Ο Έζρα Πάουντ του Χάρη Βλαβιανού

Γράφει η Ασημίνα Ξηρογιάννη //

«Εzra Pound /Tα Cantos της Εξιλέωσης/Το Canto της τοκογλυφίας/Στίχοι γραμμένοι για την Όλγα», εκδόσεις Άγρα, εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις του ποιητή Χάρη Βλαβιανού

Ο Ezra Pound (30 Οκτωβρίου 1885-1η Νοεμβρίου 1972), φύση αντιφατική, αλλόκοτη, ακραία, με τραγικές μεταπτώσεις, γεννήθηκε στο Αϊντάχο (1885), μεγάλωσε στην Πενσυλβανία, στης οποίας το Πανεπιστήμιο και φοίτησε. Δίδαξε ξένες γλώσσες για λίγο στο Κολέγιο Wabash της Ιντιάνα, στη Βενετία το 1908 τύπωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή (Α lune spento), άλλες συλλογές τύπωσε στο Λονδίνο (Personae  και Exulations,1909). Τo 1914 παντρεύτηκε την Dorothy Shakespear και απέκτησε μαζί της ένα γιο. Όμως την άφησε για την Όλγα Rudge με την οποία έκανε ένα δεύτερο παιδί, μία κόρη, την Mary de Rachewiltz.

Η Mary de Rachewiltz υπογράφει τον θερμό-θα λέγαμε-πρόλογο στο δίγλωσσο βιβλίο «Εzra Pound /Tα Cantos της Εξιλέωσης/Το Canto της τοκογλυφίας/Στίχοι γραμμένοι για την Όλγα», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη σε εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις του ποιητή Χάρη Βλαβιανού που πολλά χρόνια (ήδη από τη δεκαετία του 80, όταν σπούδαζε στην Οξφόρδη) ασχολείται με τη μελέτη του έργου του αμερικανού ποιητή και δοκιμιογράφου. Θυμίζω την έκδοση του 1991 της Νεφέλης (Σχεδιάσματα και αποσπάσματα των Cantos CX-CXX0), την έκδοση του 1994 της Εστίας (Χιου Σέλγουιν Μώμπερλυ), την έκδοση του 2010 του Πατάκη (Χιου Σέλγουιν Μώμπερλυ) για να φτάσουμε στην έκδοση με την αφορμή της οποίας φτάσαμε σε αυτό το κείμενο.

Ο Πάουντ μαζί με τον Τ.Σ.’Ελιοτ, έναν ποιητή με τον οποίο επίσης έχει ασχοληθεί εκτενώς ο Βλαβιανός (Τέσσερα Κουαρτέτα, Πατάκης 2012) λογαριάζεται ως ένας από τους πιο σπουδαίους ποιητές του αγγλοαμερικανικού μοντερνισμού. Συνδέθηκε φιλικά με τον Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς. Γνώρισε τον Τζέιμς Τζόυς, τον ζωγράφο και ποιητή Ουίνταμ Λιούις, τον ποιητή Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, ενώ από την συνάντησή του με τον γλύπτη Χέντρι Γκοτιέ Μπριτζέσκα γεννήθηκε ο βορτισισμός.

Ο Πάουντ χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο το 1913, ενώ το 1914 τα μέλη του κινήματος, που αναπτύχθηκε κυρίως στο χώρο της λογοτεχνίας, της ζωγραφικής και της γλυπτικής, δημοσίευσαν το πρώτο τεύχος του περιοδικού BLAST. Αν και ο βορτισισμός διήρκησε μόνο την τριετία 1912-1915 θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά κινήματα αφηρημένης τέχνης και που συγγενεύει με τα κινήματα του φουτουρισμού και του κυβισμού.

Ο Πάουντ είχε δημοσιεύσει το έργο Χιου Σέλγουιν Μώμπερλυ (1920) πριν πάει να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Τα Cantos τα είχε ξεκινήσει ήδη από τα 1915 και συνέχισε να τα δουλεύει και στο Παρίσι όπου και είχε την ευκαιρία να συνδεθεί με άλλους καλλιτέχνες, κυρίως Ντανταϊστές και Σουρεαλιστές.

Ένας άλλος κύκλος έντονης δημιουργίας και ανησυχίας ξεκινά στην Ιταλία. Ο Πάουντ γίνεται υποστηρικτής του φασίστα Μουσολίνι. Το 1945 συλλαμβάνεται από τους Ιταλούς παρτιζάνους, αργότερα φυλακίζεται σε στρατόπεδο του αμερικανικού στρατού έξω από την Πίζα, όπου και βιώνει νευρικό κλονισμό. Ωστόσο, έχει την έμπνευση και συνθέτει τα Κάντος της Πίζας. Κάντος θα εξακολουθεί να συνθέτει και όταν είναι κλεισμένος στο Ψυχιατρείο στο Σαίντ Ελίζαμπεθ Χόσπιταλ της Ουάσιγκτον.

Μπλέκει πολλά πράγματα και παράταιρα μεταξύ τους στα κείμενά του. Μια ασυνάρτητη αίσθηση, μια ακαθόριστη εικόνα, διάχυτες σκέψεις και καταιγισμός περίεργων συνδυασμών λέξεων. Μπλέκει ιδεογράμματα, ελεύθερο στίχο, Δάντη, αρχαιοελληνικά στοιχεία στα πλαίσια μιας άκρατης διακειμενικότητας. Θολά οράματα, σύγχυση μυαλού, ξεστράτισμα από τον όποιον στόχο;

Μάλιστα ο ίδιος, μιλώντας για τον εαυτό του, δίνοντας ένα στίγμα καθαρά δικό του και αυτοαναφορικό βεβαίως, γράφει χαρακτηριστικά:

[…] δηλ. υπάρχει συνοχή /έστω κι αν οι σημειώσεις μου δεν έχουν συνοχή […] σελ 107.

[Μπορείς να εισχωρήσεις μέσα στο μεγάλο βελανίδι του φωτός/; Όμως η ομορφιά δεν είναι η τρέλα/Κι ας με περιβάλλουν τα σφάλματά μου και τα συντρίμμια μου /Kαι δεν είμαι ημίθεος. Δεν μπορώ να του δώσω συνοχή./ Αν δεν υπάρχει αγάπη στο σπίτι, δεν υπάρχει τίποτα.

Επίσης, οφείλουμε να λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν μας τους κάτωθι στίχους:

«Γιατί έχασα το κέντρο μου/πολεμώντας τον κόσμο./ Τα όνειρα συγκρούονται/και κομματιάζονται-/και ‘γω προσπαθώ να πλάσω ένα παράδεισο terrestre.»

Kαθώς και:

«Προσπάθησα να γράψω τον Παράδεισο/ Μην κουνηθείς/Άσε τον άνεμο να μιλήσει/αυτό είναι παράδεισος. /Οι θεοί ας συγχωρήσουν ό,τι /έχω κάνει/ Αυτοί που αγαπώ ας προσπαθήσουν να συγχωρήσουν / ό,τι έχω κάνει»

Δύσκολα μπορούσαν πάντα οι άνθρωποι να δώσουν σαφείς ερμηνείες για τον ίδιο και την ποίησή του. Έμοιαζε ίσως αντιφατικός, αλλά σαν να συνενώνει τις αντιφάσεις του, από την άλλη. Φωτεινό πνεύμα, όμως διακατέχεται από αντισημιτικά συναισθήματα και δεν το κρύβει. Και επίσης δεν αποσιωπά την συμπάθειά του για Χίτλερ και Μουσολίνι. Όλα αυτά μπορούν να μας κάνουν να σκεφτούμε ότι είναι ιδιοφυής πάντα ο συγκερασμός ανόμοιων πραγμάτων. Ή μήπως η διαρκής έλλειψη συνοχής στην προσωπικότητα και στην τέχνη του φανερώνει ότι το θέμα Πάουντ έχει κι ψυχιατρικές προεκτάσεις και ερμηνείες;

Χάρης Βλαβιανός

Πολλά από αυτά τα δισεπίλυτα θέματα σαφώς μπορεί να επισημάνει, να σχολιάσει και προφανώς να ερμηνεύσει πιο «σωστά» ο Χ.Β. που έχει μακρά θητεία στο θέμα αυτό, έχει μελετήσει το πνεύμα του Πάουντ, έχει με εμμονή αφιερωθεί στο να καταλάβει την φωνή του και επέλεξε μάλιστα και έναν ιδιαίτερο τρόπο για να προλογίσει τη δίγλωσση αυτή έκδοση. Απευθύνεται λοιπόν στον Πάουντ σε β’ πρόσωπο. Του γράφει 6 φιλικές επιστολές (δεν τις παραθέτει σε χρονολογική σειρά/χρονολογούνται μεταξύ 2017-2018) σε τόνο ήπιο, με μία θέρμη και μια αμεσότητα που κερδίζουν τον αναγνώστη. Που δημιουργούν το κατάλληλο εκείνο ψυχολογικό και διανοητικό κλίμα που θα εισάγει τον αναγνώστη στο ναό της ποίησης του Πάουντ που παρά τις αντιδράσεις στο πρόσωπό του είναι σπουδαίος ποιητής. Δεν περιμένει απαντήσεις από τον Πάουντ, όμως είναι φυσικό όσοι μελετούν διαρκώς και αδιαλείπτως τον ποιητή που αγαπάνε και έχουν εμμονή με το έργο του να έχουν την ανάγκη και μπαίνουν στον πειρασμό να κάνουν διάλογο μαζί του έστω και φανταστικό. Είναι λοιπόν τούτο και φυσικό και αναγκαίο.

Από την παρούσα έκδοση, ωστόσο και από τα Σχεδιάσματα και Αποσπάσματα από τα Cantos CX-CXX παραθέτω ενδεικτικά κάποιους στίχους που με κινητοποίησαν με την δύναμη και τη λιτότητά τους:

[Τι γοητεία;/πλατάγισμα κυμάτων φλοίσβισμα,/αυτό είναι ευθυμία/] σελ.61

[Και μες στο μυαλό σου η ομορφιά, ω Άρτεμις,/όπως οι λίμνες του βουνού στο χάραμα/] σελ.63

[Για να έχει γίνει η αγάπη αιτία μίσους, κάτι είναι στραβό]. σελ.67

[Εγώ, μια οντότητα, σε σχέση με μία οντότητα[…] ]σελ.73

[Τα μάτια ανήσυχα- / φως κανένα /ex profundis-χωρίς αποτέλεσμα η πρόφαση./Η ψυχή γίνεται αέρας/]σελ.75

[Ανάμεσα από τις 12 Πύλες τ’ Ουρανού/βλέποντας το δίκαιο και το άδικο/δοκιμάζοντας το τρυφερό και το θλιβερό,] σελ.83

[Και την αμαρτία την επινόησαν -ε;/για να ασκήσουν εξουσία/ε; κυρίως.]σελ.91

[Ο χρόνος, ο χώρος,/ούτε η ζωή ούτε ο θάνατος είναι η απάντηση/Και για τον άνθρωπο που επιδιώκει το καλό/κάνοντας το κακό.]σελ.101

Η σχέση του Ezra Pound με τη βιολίστρια Olga Rudge χρονολογείται από τη δεκαετία του 1920. Από το 1962 μέχρι τον θάνατό του, δέκα χρόνια αργότερα, ζούσε μαζί της στο Sant’Ambrogio (κοντά στο Rapallo) και στη Βενετία. Στους στίχους για την Όλγα δεν περιμένουμε να διαβάσουμε πράγματα γλυκανάλατα. Μέσα στην αλλόκοτη ροή της σκέψης του καταθέτει την αγάπη του για τη γυναίκα που τ’ όνομά της ήταν «Τόλμη», για τη γυναίκα που μπορούσε να βλέπει την ομορφιά. Μέσα από τα θραύσματα η τρυφερότητα, μέσα από το αποσπασματικό η Αλήθεια. Διαβάζω στη σελ.147: «εκείνη, με ήρεμη/ τόλμη/ υπομένοντας τα πάντα/ανακαλύπτοντας την ομορφιά/εκεί όπου υπήρχε/το τελευταίο/ίχνος της,/ ανακαλύπτοντάς την στα πιο ασήμαντα πράγματα/και στα πιο σπουδαία/ στο Σαν Μάρκο & στη piazza /τη νύχτα.»

Στίχοι ερωτικοί, ύμνος για το θηλυκό που ήταν πάντα πρόθυμο να αναστήσει το καλό .Που έβλεπε την ομορφιά και τη φανέρωνε ενάντια στη διάσπαση του Πάουντ. O ποιητής παρουσιάζει την αντίθεση ανάμεσα σε αυτόν και την γυναίκα που αγαπούσε. Σαν να μιλάμε για το φως και το σκοτάδι, για την συγκρότηση και τη διάσπαση. Από τη μία η αυξανόμενη κακία, από την άλλη η πίστη στο καλό. Διαπεραστικός ο αυτοαναφορικός στίχος «εγώ ήμουν βέβηλος». Πιθανώς εδώ -σε μια κρίση αυτογνωσίας ή επειδή ένιωθε τύψεις -υπαινίσσεται την «προδοσία» του προς αυτήν. Διότι από το 1954ως το 1962 που επανασυνδέθηκε είχε αποξενωθεί από την Όλγα. Κι αν αυτό το ποίημα γράφτηκε το 1972 -λίγο πριν τον θάνατό του- σημαίνει πως αναγνώρισε την αξία της εν τέλει.

Συνοπτικά, το εν λόγω βιβλίο αποτελείται:

Από τον πρόλογο της Mary de Rachewiltz: Στην αρχή του κειμένου της γράφει για τη σχέση της με τον μεταφραστή: «Η σχέση μας χρονολογείται από το 1990,όταν ήρθε να με επισκεφτεί στο Μπρούνεμπουργκ-ζούσε τότε κι η μητέρα μου και σύζυγος του Πάουντ Olga Rudge. Μετέφραζε εκείνη την εποχή τα Σχεδιάσματα και Αποσπάσματα των Cantos CX–CXX, και ήθελε να συμβουλευθεί τη βιβλιοθήκη που έχουμε στον πύργο, η οποία περιέχει εκατοντάδες μέλέτες, τις πιο σημαντικές θα έλεγα, σχετικές με το έργο του Πάουντ. Είχα την ευκαιρία τότε, στη διάρκεια της διαμονής του, αλλά και λίγο αργότερα, όταν ήρθα στην Αθήνα για να παρουσιάσουμε από κοινού το βιβλίο με τις μεταφράσεις του, να διαπιστώσω πόσο καλά γνώριζε το έργο του Πάουντ, σε τι βάθος είχε μελετήσει την ποίησή του.»

Από την εισαγωγή και τις σημειώσεις του Χάρη Βλαβιανού:

Για τις σημειώσεις θα λέγαμε είναι πραγματικά πολλές, πλούσιες, σημαντικές. Προφανώς ο Χάρης Βλαβιανός που φροντίζει την έκδοση του βιβλίου του και το επιμελείται καθ’ όλα τις κρίνει απαραίτητες και άρα είναι. Ακόμα κι αν κάποιοι τις θεωρήσουν περιττές ή ότι υπερκαλύπτουν το ίδιο το κείμενο, αισθάνομαι ότι η απάντηση είναι η εξής: ένα τέτοιο αφαιρετικό, ασύνδετο στα σημεία κείμενο, χειμαρρώδες αλλά και αποσπασματικό συνάμα, χρειάζεται επεξηγήσει ώστε να κατατοπιστεί ο αναγνώστης γύρω από ονόματα, πρόσωπα και πράγματα στα οποία αναφέρεται ο Πάουντ. Οι διευκρινίσεις είναι αναγκαίες για να φωτιστούν οι στίχοι και συμβάλλουν στην ερμηνεία του δύσκολου αυτού κειμένου.

Από τη βιβλιογραφία του Πάουντ

Από το σύντομο βιογραφικό του

Από την εργογραφία του (Ποίηση-Δοκίμια/Πρόζα-Ανθολογίες)

Από τον Κατάλογο των φωτογραφιών και σχεδίων που εμπεριέχονται στο βιβλίο

Από την εργογραφία του Μεταφραστή.

Ως προς την μετάφραση, τι να πει κανείς για έναν δοκιμασμένο μεταφραστή, που έχει πια καθιερωθεί και πάντα προσφέρει στο ελληνικό κοινό δίγλωσσες εκδόσεις φτιαγμένες με πάθος που έχουν κάνει πολλές ανατυπώσεις και εκδόσεις. Από το 1986 ως  σήμερα ο Βλαβιανός έχει επίσης εκδώσει μεταφράσεις του των Walt Whitman,Wallace Stevens,John Asbery, Carlo Goldon,William Blake, Zbigniew Herbert, Fernardo Pessoa, e.e.Cummings, Michael Longley, T.S.Eliot, Anne Carson . Όλοι σπουδαίοι αλλά ο Πάουντ έχει κάποια ιδιαιτερότητα και χρειάζεται αποκρυπτογράφηση. Είναι δυσερμήνευτος. Χρειάζεται να σκύψει κανείς πάνω σε αυτήν την ιδιαιτερότητα, πάνω στο ύφος του το πολύπλοκο, που συχνά μοιάζει αλλόκοτο. Και εδώ έρχονται και οι πολλαπλές σημειώσεις που προαναφέρθηκαν να βοηθήσουν να δοθεί ένα στίγμα. Είναι αναγκαίο κανείς να μαζέψει τα σκόρπια κομμάτια, να δέσει τα νοήματα. Όπως και έχει κάνει ο Βλαβιανός. Από αγάπη.