Fractal

Η εξέλιξη υπό το πρίσμα της αλληλοβοήθειας

Γράφει ο Παναγιώτης Τσιαμούρας // *

 

Lee Alan Dugatkin, “Ο πρίγκιπας της εξέλιξης. Οι περιπέτειες του Πέτρου Κροπότκιν στην επιστήμη και στην πολιτική”, μτφ. Κωνσταντίνα Πέγιου, επιμ. Κώστας Αλεξίου, Κυαναυγή, 2021.

 

Ο πρίγκιπας της εξέλιξης. Οι περιπέτειες του Πέτρου Κροπότκιν στην επιστήμη και στην πολιτική, έργο του Λι Ά. Ντουγκάτκιν, καθηγητή βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λούισβιλ (ΗΠΑ), αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία γνωριμίας τόσο με τη ζωή όσο και με το πολιτικό και επιστημονικό έργο ενός εκ των σημαντικότερων μορφών του διεθνούς αναρχισμού.

Δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε ότι ήταν αν μη τι άλλο πρωτοποριακός ο τρόπος με τον οποίον ο Πέτρος Κροπότκιν συνδύαζε τον σύγχρονο αναρχισμό με τη φιλοσοφική σκέψη και τη βαθιά επιστημονική γνώση και το στοιχείο αυτό ασκούσε μεγάλη γοητεία στους αναγνώστες και στους ακροατές του, καθιστώντας τον «έναν από τους σημαντικότερους ανθρώπους στον κόσμο», αφού, όπως παρατηρούσε η Έμμα Γκόλντμαν, στο πρόσωπό του έβλεπαν «τον πατέρα του σύγχρονου αναρχισμού –τον επαναστατικό του εκπρόσωπο και τον λαμπρό υπέρμαχο της σχέσης του με την επιστήμη, τη φιλοσοφία και την προοδευτική σκέψη» (σ. 116). Ο Κροπότκιν με δύο λόγια επιχειρούσε να συνδυάσει και να συνθέσει την άμεση πολιτική πράξη και τον ακτιβισμό με την άρτια επιστημονική κατάρτιση, προσόν όχι τόσο συνηθισμένο σε μορφές οι οποίες εμπλέκονται άμεσα στο πολιτικό γίγνεσθαι. Για τον Κροπότκιν όμως η αναρχία συνιστούσε τη μόνη αληθινή σύνδεση ανάμεσα στην πολιτική και στη βιολογία: «Η ερευνητική μέθοδος [του αναρχισμού] είναι εκείνη των θετικών επιστημών… [και] στόχος του είναι να κατασκευάσει μια σύνθετη φιλοσοφία που να κατανοεί όλα τα φαινόμενα της φύσης υπό μια γενίκευση» (σ. 133). Εξάλλου επιστημονικά ενδιαφέροντα και πολιτική αρχίζουν να πλέκονται πολύ νωρίς στη ζωή του. Ήδη κατά τη διάρκεια της πρώτης αποστολής του στη Σιβηρία είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει την αναποτελεσματικότητα της συγκεντρωτικής εξουσίας, αφού «η κυβέρνηση είναι επιρρεπής σε “παράλογες κρίσεις”… η κεντρική διοίκηση παρέμενε ανεπαρκής και διεφθαρμένη… [ο Κροπότκιν] είχε αρχίσει να πιστεύει όλο και περισσότερο ότι η κυβέρνηση αποτελεί την αιτία των προβλημάτων και όχι τη λύση τους, τόσο στη Σιβηρία όσο και στη Ρωσία γενικότερα» (σσ. 30-31).

Ο Ντουγκάτκιν περιγράφει τη ζωή του Κροπότκιν από τη γέννηση ως τον θάνατό του επικεντρώνοντας την προσοχή του κυρίως στις πιο καθοριστικές στιγμές της. Έτσι οι αναφορές στην εμπειρία της στρατιωτικής ακαδημίας, το ταξίδι του στη Σιβηρία, η παραίτηση από τα οικογενειακά προνόμια, οι φυλακίσεις του σε Ρωσία και Γαλλία, η εξορία στην Αγγλία και οι περιοδείες στην Αμερική, οι αποστολές στη Φινλανδία, στη Σουηδία και στον Καναδά με τις ατελείωτες περιπλανήσεις στις άγριες ερημιές του Βορρά –στη διάρκεια των οποίων είχε τον χρόνο να αναπτύξει τα τοπογραφικά και φυσιοδιφικά του ενδιαφέροντα, παρατηρώντας ακούραστα τις κοινωνίες των ζώων, αλλά και τις απομονωμένες ανθρώπινες κοινότητες σε συνθήκες σκληρής αναμέτρησης με τη φύση– και οι επιστημονικές αντιπαραθέσεις με κάποια ρεύματα και με (παρ)ερμηνείες του δαρβινισμού συνδυάζονται σε μια αφήγηση στην καρδιά της οποίας δεν θα μπορούσε να βρίσκεται παρά η έννοια της αλληλοβοήθειας, κεντρικής σημασίας σε κάθε πτυχή του πολύπλευρου έργου του Κροπότκιν, την οποία ο τελευταίος υιοθετεί –έστω εν μέρει– από τον ζωολόγο Καρλ Κέσλερ. Όπως υπογραμμίζει ο συγγραφέας στην «Εισαγωγή», ο επιστημονικός νόμος της αλληλοβοήθειας είναι το κοινό στοιχείο των φαινομενικά ανομοιογενών θεμάτων (εξέλιξη, ηθική, γεωγραφία της Ασίας, Γαλλική Επανάσταση, βιομηχανική επανάσταση, ρωσική λογοτεχνία, σοσιαλισμός, αναρχισμός και κομμουνισμός, ποινικά συστήματα), με τα οποία καταπιάστηκε ο Κροπότκιν: «Αυτός ο νόμος συνοψίζεται στη βαθιά ριζωμένη πεποίθηση του Κροπότκιν ότι αυτό που σήμερα αποκαλούμε αλτρουισμό και συνεργασία –αλλά ο πρίγκιπας το αποκαλούσε αλληλοβοήθεια– είναι η κινητήρια επαναστατική δύναμη πίσω από κάθε κοινωνική ζωή, είτε πρόκειται για μικρόβια και ζώα είτε για ανθρώπους» (σσ. 12-13). Ο Κροπότκιν πίστευε ότι τόσο τα ζώα όσο και οι άνθρωποι ενεργούν κατ’ αυτόν τον τρόπο για να μεγιστοποιήσουν την ευχαρίστηση και να ελαχιστοποιήσουν τον πόνο» και μάλιστα όλος ο «ζωικός κόσμος… από τα έντομα μέχρι τον άνθρωπο, γνωρίζει πολύ καλά τι είναι καλό και τι είναι κακό χωρίς να συμβουλεύεται τη Βίβλο ή τη φιλοσοφία» (σ. 114). (Αναλυτικότερα για την έννοια της αλληλοβοήθειας, βλ. Πιοτρ Α. Κροπότκιν. Αλληλοβοήθεια. Ένας παράγοντας της εξέλιξης, μτφ. Ευμορφία Στεφανοπούλου, Καστανιώτης, 2009.)

Σε αντίθεση με την επικρατούσα αντίληψη της εξέλιξης, που ενστερνίζεται κυρίως τη θεωρία του Τόμας Χένρι Χάξλεϊ, όπως διατυπώθηκε στο γνωστό ως «δοκίμιο του μονομάχου» και μετατρέπει τον ζωικό κόσμο σε μια άνευ διαλείμματος αρένα και σε έναν ανελέητο αλληλοσπαραγμό («Η ζωή ήταν μια διαρκής πάλη άνευ όρων και, πέρα από τις περιορισμένες και προσωρινές σχέσεις της οικογένειας, ο χομπσιανός πόλεμος όλων εναντίον όλων ήταν η συνηθισμένη διαδικασία επιβίωσης», σ. 70), ο Κροπότκιν –βασιζόμενος και στις προσωπικές του εμπειρίες, παρατηρήσεις και μελέτες– θα υποστηρίξει κυρίως το στοιχείο της αλληλοβοήθειας που παρατηρείται τόσο μεταξύ των ζώων όσο και μεταξύ των ανθρώπων, όντας απαραίτητος παράγοντας για την αντιμετώπιση των αντίξοων συνθηκών του περιβάλλοντος. Είναι ενδεικτικά τα λόγια του: «Μην ανταγωνίζεστε! Ο ανταγωνισμός είναι πάντα επιβλαβής στα είδη κι εσείς έχετε αρκετούς διαθέσιμους πόρους ώστε να τον αποφύγετε! Αυτή είναι η τάση της φύσης, την οποία μπορεί να μην την αντιλαμβανόμαστε πάντοτε συνολικά, αλλά είναι πάντοτε παρούσα. Αυτό είναι το σύνθημα που μας μεταφέρουν η ύπαιθρος, τα δάση, τα ποτάμια, οι ωκεανοί. Ενώστε λοιπόν τις δυνάμεις σας – εφαρμόστε την αλληλοβοήθεια! Είναι ο ασφαλέστερος τρόπος για να παρέχουμε στον καθένα και σε όλους μαζί τη μεγαλύτερη ασφάλεια, την καλύτερη εγγύηση επιβίωσης και προόδου, συνολικά, πνευματικής και ηθικής. Αυτό μας διδάσκει η φύση· και αυτό έχουν κάνει όλα εκείνα τα ζώα που έχουν κατακτήσει την υψηλότερη θέση στις αντίστοιχες τάξεις τους» (σ. 79). Με άλλα λόγια και ο Κροπότκιν δέχεται τον δαρβινισμό και τη θεωρία της εξέλιξης, μόνο που για τον ίδιο η εξελικτική βιολογία αναδεικνύει τις ρίζες της ηθικής και η δική του προσέγγιση της εξελικτικής ερμηνείας δεν είναι εκείνη του αλληλοσπαραγμού που προωθούσαν οι «ψευτοδαρβινιστές» τύπου Χάξλεϊ, αφού αυτές ήταν ιδέες που έκαναν τους ανθρώπους να πιστεύουν πως «το κακό ήταν το μόνο μάθημα που μπορούσε να πάρει ο άνθρωπος από τη φύση» (σ. 113). O Κροπότκιν «ήταν ο πρώτος άνθρωπος που είπε ότι η συνεργασία στα ζώα είναι κρίσιμη για την κατανόηση της εξελικτικής διαδικασίας και αμφισβήτησε την κυρίαρχη δαρβινική αρχή που ήθελε την εξέλιξη να αφορά αυστηρά την επιβίωση του ισχυρότερου» (σ. 145). Και δεν είναι μόνο αυτό: ήταν και ο «πρώτος που ισχυρίστηκε με σθένος ότι η κατανόηση της συνεργασίας στα ζώα θα φώτιζε τη συνεργασία στους ανθρώπους και θα έδινε στην επιστήμη τη δυνατότητα να συνδράμει στην προώθηση της ανθρώπινης συνεργασίας, σώζοντας ίσως το είδος μας από την αυτοκαταστροφή» (σ. 147). Ο Κροπότκιν δεν ήταν μια αλλόκοτη αγαθή ψυχή που απομακρυνόταν από τις δαρβινικές αντιλήψεις, προκειμένου να βρει στηρίγματα για τις πολιτικές ιδέες του, αλλά ένας γνήσιος φυσιοκράτης ο οποίος έφερνε στο φως όσα μια δόλια ιδεολογία και μια συγκεκριμένη οικονομική και πολιτική φιλοσοφία είχαν καταστήσει αόρατα: ο ζωικός κόσμος δεν είναι επομένως –όπως συχνά ακόμη και τα σημερινά ντοκιμαντέρ με θέμα τη ζωή στη φύση επιμένουν– μονάχα μια αρένα όπου τα ζώα ξεσκίζουν με βία και κατασπαράσσουν το ένα το άλλο, με μόνο σκοπό την επικράτηση, αλλά είναι και ένας κόσμος όπου τα έμψυχα πλάσματα συναντιούνται, παίζουν, συνεργάζονται, αλληλοϋποστηρίζονται.

 

Lee Alan Dugatkin

 

Η θεωρία της αλληλοβοήθειας –όπως είναι προφανές– αντανακλάται και στην αντίληψη που είχε ο Κροπότκιν για την αναρχία: αν ο κύριος παράγοντας κοινωνικής προόδου βρίσκεται στην αρμονική συμβίωση που θεμελιώνεται στην αμοιβαία υποστήριξη και στη συντροφικότητα, τότε ο σκοπός της πολιτικής πάλης δεν μπορεί να είναι η βίαιη νίκη και η κυριαρχία της μιας τάξης σε βάρος μιας άλλης, αλλά η οριστική εξαφάνιση της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις. Εξού και εκτιμούσε ότι οι δολοφονίες πολιτικών αντιπάλων από τα χέρια των «αυτοαποκαλούμενων αναρχικών» οδηγούσαν τον αναρχισμό στο τέλμα και θεωρούσε τις ατομικές πράξεις τρομοκρατικής βίας όχι μόνο βάρβαρες αλλά και αντιπαραγωγικές για τον αναρχικό σκοπό. «Αντί λοιπόν να στηρίξει την τρομοκρατική κλίκα των διάφορων αναρχικών ομάδων ανά τον κόσμο, ο Πέτρος συντάχθηκε με τους συνδικαλιστές, οι οποίοι λειτουργούσαν παρόμοια με τις μεσαιωνικές συντεχνίες που τόσο λάτρευε» (σ. 132). Η μοναδική περίπτωση στην οποία παραμέρισε τις φιλειρηνικές πεποιθήσεις του είναι όταν τάχθηκε υπέρ των Συμμάχων κατά τον Μεγάλο Πόλεμο, γιατί «θεωρούσε τον γερμανικό εθνικισμό μια τόσο μεγάλη απειλή για την αλληλοβοήθεια που αισθανόταν υποχρεωμένος να υποστηρίξει τον πόλεμο» (σ. 138)· επιλογή που τον έφερε σε ρήξη με παλιούς και αγαπημένους φίλους και συντρόφους.

Η σκέψη του Κροπότκιν είναι ιδιαιτέρως επίκαιρη σήμερα, αφού μας επιτρέπει να στοχαστούμε τις δυναμικές της κοινωνικής διάδρασης σε συνάρτηση με τις παραγωγικές σχέσεις και τις οικολογικές ισορροπίες. Όπως επίσης και υπό μία άλλη οπτική. Μολονότι η έννοια της αλληλοβοήθειας –όπως την προσέγγιζε ο Κροπότκιν: «Η αλληλοβοήθεια στα ζώα», «Η αλληλοβοήθεια στους αγρίους», «Η αλληλοβοήθεια στους βαρβάρους», «Η αλληλοβοήθεια στις πόλεις του μεσαίωνα» και «Η αλληλοβοήθεια ανάμεσά μας» (σ. 89)– φαίνεται να υπονοεί μια ιεραρχική κλίμακα (scala naturae), η οποία εν μέρει είναι το βαρύ τίμημα που πρέπει να πληρώσει στην πνευματική ατμόσφαιρα της εποχής του, δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε πόσο σημαντική είναι στη σημερινή προσέγγιση των μη ανθρώπινων πλασμάτων, αφού αναδεικνύει το φυσιοκρατικό συνεχές μεταξύ φύσης και ανθρώπου, δηλαδή μεταξύ του ζωικού και του ανθρώπινου κόσμου· κάτι που τον καιρό του Κροπότκιν δεν θα μπορούσε να θεωρείται δεδομένο, αν αναλογιστούμε πως ακόμη και σήμερα αμφισβητούνται πολλές από τις πνευματικές και συναισθηματικές ικανότητες των άλλων έμψυχων ή περιορίζονται αποκλειστικά στα πρωτεύοντα, σε όσα δηλαδή μοιάζουν περισσότερο στον άνθρωπο. Έτσι πολύ εύστοχα ο Ντουγκάτκιν επιλέγει να κλείσει το έργο του αναφερόμενος στη σημασία της έννοιας της αλληλοβοήθειας για τη σύγχρονη βιολογία: «Σήμερα υπάρχει ένας ολόκληρος κλάδος της βιολογίας αφιερωμένος στη μελέτη της συνεργασίας και του αλτρουισμού στα ζώα… Ο Ε.Ο. Γουίλσον είχε πει πως η κατανόηση της συνεργασίας και του αλτρουισμού στα ζώα είναι ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα της μελέτης της συμπεριφοράς των ζώων» (σ. 146). Με τον τρόπο αυτόν βρίσκει δικαίωση ο αγώνας του Κροπότκιν για την αναγνώριση της αλληλοβοηθείας μεταξύ των έμβιων και για μια διαφορετική ερμηνεία του δαρβινισμού.

 

 

 

* Ο Παναγιώτης Τσιαμούρας είναι δρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

 

 

Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top