Σαν πλάνα πετυχημένου μοντάζ

Γράφει ο Γιάννης Πλαχούρης // *

 

«Οι γυναίκες εδώ δεν τραγουδάνε» του Σπύρου Καπώνη, εκδ. Αγγελάκη, σελ. 430

Τυχαία έπεσε στα χέρια μου το πρόσφατο βιβλίο –ιστορικό μυθιστόρημα– «Οι γυναίκες εδώ δεν τραγουδάνε» (Εκδόσεις  Αγγελάκη, σελ. 430, Αθήνα 2020) του άγνωστου μέχρι τώρα σ’ εμένα Σπύρου Καπώνη. Γι’ αυτό το προσέγγισα αβίαστα, με ειλικρινή διάθεση, ανοιχτή πρόθεση και ανεπηρέαστη γνώμη, δηλαδή με αρκετά από τα στοιχεία που σε προσκαλούν να διαβάσεις ένα βιβλίο. Η υπόθεσή του εξελίσσεται στη δεκαετία του 1880, λίγο μετά την Κρητική Επανάσταση και την ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου, χρονική περίοδο όπου η οθωμανική αυτοκρατορία έχασε ουσιαστικά τον έλεγχο του νησιού, ενώ, μέσα από μια σειρά συγκρούσεων, ήρθε στη συνέχεια η απελευθέρωσή του. Πρόκειται για γεγονότα που οφείλω να θυμίσω πως ενέπνευσαν να γραφτούν πολλά πεζογραφήματα, και μεταξύ τους «Ο Καπετάν Μιχάλης» του Νίκου Καζαντζάκη που, όπως σωστά έχει επισημάνει στο Έθνος η Ελένη Γκίκα, ήταν: «το μυθιστόρημα που υπήρξε για τον Καζαντζάκη το αγκάθι και η υπέρβαση, το μέτρο σύγκρισης και η συγγραφική, αστείρευτη δημιουργική του πληγή».

Είναι λάθος να πιστέψει κανείς πως ένα θέμα μπορεί να εξαντληθεί, να κλείσει για την Τέχνη. Ό,τι σχετικό και να δημιουργηθεί, όσο λογοτεχνικό χώρο και να φαίνεται πως καλύπτει, το ίδιο θέμα έχει τη δυνατότητα να εξακολουθεί να παράγει νοήματα, εικόνες, συναισθήματα διαφορετικά μεταξύ τους, ακόμα και στις πιο ασήμαντες λεπτομέρειες. Χαίρομαι που, ακόμα μια φορά, μου δίνεται η ευκαιρία να το διαπιστώσω. Μην το νομίζετε εύκολο. Στην πραγματικότητα είναι μια κατάσταση ιδιαίτερα δύσκολη, επειδή χρειάζεται ν’ ακουστεί η φωνή του καινούργιου στο πολλές φορές ειπωμένο. Και βεβαίως το κάθε έργο πρέπει να διαθέτει την ικανότητα να οδοιπορεί με τη δική του αξία και σημασία, ανεπανάληπτο μέσα στο επαναλαμβανόμενο.

Ο Σπύρος Καπώνης διάβηκε τον Ρουβίκωνα.

Καταθέτει έναν μύθο, ο οποίος, μολονότι χρονολογικά εξελίσσεται εκατόν πενήντα χρόνια πριν, τελικά φαντάζει πολύ ταιριαστός για την πολυπολιτισμική εποχή μας και τις συνέπειες από τις τωρινές συγκρούσεις σε χώρες της ανατολικής Μεσογείου. Μην ξεχνάτε πως η συμβίωση διαφορετικών εθνοτήτων προϋποθέτει πλατιές αντιλήψεις για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του ανθρώπου και του πολίτη, ώστε να λειτουργήσει  ανανεώνοντας κοινωνίες και πολιτισμούς. Επίσης ότι ο πόλεμος έχει διαφορετικά είδη, μορφές, χρόνους κι αφορμές. Σταθερές παραμένουν οι αιτίες του (ιδεοληψία, οικονομικά συμφέροντα, φανατισμός).

Η υπόθεση αφορά τη δράση του καπετάν Μανούσακα από τα Σφακιά. Η γυναίκα του σφαγιάζεται στη γέννα μιας κόρης, την οποία ο αποδεκτός από τους συντοπίτες του αρχηγός  θ’ αναγκαστεί να μεγαλώσει ταυτόχρονα με την επαναστατική του δράση. Οι δυο τους θα συγκρουστούν όταν ο έρωτας φέρει την κόρη σε θέση αντίθετη με την πατρική επιθυμία – εντολή.

Τα περιστατικά που τους αφορούν συμβαίνουν μέσα σ’ ένα περιβάλλον παντελώς εύθραυστο κι αβέβαιο. Δίπλα στα κεντρικά πρόσωπα υπάρχουν συναγωνιστές, διώκτες Μαμελούκοι, εξωμότες, ορκισμένοι εχθροί και φίλοι, βοσκοί, αστοί, Εβραίοι, Αρμένιοι, φτωχοί και πλούσιοι, φιλεξουσιαστές προύχοντες κι αντάρτες φυγάδες, δυνάστες ξένοι και υποκριτές φιλέλληνες. Όλοι τους σημαντικοί, καθώς από την αποδοχή ή απόρριψη των πράξεών τους αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει αλήθεια ζωής. Έχουν ρόλο ταυτόχρονα ενεργητικό και παθητικό. Καθένας ως μονάδα καλείται να περάσει έναν χώρο, στη δημιουργία του οποίου ο ίδιος, ως στοιχείο του συνόλου, συντέλεσε. Αναφερόμαστε σ’ ένα ψηφιδωτό τιμής και προδοσίας, αδιάκοπης βίας, θάρρους, αξιοπρέπειας, όπου μολονότι ο θάνατος  έρχεται διαρκώς, η ζωή δεν χάνεται. Η έξυπνη πλοκή του μύθου επιτρέπει στον συγγραφέα να συμπυκνώσει τις σκέψεις του για κυρίαρχα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε κάθε εποχή οι άνθρωποι ζουν για τον ίδιο σκοπό. Πεθαίνουν διαφορετικά. Στους αναγνώστες δίνεται η ευκαιρία διαλόγου του εαυτού με τον Εαυτό τους, όπου θα θυμηθούν ή θ’ ανακαλύψουν τα βαθύτερα ρεύματα που, όποτε χρειαστεί, κρατούν όρθια τη ζωή σε γονατισμένους καιρούς. Το μυθιστόρημα προβάλλει τα πολύτιμα που ποτίζουν σαν φάρμακο την ερημιά της κάθε ψυχής όταν την κατακαίει το μίσος με τις συνακόλουθες εμμονές, που δεν αφήνουν να φυτρώσει τίποτα άλλο.

Σπύρος Καπώνης

Τα πρόσωπα εμφανίζονται αυθεντικά στα πάθη, στους πόνους, στις λιγοστές χαρές τους. Πρωταγωνιστής δεν είναι μόνο ο Μανούσακας και η κόρη του. Ισότιμο ρόλο κρατούν όλοι. Ζωγραφίζεται μια εποχή που οι χαρακτήρες της ουσιαστικά περνούν ως την εποχή μας. Την αξία της πράξης ορίζει η σημασία της, εξηγεί ο Σπύρος Καπώνης. Και σημασία σημαίνει πόσο ξεπουλιέσαι και τι αγοράζεις με τον θάνατό σου. Οι αποδείξεις περιφέρονται γύρω μας, ζωντανοί που δεν ξέρουν πως έχουν πεθάνει. Οι Γυναίκες (με κεφαλαίο παρακαλώ) εδώ δεν τραγουδάνε, καθώς αναζητούν την καρδιά που θα τις καταλάβει και όχι το αυτί που θα τις ακούσει. Η σιωπή είναι το γράμμα και ο ήχος παρόμοιας επικοινωνίας. Βιώνουν μια απίστευτη ένταση. Αγαπημένοι που βασανίζονται/σκοτώνονται, εχθροί που καραδοκούν να τις βιάσουν/σφαγιάσουν, παιδιά που, αν δεν χαθούν νωρίς, μεγαλώνουν με τροφή την εκδίκηση για τους νεκρούς. Ο συγγραφέας μάς οδηγεί να συνειδητοποιήσουμε πρώτον πώς και πόσο περήφανα μπορεί ο οποιοσδήποτε να διασχίσει την δυστυχία του. Δεύτερον τη διαφορά ανάμεσα στον έρωτα (ως η πλάνη πως μου ανήκουν ιδέες/συναισθήματα)  και στην αγάπη (την κατανόηση πως αυτά μου προσφέρονται), όπου αληθινά κερδισμένοι σ’ αυτή την αιώνια πάλη είναι όσοι αγαπούν γιατί αγωνίζονται ελεύθεροι. Πετυχαίνει έτσι να μην καταντήσει το έργο του μίζερο και οχληρά γραμμικό (δηλαδή απλή εξιστόρηση χωρίς κρίση για την αιτία). Παρατηρεί από απόσταση και περιγράφει την αντίθεση που ενυπάρχει σε κάθε στιγμή∙ η επιλογή προκαλεί την έκρηξη, γεννά την τραγωδία. Οι αντίστοιχες στιγμές που προσφέρει είναι πολλές, ευφάνταστες και συγκλονιστικές. Καλύπτουν μεγάλο μέρος της ανθρώπινης παρουσίας. Η τυφλωμένη από τους συμπατριώτες της γυναίκα θα βλέπει πια τον κόσμο με την αφή της ανάγνωσης (σύστημα Μπράιγ), στη γειτονιά των χριστιανών, τους οποίους δεν πειράζουν εκείνη την ώρα…η αρμένικη οικογένεια σφαγιάζεται και η εβραιοπούλα διασώζεται, ο επαναστάτης καπετάνιος Μανούσακας βρίσκει τη νεογέννητη κόρη στα πόδια της νεκρής γυναίκας του, που λίγο πριν την σκοτώσουν πρόλαβε να καλύψει με το φουστάνι της το μωρό.

Στο θετικό ενυπάρχει το αρνητικό. Συνεχώς. Αδιάλειπτα.

Στα αδούλωτα Σφακιά οι κάτοικοι συνομιλούν με τον ουρανό, στοχάζονται τ’ άστρα. Η φύση τούς προσφέρει γαλήνη, εφόδια, καταφύγιο. Μένουν πιστοί σε ήθη κι έθιμα (αρχές και αξίες) που ανεξάρτητα αν τα καταλαβαίνει κάποιος ή όχι, αν συμφωνεί μαζί τους ή διαφωνεί, σκοπό έχουν να βάζουν τα όρια στις ανθρώπινες σχέσεις και να διαμορφώνουν κανόνες για να επιτευχθεί κοινή δράση. Είναι ο τρόπος, εξηγεί ο συγγραφέας, για να μιλήσουν μεταξύ τους οι ανυπόταχτοι, ν’ αναγνωρίσουν καθένας τα δικαιώματα του άλλου, είναι η δικλείδα ασφαλείας για να συνυπάρξουν η βενζίνη παρέα με τη φωτιά. Στα πεδινά πάλι η κοινωνικοπολιτική ανασφάλεια και η βιαιότητα της κάθε μορφής εξουσίας ενώνει ή διαχωρίζει τις ανθρώπινες συνειδήσεις, ανεξαρτήτως φυλής, εθνότητας, θρησκεύματος. Οι διαφορές οφείλονται κυρίως στα θρησκευτικά πάθη και στον βαθμό προσκόλλησης ή υποταγής στην εξουσία. Ο εξισλαμισμένος τσιφλικάς Μανιαδάκης για παράδειγμα προδίδει ομόθρησκους και αλλόθρησκους (Εβραίους, Αρμένιους, επαναστάτες κ.ά.) με τους ίδιους ασπόνδυλους  τρόπους και την ίδια ευκολία που επιδεικνύει ζητώντας έλεος στις περιπτώσεις που τα θύματα μεταβάλλονται σε θύτες του. Την ίδια περίοδο ο έμπορος Καλλέργης αγωνίζεται, προστατεύει, ενισχύει τους συμπολίτες του, με πραγματικό και όχι επιδεικτικό ανθρωπισμό, γνωρίζοντας το τίμημα –τον σφαγιασμό του– στην πραγματικότητα όμως μένει ανέγγιχτος κι άφθαρτος μαζί με πολλούς άλλους στον ανθρωποκτόνο πόλεμο, όπως κάθονται οι ήρωες συνδαιτημόνες μας στα μεγάλα πανηγύρια της μνήμης.

Η αφηγηματική τεχνική του συγγραφέα είναι έξοχη. Μικρές προτάσεις, ήρεμος, ακριβής λόγος. Τα  γεγονότα παρατίθενται με σαφήνεια∙ περιγράφεται η ψυχική κατάσταση των πρωταγωνιστών‧ δίνονται οι μαρτυρίες για την ευθύνη και οι αποδείξεις για το αποτέλεσμα της επιλογής τους. Φυσιολογικά το ενδιαφέρον κρατιέται μέχρι τέλους. Ανάγνωση απνευστί. Η εξιστόρηση ανοίγει έξυπνα με τη σφαγή γυναικόπαιδων (εισαγωγή στην ατμόσφαιρα της εποχής) και ξετυλίγεται πολυεπίπεδα σε πρόσωπα και γεγονότα με σφιχτές διαφορετικές ιστορίες, νοηματικά αυτοτελείς, συνέχεια η μια της άλλης, εικονοπλαστικές, που τοποθετούνται στη δομή του βιβλίου σαν πλάνα πετυχημένου μοντάζ. Κινηματογραφικά ο Σπύρος Καπώνης έχει την ικανότητα να το κάνει. Γεννημένος στο Μεσολόγγι, πέρασε στη Νομική Αθήνας αλλά την εγκατέλειψε για τη σκηνοθεσία και τη συγγραφή σεναρίων για την ελληνική τηλεόραση. Έχει δουλέψει για όλα τα κανάλια, κρατικά και ιδιωτικά. Τελευταίες σειρές που έχει σκηνοθετήσει είναι: «Μια αγάπη, μια ζωή», «Το σπίτι δίπλα στη θάλασσα», «Μου το κρατάς μανιάτικο» κ.ά. Επίσης έχει γράψει το σενάριο για τη σειρά «Το φτερούγισμα του γλάρου», βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο, όπως και άλλα σενάρια για αυτοτελή επεισόδια και καθημερινές σειρές. Αποδεικνύει με το πρώτο του πεζογράφημα ευφυία, ικανότητα, δύναμη και υγεία γραφής. Καλόδεχτος είναι.

* Ο Γιάννης Πλαχούρης έχει γράψει ποίηση, παραμύθια, μυθιστόρημα και παρουσιάσεις βιβλίων.