδρομή του σκέπτεται το αλ-Αουάφι και όχι τον προορισμό του. Η Τζόχα Αλχάρθι προσφέρει φυσικά ένα άλλο σενάριο, πέρα και μακρυά από τους καθιερωμένους  δυτικούς πολιτισμούς που γνωρίζουμε. Το βιβλίο της είναι γεμάτο με λεπτομέρειες σχετικά με τον πολιτισμό και την ιστορία του Ομάν, κάπως δυσνόητες για εκείνον που δεν έχει εντρυφήσει στον πολιτισμό των χωρών του Ισλάμ, ή δεν επισκεφτεί αρκετά τα μέρη εκείνα. Ίσως όμως η ανάγνωση του μυθιστορήματος της Αλχάρθι μπορεί να οδηγήσει περισσότερους στην αναζήτηση λεπτομερειών για τα παραπάνω θέματα, κάτι που θα αποτελεί και νίκη της της λογοτεχνίας και φυσικά και την επιθυμία της συγγραφέως. Η ανάγνωση βιβλίων ξένων συγγραφέων, άλλωστε είναι καλά τεκμηριωμένο πως αποτελεί έναν σημαντικό και αποτελεσματικό τρόπο να βυθιστούμε σε άλλους πολιτισμούς, τόπους και αιώνες!