Για τον Γιάννη Σκαρίμπα

Γράφει η Ανθούλα Δανιήλ //

Σούλα Παπαγεωργοπούλου-Ιωαννίδη: «…που να μην έσωνα να ξέρω αλφαβήτες…», Ο Σκαρίμπας και οι άλλοι – Ο Γιάννης Σκαρίμπας ως κριτικός, Εκδ. Κοράλλι, 2021

Η Σούλα Παπαγεωργοπούλου-Ιωαννίδη γεννήθηκε και ζει μόνιμα στη Χαλκίδα. Είναι Διδάκτωρ Φιλολογίας, υπηρέτησε ως καθηγήτρια στη Δημόσια Μέση Εκπαίδευση και ως  Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων. Ασχολήθηκε κατ’ αποκλειστικότητα σχεδόν με τον αστραφτερό και πέραν πάσης Πρωτοπορίας πρωτοποριακό λογοτέχνη Γιάννη Σκαρίμπα. Με κάθε ένα από τα πέντε βιβλία της με θέμα τον Σκαρίμπα συμπληρώνει την προσωπογραφία του σπουδαίου Χαλκιδαίου λογοτέχνη, στο έργο του οποίου η  εντρύφησή της την καθιστά καθ’ ύλην αρμοδιοτάτη να εκφέρει γνώμη, άποψη, να καταθέσει τεκμήρια

Η συγγραφέας παρακολουθεί το βήματα του Σκαρίμπα από το 1930 έως το 1984 που πέθανε. Δεν υπάρχει πτυχή του έργου του που δεν έχει μελετήσει. Στο βιβλίο της με τους πολλαπλούς τίτλους, κυρίως, υπέρτιτλο και υπότιτλο, Ο Γιάννης Σκαρίμπας και οι άλλοι,  θα ερευνήσει τον Σκαρίμπα ως κριτικό λογοτεχνικών κειμένων ομοτέχνων αλλά και άλλων καλλιτεχνικών εκδηλώσεων όπως είναι η μουσική και γενικώς κάθε κίνηση πνευματική, κείμενα δημοσιευμένα σε εφημερίδες κυρίως, τα οποία η Παπαγεωργοπούλου θα σχολιάσει για να βοηθήσει τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα τον λογοτέχνη. Παράλληλα ο αναγνώστης θα ενημερωθεί πάνω στην κοινωνία της εποχής, κατά την οποία γράφεται το κείμενο και θα διακρίνει τη δυσαρέσκεια του λογοτέχνη για την προβολή του πνευματικού κέντρου της Αθήνας και τα τιμητικά βραβεία, ενώ παραμένει στη  σκιά η ενδιαφέρουσα παραγωγή της περιφέρειας. Φυσικά,  και το επισημαίνει η συγγραφέας, τα κείμενα αυτά έχουν την αξία τους, αλλά εκείνο που τα κάνει προκλητικά για τον αναγνώστη κάθε εποχής είναι το ότι  τα έγραψε εκείνος∙ «Όλα αυτά δεν θα είχαν ενδιαφέρον, αν δεν ήταν γραμμένα με το χέρι του Σκαρίμπα και ιδωμένα με τη δική του ιδιαίτερη ματιά, όπου τέχνη δεν είναι οι ιδέες –τι έχεις να πει,  αλλά πώς θα το εκφράσεις», γράφει ο Περιφερειάρχης Στερεάς Ελλάδας κ. Φάνης Σπανός. Ο Αντιπεριφερειάρχης κ. Γιώργος Καλαϊδίτης, στο δικό του προλογικό σημείωμα, θα συνδέσει τον εορτασμό με τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 με το πεντάτομο έργο του Σκαρίμπα «Το ’21 και  η αλήθεια» και θα σχολιάσει τη γλώσσα του λογοτέχνη «που κανείς δεν μπορεί να μιμηθεί».

Ο Σκαρίμπας όμως δεν ανήκει μόνο στην Χαλκίδα, αλλά ανήκει σε όλη την Ελλάδα. Στη Φωκίδα γιατί εκεί γεννήθηκε, στην Πελοπόννησο γιατί στην Πάτρα και στο Αίγιο σπούδασε, στη Χαλκίδα γιατί εκεί επέλεξε να ζήσει, αλλά και στη Θεσσαλονίκη και στον Πειραιά και παντού.

Και ο δεσμός με τον εορτασμό του ’21 δεν τελειώνει, διότι το Δ.Σ. του Συνδέσμου των εν Ευβοία Πελοποννησίων «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης» προχωρεί στην έκδοση του παρόντος βιβλίου, πράγμα που τιμά τα μέλη του. Η  θετή κόρη του Σκαρίμπα, κυρία Τασία Σελέκου- Τσόπανου εκφράζει τη χαρά και την υπερηφάνειά της για την φίλη συγγραφέα, η οποία φέρνει πάντα κάτι στην επικαιρότητα από το έργο του πατέρα της.  Επιπλέον  μας πληροφορεί ότι η μητέρα του Σκαρίμπα καταγόταν «από ένα αρχοντόσπιτο του Αιγίου» και ο συγγραφέας «στην πραγματικότητα είχε γεννηθεί στην Ακράτα». Τέλος, έχουμε σε φωτοτυπία, την αφιέρωση με το χέρι του Σκαρίμπα στο βιβλίο της Παπαγεωργοπούλου Γιάννης Σκαρίμπας Το ’21 και η Αριστοκρατία του . Γράφει λοιπόν:

Ένας ταπεινός γραφιάς και ιδαλγός  (στα 86 μου χρόνια ) της βασανισμένης ζωής μου, στη σαν άξαφνος  άγγελος παραστάτης μου Σούλα Ιωαννίδη (κόρη της φίλης μου Ν. Παπαγεωργοπούλου) αφιερώνω εκ βαθέων μου

Χαλκίδα

Ιούνιος                                          

                   Γιάννης Σκαρίμπας

                                   1978

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ

Η συγγραφέας μας ειδοποιεί για τα χρόνια που συγκέντρωνε το υλικό της,  τα ανέκδοτα κείμενα του Σκαρίμπα, το διδακτορικό της, την αλληλογραφία του με επιφανείς λογοτέχνες  με τον ευφυή σχολιαστικό υπότιτλο «…στις πλάνες μου κανένας δεν με φτάνει!», όπου με τα κριτικά κείμενά του αποκαλύπτει την υπόστασή του και την «κοσμοθεωρία» ως  συγγραφέας. Και εστιάζει στο ότι το σημαντικό δεν είναι τα  ίδια τα κείμενα αλλά ο τρόπος σκέψης. Οι «καταθέσεις» ψυχής, όπως λέει στα 161 κείμενά του, «η   βάσανος που υφίστατο όταν έπιανε το μολύβι να κρίνει συναδέλφους του» καθώς και  η σοβαρότητα Κανελλή:  «Και μια ως τα ουράνια με εξφεντόνιζε (εννοεί το βιβλίο) και μια ως τ’ άπατα  της συνείδησής μου με βουτούσε. Που νάταν  η ώρα μαύρη που γεννήθηκα.  Πού να μην έσωνα να ξέρω αλφαβήτες».

Η σημασία των κριτικών κειμένων του Σκαρίμπα φαίνεται από το ότι είναι πάντα πρωτοσέλιδα, ο τρόπος του προς τους νέους λογοτέχνες είναι τρυφερός και συμβουλευτικός.

Η Παπαγεωργοπούλου θα μας μιλήσει, πέραν όλων των άλλων, και για τον τρόπο που επεξεργάστηκε το υλικό της στο βιβλίο της και για κάθε συγγραφέα, όσο γνωστός και αν είναι, παραθέτει βιογραφικό σημείωμα για την ενημέρωση και του αμύητου αναγνώστη  στο θέμα.

Ανθολογώ από τα δικά της ανθολογήματα σκέψεις και ιδέες του Σκαρίμπα συνοψίζοντας, συγχρόνως, για λόγους οικονομίας :

• Όλοι μας οι νέοι ποιητές νομίζουν πως μόνο στη σκιά του πόνου, της πλήξης, της αρρώστιας ανθίζει η τέχνη. … Ο ελεγειακός τόνος σκούριασε τις χορδές. Δεν επιτρέπεται να υπογραμμίζουμε κάθε άρρωστο και να αγνοούμε κάθε γερό, ωραίο και ζωντανό.
• Στην τέχνη δεν υπάρχει τούτο το περιγραφόμενο… αλλά η συγκίνηση τούτου του πράγματος.
• Η τέχνη είναι μια αινιγματική συμπλοκή του όντος μετά του μη όντος, μια «μάλα άτοπος» (έλεγε στον Σοφιστή ο Πλάτων) απαγωγή των πραγμάτων προς την ουτοπία της ύλης.
• Η τέχνη είναι μία ασκητική πολυτέλεια … ξεκίνησε από το περιττό … (τι χρειάζεται λ.χ. το κεντίδι στη λαβή του κουταλιού;). Αυτουνού του περιττού είναι ο καλλιτέχνης φορέας.

Όσο και αν διαφωνούμε, δεν μπορούμε να μην ανθολογήσουμε την κρίση του για τον Άγγελο Σικελιανό: «Ο άνθρωπος, πιάσαντας  να μας πει κάτι για την ελληνική  πνευματική  επαρχία, μάσηξε πρώτα – για να τον πιάσει η “ιερά μανία”  – τις Πυθιακές μαντζουράνες του,   τυλίχτηκε έπειτα στο προφητικό σεντόνι». Και φυσικά επιτίθεται με τρέχουσα γλώσσα στους «πνευματικούς μπαστουνόβλαχους της Αθήνας».

Ένα άλλο στοιχείο της γραφής του Σκαρίμπα είναι η ευρυμάθειά του, όχι μόνο στον λογοτεχνικό χώρο, αλλά και στον επιστημονικό, όπου παρακολουθεί όλες τις εξελίξεις. Στη συνέντευξή του με τον Σεραφείμ Ρίζο κρίνει, σχολιάζει, συγκρίνει τους αρχαίους πολιτισμούς και το οικονομικό πολιτικό σύστημα  που τους εξέθρεψε με τον σύγχρονο, τα κοινωνικά προβλήματα, την μηχανή που αντικατέστησε τον δούλο. Με μια βαθιά  κοινωνιολογική ματιά, μιλάει για τον «μαϊμουδισμό» του νεοελληνικού μοντερνισμού, για τους νέους λογοτέχνες στους οποίους ελπίζει και για το «θείο τραγί». Τι είναι αυτό; Η ανασκευή της ζωής ενός ανθρώπου, των καθιερωμένων αξιών για τη ζωή, την κοινωνία,  τη φύση, με τη δύναμη του αδυσώπητου ορθολογισμού. Ο ήρωας μαρτυρικός και αλλοπρόσαλλος, μέσα στις αντιφάσεις του, αποσυνθέτει και ανασυνθέτει  τον κόσμο με σατανική μαεστρία… σαν να ’πεσε σε μια γέενα αντινομιών γοητευτικών και αλλόκοτων. Τον ήρωα «δεν τον χωράει ο πλανήτης  μας… του πέφτει στενόχωρα ο κόσμος… Αχτινοβολεί μια ομορφιά υπερκόσμια η πολύ ανθρώπινη ασχήμια του… Ο Κόντογλου, ο Εγγονόπουλος, ο Τσαρούχης εκαλλιτέχνησαν τις εικόνες και ο ξυλογράφος  Γιώργος Οικονομίδης τις ξυλογραφίες».

Σούλα Παπαγεωργοπούλου-Ιωαννίδη

Για κάθε κριτικό κείμενο η Παπαγεωργοπούλου παραθέτει πληροφορίες που αφορούν τα εργοβιογραφικά του κρινόμενου και τις κρίσεις του. Συγκεκριμένα, δεν διστάζει να απονείμει τον ύψιστο έπαινο, όπως π.χ.  στον Στρατή Μυριβήλη για τη Ζωή εν τάφω , «ένα βιβλίο πιο άξιο από πολλά πολλών άλλων. Βιβλίο –άλμπουμ τοπίων, ανθρώπων, θαμβωτικά φωτισμένων με φως σκληρό» και από την άλλη να θεωρήσει «κατάντημα» τη θέση που δέχτηκε ο Μυριβήλης στην Ακαδημία Αθηνών.

Σε ένα άρθρο για την Ελληνική Επαρχία γράφει: «Δεν ύπαρξε κοροϊδία ή βρωμιά, ρετσινιά ή χυδαιότητα που να μην τις δέχτηκε κατάμουτρά της η άμοιρη αυτή Ελληνική Επαρχία από τους –τάχατις- πνευματικούς τούτους  ανθρώπους του κέντρου … Αυτά από τον “πρωτευουσιάνικο αρχοντοχωριατισμό μας”». Και φυσικά, λέει και εναντίον τίνων θα μιλήσει.

Για τον Ιωάννη Συκουτρή γράφει «Έμαθε γράμματα  (;) για να μην πεθάνει  της  πείνας»  και σχολιάζοντας απόψεις περί ευτυχίας καταλήγει: «Μα τι ωφελεί. Ο κ. Συκουτρής δεν ακούει   απ’ αυτά. “βγάζει λόγους”». Άλλη φορά τα βάζει με τον Πέτρο Χάρη, με αφορμή την «αριστοκρατική τέχνη» : «Ο ευσπλαχνικός θεός του Ολύμπου, ο θεός, “θεών τε ανδρών τε” ας μη σταθεί φειδωλός». Επίσης, σχολιάζει αρνητικά τον Μπρούνο Λαβανίνι: «Επί ένα τέταρτον αιώνα, παρακολουθώντας τον κ. Λαβανίνι να κακοφωνίζει και να ασχημονεί μες στα πράγματα, δεν κάμνουμε παρά να σωπαίνουμε». Για μας σήμερα το όνομα του  Λαβανίνι  είναι αξιοσέβαστο. Αλλά όπως ισχύει το ουδείς προφήτης στο χωριό του, ας προσθέσουμε και στην εποχή του.

Τα κείμενα είναι πάρα πολλά, 161 είπαμε, και τα σχόλια άλλα τόσα. Ο χώρος δεν επιτρέπει  μεγάλα ανοίγματα. Γι’ αυτό θα τελειώσω με μία κριτική για την ποιητική συλλογή της Εύας Ψάλτη Αντάρτη νου μου, όχι τόσο για την κρίση του Σκαρίμπα για την συλλογή, όσο για το ύφος και για τη γλώσσα, η οποία αγγίζει τα όρια της πρόκλησης. Και γράφει ο Σκαρίμπας : «Σε γνωρίζω απ’ την γκριμάτσα/ -σου- την υπεροπτική./ πόζα η όψη σου, κόψη η φάτσα-σου η υπερρεληνική».  Και πέρα από το ποιημάτιο με όλο το μεγαλοπρεπές διακειμενικό του βάρος, ο Σκαρίμπας μιλάει για την «υπεροπτική παράτα (κύμα ιντελιγκέντσιο) των Μεγαλόσχημών της», για την «εφιππεία των παλιών ποιητών μας (μια καβαλλερία ιδαλγών), παραθέτει τα ονόματα που είναι όλοι της εποχής του αλλά και ο Σολωμός κι ο Κάλβος, «διάβηκε σαν άξαφνο φιλμ μεσ’ στα σκοτάδια μας και μόλις  τ’  αλογοπέταλά  της –δώθε- ακούονται όπως οι εντονότερες νότες ενός κομπανιαμέντου  που φεύγει… Ο ποιητικός ορισμός της “ευθείας” … έγινε η καβαλιστική εξίσωση ή αίνιγμα εκείνης της φτερωτής γάτας του Οιδίποδα: ή το εξηγάς ή … σε τρώου!». Οι συμβουλές των ειδικών είναι «να σκεφτόμαστε όπως ξύνεται – στον τοίχο- ένας γάιδαρος ή να γελάμε όπως λ.χ. μπουσουλάν τα πιτσιρίκια… Η ποιήτρια τρεμούλιαξε. Τα “φατά”  των μεγαλόσχημων την σκίασαν…». Όμως, «Η ποίηση της Εύας Ψάλτη θα μείνει ένας σταθμός  στη νεοελληνική δημιουργία… ένα ποιητικό γεγονός». Αυτό είναι το «φατό» του Σκαρίμπα για την ποιήτρια. Δεν έχει τόσο σημασία η όποια κρίση, αλλά τα αστραφτερά, αιχμηρά και ευφυή σχόλιά του,  αν και δεν κατονόμασε τους «Μεγαλόσχημους».

Η Σούλα Παπαγεωργοπούλου-Ιωαννίδη συμπλήρωσε και με αυτό το βιβλίο της το πορτρέτο του αγαπημένου της Γιάννη Σκαρίμπα, φέρνοντας  στο φως μια τόσο σημαντική πλευρά της δημιουργίας του.

Ένα βιβλίο που έχει καλά κρυμμένο τον κόπο της δημιουργίας του, αλλά και τη γοητεία, αφενός της συγγραφέως, αφετέρου του Γιάννη Σκαρίμπα.

Την ευχαριστούμε και την ευγνωμονούμε.