Ο Φιλόσοφος παίρνει το μάθημά της Φυλο/σοφίας της

Γράφει ο Θάνος Χρυσανθόπουλος // *

Olympe de Gouges «Ο Φιλόσοφος παίρνει το μάθημά του ή ο Κατά φαντασίαν κερατάς», μετάφραση: Νεκτάριος-Γεώργιος Κωνσταντινίδης, πρόλογος: Λουκία Ευθυμίου, Αθήνα, εκδόσεις Εύμαρος, 2021.

Ένα νέο μεταφραστικό απόκτημα του φεμινιστικού θεάτρου της Olympe de Gouges

«Θέλω να αποδώσει στο γυναικείο φύλο όλα όσα η υποτιθέμενη φιλοσοφία του αμφισβητεί, θέλω να σας αγαπήσει και να γευτεί την αναστάτωση του πιο παθιασμένου εραστή.»

Αυτά τα λόγια συνθέτουν τον πυρήνα της σπινθηροβόλας και καυστικής κωμωδίας Ο φιλόσοφος παίρνει το μάθημά του ή Ο κατά φαντασίαν κερατάς της Olympe de Gouges, η οποία τόλμησε να αμφισβητήσει το ανδρικό κατεστημένο της εποχής της μέσω της προβολής και της διεκδίκησης της ιδιότητας της συγγραφέα, δημιουργού και γυναίκας/πολίτισσας. Δικαίως χαρακτηρίζεται ως το πρώτο αυθεντικά φεμινιστικό θεατρικό έργο, διότι μέσω του θεάτρου, ως μια άλλη μορφή του πολιτικού/κοινωνικού βίου, στον οποίο εισέρχεται δυναμικά η de Gouges, υπερασπίζεται με σθένος και πυγμή τις ιδέες της περί ισότητας των φύλων, την αναγκαιότητα θέσπισης διαζυγίου και την προστασία των καταπιεσμένων και αποκλεισμένων κοινωνικών ομάδων.

Στο έργο διαφαίνονται τα πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης και τα πολλαπλά κάτοπτρα σημασιοδοτήσεων διαφόρων όρων, όπως η έννοια «φιλόσοφος», και μέσω αυτής της πολυπρισματικής οπτικής αναδύεται μια γυναικεία προσέγγιση της γραφής.[1]Στο έργο της διαφαίνεται ο κοινωνικός θάνατος της φιλοσοφίας και η γέννηση ενός νέου κοινωνικού ανθρωπότυπου, του άνδρα με συναισθήματα.[2] Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η de Gouges δεν επιθυμεί την κατάργηση του ανδρικού προνομίου αλλά τον περιορισμό του, ενώ υπεραμύνεται τα δικαιώματα των γυναικών, προκειμένου να διασφαλιστεί ένα κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στα δυο φύλα, το οποίο θα διέπεται από μια ισορροπία και αρμονία για την εξασφάλιση της επιτυχίας του έγγαμου βίου και την προστασία των παιδιών.

Αυτή η μετριοπάθεια μάς θυμίζει την έννοια της κάθαρσης ως έναν μετριασμό ή την ολοκληρωτική μεταβολή των παθών σε αρετές, ώστε το κοινό να εθιστεί στην ηθική και να οχυρωθεί απέναντι στην φαυλότητα.[3] Με αυτόν τον τρόπο, στηλιτεύονται τα άκρα, δηλαδή η ασυδοσία και η τυραννία, και κατισχύει ο συγκερασμός της λογικής του πάθους. Ωστόσο, αυτός ο συμβιβασμός δεν είναι εις βάρος των γυναικών, διότι μέσω της γυναικείας αδελφότητας οι γυναίκες προβάλλουν τις ιδέες, τις απόψεις και τις ανάγκες τους, όπως το δικαίωμα στη σεξουαλική απόλαυση, την ελευθερία λόγου, την εξωτερίκευση των συναισθημάτων, ενώ καταγγέλλουν την υποκρισία της τυφλής και άκριτης υποταγής σε ένα αοριστολογικό φιλοσοφικό σύστημα ιδεών, το οποίο απομακρύνει τον άνθρωπο από την αυτονομία του, την ελεύθερη επιλογή και τις χάρες της φύσης.

Είναι ευτύχημα ότι αυτό το αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και του θεάτρου καταφθάνει στο ελληνόφωνο κοινό και συστήνεται για πρώτη φορά η ρηξικέλευθη φεμινίστρια θεατρική συγγραφέας μέσω της αισθητικά άρτιας και επιδέξιας μετάφρασης του Νεκτάριου-Γεώργιου Κωνσταντινίδη. Για να αποτιμηθεί πληρέστερα η παρούσα μετάφραση, πρέπει να γίνουν κάποιες διασαφηνίσεις. Η θεατρική μετάφραση είναι ένα σύνθετο είδος μεταφραστικής διαδικασίας, διότι βρίσκεται στο μεταίχμιο της Λογοτεχνικής και της Οπτικοακουστικής Μετάφρασης.[4]Ειδικότερα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι ένα θεατρικό κείμενο πρόκειται να αναπαρασταθεί επί σκηνής, τότε το άτομο που μεταφράζει πρέπει να ενεργήσει ως ηθοποιός ή σκηνοθέτης/τρια του κειμένου και να αποτυπώσει την προφορικότητα του λόγου, προκειμένου το μετάφρασμα να έχει άμεση απεύθυνση στο κοινό, δίχως προσκόμματα σε επίπεδο είτε λεκτικό είτε πολιτισμικό.[5]

Σε αυτό το πλαίσιο, ο μεταφραστής φαίνεται ότι φροντίζει να διατηρήσει στο ακέραιο την αναπαραστασιμότητα του θεατρικού λόγου κατά τη μεταφραστική διαδικασία. Σε επίπεδο μικροδομής, ο μεταφραστής επιλέγει προσεκτικά την απόδοση των ουσιαστικών και των επιθέτων, τα οποία στη γαλλική γλώσσα φανερώνουν ευρέα σημασιολογικά πεδία, προκειμένου να αναδειχτεί αυτή η σύγκρουση φύσης και κοινωνίας, λογικής και συναισθήματος, αρσενικού και θηλυκού. Για παράδειγμα, ανάλογα με τον χαρακτήρα που εκστομίζεται, η λέξη «imprudence» σημαίνει επιπολαιότητα και ξεδιαντροπιά, μια επιλογή που δείχνει ότι ο μεταφραστής καταφέρνει να «αιχμαλωτίζει» με ενάργεια τις λεπτές ισορροπίες των νοημάτων.

Olympe de Gouges

Στο έργο, υπάρχει μια υφολογική ποικιλία, η οποία οφείλεται στην πληθώρα διαφορετικών χαρακτήρων, όπως η στοργική Μαρκησία, η ρηξικέλευθη Κυρία Πενσόν, η γλυκιά αλλά αφελής Μπαμπέτ. Ο χαρακτήρας των δραματικών προσώπων, όπως είναι φυσικό, αντανακλάται στο ύφος και το επίπεδο λόγου τους. Αρετή της παρούσας μετάφρασης είναι ότι διατηρεί με έναν λόγο που ρέει—χωρίς να πέφτει σε συνήθεις μεταφραστικούς «σκοπέλους» που παράγουν δυσκολοπρόφερτους και δυσκολονόητους γαλλικισμούς, χάρη στην πολυετή εμπειρία του μεταφραστή και τη θητεία του στο θέατρο τόσο ακαδημαϊκά όσο και επαγγελματικά—  αυτά τα υφολογικά επίπεδα, τα οποία αποτελούν προέκταση της προσωπικότητας και της κοινωνικής θέσης των προσώπων. Τον φιλοσοφικό στοχασμό και την καλλιέπεια του Μαρκησίου-Φιλοσόφου διαδέχεται το απλοϊκό και ανεπιτήδευτο ύφος του Μπλεζ ενώ η οξύνοια και η καυστική διάθεση της Κυρίας Πενσόν αντικρούει την αφέλεια και την απλότητα της Μπαμπέτ.

Ενδιαφέρον (ερευνητικό) έχουν ζητήματα φεμινιστικής μετάφρασης[6] που αναφύονται, αφού το εν λόγω έργο ανήκει στον φεμινιστικό λογοτεχνικό/θεατρικό «κανόνα» —αν υπάρχει. Ο μεταφραστής προσέχει ιδιαιτέρως την απόδοση των σημασιολογικών μονάδων που σχετίζονται με το φύλο (gender), συμπληρώνοντας το νόημα, για να αναδείξει τη διαμετρικά αντίθετη οπτική που υιοθετούν τα δύο φύλα τόσο στα λόγια όσο και τις πράξεις. Συγκεκριμένα, η «friponne» αποδίδεται «πονηρό θηλυκό» (σ. 109) ενώ το «ennemi» γίνεται «εχθρικό ανδρικό φύλο» (σ. 100). Μέσα σε μια πληθώρα παρόμοιων επιλογών, είναι εμφανές ότι η μετάφραση δεν ξεχνά ότι πρόκειται για έναν ερμηνευτικό μετασχηματισμό και μια ιδεολογική παρέμβαση, χωρίς να απιστεί προς το φεμινιστικό περιεχόμενο του κειμένου-πηγή.

Η μετάφραση του Νεκτάριου-Γεώργιου Κωνσταντινίδη καταφέρνει να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού μέσω των μεταφραστικών του επιλογών, διατηρώντας την ισορροπία ανάμεσα στην ηθική διδαχή και την παιγνιώδη απόλαυση. Όπως προτρέπει η Λουκία Ευθυμίου στον άκρως διαφωτιστικό πρόλογό της, η εν λόγω μετάφραση μπορεί να γίνει το εφαλτήριο για να υπάρξει σύντομα μια παράσταση αυτού του έργου στην ελληνική σκηνή, διότι το κείμενο μπορεί να αναδειχτεί με τρόπο ευφάνταστο μέσα από μια φρέσκια σκηνοθετική ματιά και να φέρει στο φως κρυμμένα νοήματα, αφενός, και να προβάλλει το έργο γυναικών δημιουργών του γαλλόφωνου θεάτρου, το οποίο κυριαρχείται από άνδρες, και έτσι να υπογραμμιστεί μια γενεαλογία φεμινιστριών θεατρικών συγγραφέων, αφετέρου.

* Ο Θάνος Χρυσανθόπουλος είναι μεταφραστής και ερευνητής με ενδιαφέρον στη διασταύρωση της (φεμινιστικής) μετάφρασης και του θεάτρου.

_________________

[1] Για τον όρο «γυναικεία γραφή» [«écriture féminine»], βλ. Hélène Cixous, Le Rire de la Méduse et autres ironies, Éditions Galilée, Paris 2010.

[2] Elizabeth Blood, «Adapting to the Theater: Representations of the “Philosophe” by French Women Writers», Servanne Woodward – Anthony Purdy– Minnette Gaudet – Peter R. Saìz (επιμ.), Altered Narratives: Female Eighteenth-Century French Authors Reinterpreted, London – Ontario, Mestengo Press 1997, σ. 133.

[3] Βλ. «Εισαγωγή» του Η. Π. Νικολούδη στο Αριστοτέλης, Περί ποιητικής (μετ. Η. Π. Νικολούδης), Κάκτος, Αθήνα 1995, σ. 101.

[4] Eva Espasa, «Stage Translation», Carmen Millán – Francesca Bartrina (επιμ.), The Routledge Handbook of Translation Studies, Λονδίνο– Νέα Υόρκη, Routledge 2013, σ. 318.

[5] Για τα μοντέλα ανάλυσης της Θεατρικής Μετάφρασης, βλ. Alejandro L. Lapeña, A Piede Escenario: Guíade Traducción Teatral, JPM Ediciones, Valencia 2016· Louise Ladouceur, «Normes, Fonctions et Traduction Théâtrale», Meta: Journal des traducteurs40/1 (1995), σ. 31-38. doi: 10.7202/003371ar. Για μια συνοπτική προσέγγιση της ΘεατρικήςΜετάφρασης, βλ. Θάνος Χρυσανθόπουλος, Θεατρική Μετάφραση: Μια ευαίσθητη ισορροπία. Μια μεταφραστική προσέγγιση δύο μονόπρακτων του Τένεσι Ουίλιαμς [αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία], Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα 2018, https://bit.ly/3PfFGZ1.

[6] Η Φεμινιστική Μετάφραση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των Μεταφραστικών Σπουδών, η οποία, σε έναν συνδυασμό της μεταφρασεολογικής σκέψης και των φεμινιστικών ρευμάτων, με αφετηρία τη Σχολή του Κεμπέκ στον Καναδά, αναδεικνύει ζητήματα που αφορούν το φύλο, τη μετάφραση έμφυλων όρων και τη διαμόρφωση μιας μη σεξιστικής και συμπεριληπτικής γλώσσας.Περισσότερα για τη Φεμινιστική Μετάφραση, βλ. Louise von Flotow, Translation and Gender: Translating in the ‘Era of Feminism‘, University of Ottawa Press, Ottawa 1998· Ουρανία Τσιάκαλου, «Φεμινιστική Μετάφραση: Από την Écriture au Féminin Προς μια Queeriture», Πρακτικά 4ης Συνάντησης Ελληνόφωνων Μεταφρασεολόγων, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2015, https://bit.ly/3yNG6P8. Για μια σύζευξη ΦεμινιστικήςΜετάφρασης και Θεατρικής Μετάφρασης, βλ. Thanos Chrysanthopoulos, «Stage translation in a feminist context: Tennessee Williams decoded for the feminist stage», mTm – A Translation Journal 11 (2019), σ.223–246· Guillermo Badenes – Thanos Chrysanthopoulos, «La feminidad en tensión en la traducción masculine de teatro», Nueva ReCIT 4 (2021). Πρέπει να γίνει ειδική αναφορά σε μια εφαρμογή του παραδείγματος της Φεμινιστικής Μετάφρασης στον ελληνόφωνο χώρο όπου οι δύο μεταφράστριες στο σημείωμά τους εξέθεσαν το φεμινιστικό μεταφραστικό σχέδιό τους για μια μη σεξιστική και συμπεριληπτική μετάφραση που θα σέβεται το πνεύμα του κειμένου-πηγή, βλ. Caroline Criado Perez, Αόρατες Γυναίκες: Προκαταλήψεις και διακρίσεις σε έναν κόσμο για άντρες (μετ. Κατερίνα Γουλέτη – Βασιλική Μήσιου), Μεταίχμιο, Αθήνα 2019.