Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Πώς η ιστορία τέμνει τη λογοτεχνία
01/11/2022, 11:41 μμ

Πώς η ιστορία τέμνει τη λογοτεχνία

Γράφει ο Φώτης Δούσος // *

 

Κάποιες σκέψεις με αφορμή το βιβλίο «Οι δικοί μου άνθρωποι» της Μαρίζας Ντεκάστρο,  Εικ: Χαρά Μαραντίδου, Εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2022

 

Διαβάζοντας το βιβλίο Οι δικοί μου άνθρωποι της Μαρίζας Ντεκάστρο μου ήρθαν στο μυαλό κάποια λόγια του Ιρλανδού συγγραφέα John Banville. Λέει λοιπόν σε ένα κείμενό του: «Στρεφόμαστε προς τη μυθοπλασία για πολλούς λόγους: για να ψυχαγωγηθούμε, για να μάθουμε, να ξεφύγουμε, να διαφωτιστούμε, να νιώσουμε πράγματα, να καταδυθούμε στον εαυτό μας. Αλλά αυτό που πραγματικά ψάχνουμε δεν είναι η μυθοπλασία αλλά η ίδια η ζωή. Όπως οι μορφές που βλέπουμε στα όνειρά μας, οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες είναι στην ουσία εμείς, και η ιστορία που μας λένε είναι η δικιά μας ιστορία».

Μια ανάλογη καταστατική δήλωση κάνει στον σύντομο πρόλογό της και η Μαρίζα Ντεκάστρο. Και μάλιστα κυριολεκτεί. Η ιστορία που ακολουθεί είναι αληθινή. Δεν έχει ούτε τις προθέσεις ούτε τα ελαφρυντικά της μυθοπλασίας.

Εδώ όμως γίνεται μια περίεργη και ενδιαφέρουσα αντιστροφή. Κατά την ανάγνωση ενός μυθοπλαστικού κειμένου δεχόμαστε τη σύμβαση ότι αυτό που διαβάζουμε είναι «αληθινό». Σε μια αφήγηση όμως όπου μας ξεκαθαρίζεται από την αρχή ότι αφορά  πραγματικά γεγονότα, τείνουμε να την αντιμετωπίζουμε ως μυθοπλασία. Τι εννοώ με αυτό: η πρόσληψη της ιστορίας γίνεται πιο αποτελεσματικά όταν διαμεσολαβείται μέσα από συγκεκριμένη αισθητική φόρμα. Μπορεί η συγγραφέας να ξεκαθαρίζει ότι το υλικό που πραγματεύεται εδώ δεν έχει μυθοπλαστική βάση, αλλά ο τρόπος που μας το παρουσιάζει απέχει πολύ από την ψυχρότητα και την αποστασιοποίηση ενός ιστορικού ντοκουμέντου. Η στρατηγική αυτή μπορεί να σχετίζεται και με λόγους προστασίας. Το συναισθηματικό βάρος που είναι ικανή να προκαλέσει η πρόσληψη των γεγονότων μπορεί να γίνει δυσβάσταχτο. Όχι μόνο για τον ανήλικο αναγνώστη, αλλά και για εμάς τους μεγάλους. Η συγγραφέας επιλέγει λοιπόν πολύ προσεκτικά την προοπτική μέσα από την οποία θα μας διηγηθεί την ιστορία, και έχει σχεδιάσει με μεγάλη ευαισθησία τον τρόπο που θα παραθέσει τα συμβάντα. Μια αφήγηση, ούτως ή άλλως, πάντα ισορροπεί σε τεντωμένο σκοινί. Πόσο μάλλον εδώ που λόγω θέματος το ρίσκο γίνεται ακόμα μεγαλύτερο.

Η ιστορία μας δίνεται λοιπόν μέσα από πρωτοπρόσωπη αφήγηση, από το point of view ενός μικρού κοριτσιού. Αντιδιαστέλλεται η αθωότητα της παιδικής ματιάς με τη βαναυσότητα των ιστορικών γεγονότων. Ένα ενδιαφέρον κομμάτι της αφήγησης που έχει να κάνει με το ύφος αλλά και με τις προθέσεις της είναι η νηφαλιότητα, η ψυχραιμία και η έλλειψη δραματικών τονισμών στην εξιστόρηση τραγικών γεγονότων. Αυτό αντί να αμβλύνει τη δυναμική τους, πετυχαίνει το ακριβώς αντίθετο, τους προσδίδει μια γυμνότητα και για αυτό μια αφηγηματική βαρύτητα που έχει μεγάλη επίδραση στον αναγνώστη. Το κείμενο δεν βαραίνει από λογοτεχνικά φτιασίδια. Σπανίζουν οι μεταφορές, οι παρομοιώσεις. Δεν υπάρχει ηθελημένη καλλιέπεια. Παρόλα αυτά η γυμνότητα του λόγου, η προφορικότητα που τον διακρίνει, μεταφέρει στο ακέραιο το συναισθηματικό φορτίο των προσώπων.

Από ένα σημείο και έπειτα στο κείμενο μπαίνουν εμβόλιμα και άλλες αφηγήσεις- μαρτυρίες, σχόλια που αφορούν το κεντρικό θέμα: τη διάσωση και φυγάδευση μιας εβραϊκής οικογένειας κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Μεταφέρεται αυτούσια η εμπειρία των προσώπων που έζησαν τις καταστάσεις, που ήταν αυτόπτες μάρτυρες στην εμπειρία της διάσωσης. Θα περίμενε κανείς το κείμενο να ρέπει ακόμα περισσότερο στη λογική του ντοκουμέντου. Αλλά επειδή οι έξωθεν μαρτυρίες μπαίνουν με μεγάλη αίσθηση δραματικής οικονομίας και στην ουσία προσφέρουν στην τονικότητα του κειμένου (δεν είναι η βαρύτητα των πληροφοριών που μετράει όσο μια μουσική χροιά που προσδίδουν οι σύντομες προφορικές μαρτυρίες, αυτά τα ταπεινά χορικά, αυτά τα μικρά ιντερλούδια) δημιουργείται μια αίσθηση συνόλου. Αυτό το κατόρθωμα της διάσωσης και επιβίωσης της εβραϊκής οικογένειας είναι αποτέλεσμα συνεργασίας πολλών ανθρώπων. Είναι αποτέλεσμα μιας τυφλής και ευλογημένης αλληλεγγύης.

 

Μαρίζα Ντεκάστρο

 

Πέρα από το point of view της αφήγησης, υπάρχει και το ιδεολογικό point of view που εδώ είναι έντονο και ξεκάθαρο. Σημαντικές ιστορικές πληροφορίες δίνονται μέσα από την αφήγηση. Πλευρές ενός ιστορικού εφιάλτη που δεν είναι και τόσο γνωστές στο ευρύ κοινό. Ο ρόλος του ΕΑΜ στη διάσωση των Εβραίων της Αθήνας, αλλά και ο συντονισμένος ρόλος της Εκκλησίας και της ελληνικής Αστυνομίας, φωτίζονται με ακρίβεια και αντικειμενικότητα. Οι θεσμοί κατέρρευσαν με το σπάσιμο του μετώπου. Αλλά πίσω από τους θεσμούς υπήρχαν άνθρωποι που παραμέρισαν τις όποιες διαφορές τους για το κοινό καλό. Δεν κατέρρευσαν λοιπόν οι ανθρώπινοι δεσμοί. Βλέπουμε ότι απέναντι στον πάσχοντα άνθρωπο αίρονται οι διαχωρισμοί, οι αγκυλώσεις, οι ιδεολογικές αντιθέσεις. Στο τέλος αυτό που διασώζεται (και στο κείμενο δίνεται πολύ εμφατικά) είναι η ίδια η ανθρωπιά. Το γεγονός ότι απλοί άνθρωποι, ρίσκαραν τις ζωές τους, και τις ζωές των οικογενειών τους για να σώσουν κάποιους ουσιαστικά αγνώστους. Ο ηρωισμός των απλών ανθρώπων. Οι «Δίκαιοι των Εθνών», όπως λέγεται και ο τιμητικός τίτλος που απονέμει το Yad Vashem, το Διεθνές Κέντρο Μνήμης και μελέτης του Ολοκαυτώματος σε ανθρώπους που βοήθησαν Εβραίους στα χρόνια της ναζιστικής θηριωδίας.

Είναι μεγάλη έμπνευση, θεωρώ, για έναν μικρό αναγνώστη, αλλά και για εμάς τους ενήλικες, να ερχόμαστε σε επαφή με γεγονότα που σημάδεψαν και διαμόρφωσαν τη σύγχρονη ιστορία μέσα από τη λογοτεχνία. Δεν είναι μόνο η παιδαγωγική διάσταση της εμπειρίας. Έχει να κάνει με την αυτογνωσία μας, με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τον εαυτό μας.

Στην Ελλάδα θεωρούσαμε πάντα ως ανώτατο επίτευγμα της πεζογραφίας τη ζεύξη που καταφέρνει να δημιουργεί ανάμεσα στο συλλογικό και το ατομικό. Η μεγάλη μας λογοτεχνία εστιάζει σχεδόν εμμονικά, στα σημεία εκείνα όπου η ζωή των ανθρώπων τέμνεται με την Ιστορία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα μπορούμε να αντλήσουμε από τα έργα του Γιάννη Μπεράτη, του Ταχτσή, του Μηλιώνη, του Γιώργου Ιωάννου και τόσων άλλων. Η πεζογραφία μας δεν ασχολείται τόσο με τα προσωπικά διλήμματα του μυθοπλαστικού προσώπου και την μοναχική του πορεία μέσα στην υπόθεση του έργου, με την προσπάθεια διαγραφής ενός «τόξου» του χαρακτήρα, με την κατασκευή σφαιρικών προσωπικοτήτων, με την αλλαγή και την ολοκλήρωση του ήρωα.  Αλλά κυρίως με τον τρόπο που αυτός κινείται και αντιδρά κάτω από το βάρος των ιστορικών συμβάντων, που συνήθως απειλούν να τον συνθλίψουν. Δεν δημιουργεί ο ίδιος την Ιστορία. Είναι άθυρμα της Ιστορίας. Άγεται και φέρεται από αυτήν. Ωστόσο όταν υψώνουν το ανάστημά τους πολλοί μαζί, όταν οι άνθρωποι ενώνονται σε κοινό σκοπό, και όταν υπερτερεί το καλό και το δίκαιο, αλλάζουν οι όροι.

Η λογοτεχνία – πέρα από όλα τα άλλα καλά που κάνει – προσπαθεί συνεχώς να μας θυμίσει τα σημαντικά, να μας βγάλει από τη λήθη του παρόντος, να μας τραβήξει από τη χώρα των λωτοφάγων στην οποία, απορροφημένοι από τα καθημερινά μας μικροδράματα, λαθροβιούμε.

Θα ήθελα πριν κλείσω να κάνω μια μικρή μνεία και στο εικαστικό κομμάτι του βιβλίου που εδώ έχει πολύ μεγάλη σημασία. Οι εικόνες της Χαράς Μαραντίδου, λιτές και γλαφυρές συγχρόνως, συνομιλούν πολύ δυναμικά με το κείμενο. Υπογραμμίζουν τη δραματικότητά του και ανεβάζουν τη συναισθηματική ένταση σε στιγμές κορύφωσης της ιστορίας. Δίνουν επίσης μια εξπρεσιονιστική πινελιά και παίζουν με τις αντιθέσεις του chiaroscuro, της ασπρόμαυρης αισθητικής των χαρακτών της Κατοχής (Τάσος, Κατράκη, κ.ά.) με λίγα χτυπητά χρώματα. Οι εικόνες έχουν αιχμές, είναι βασανισμένες, νιώθει κανείς ότι δεν βγήκαν εύκολα. Αποτυπώνουν μεγάλο μέρος από το ψυχολογικό βάρος και την ενσυναίσθηση της δημιουργού.

Κατά γενική ομολογία το παιδικό και εφηβικό βιβλίο έχει βελτιωθεί πολύ τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, καθώς όλοι όσοι δείχνουν μέριμνα για την πνευματική εξέλιξη των παιδιών αναγνωρίζουν την καθοριστική του σημασία. Το βιβλίο Οι δικοί μου άνθρωποι  της Μαρίζας Ντεκάστρο είναι ακόμα ένα σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.

 

 

* (Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη εκδοχή της ομιλίας που έκανα στην παρουσίαση του βιβλίου στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων στις 15 Οκτωβρίου 2022)

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top