Ένα ποιητικό και φιλοσοφικό μυθιστόρημα

Γράφει η Ελπίδα Γρηγοράκη //

Μανόλης Πρατικάκης, «Ο αρχέγονος φρουρός», εκδ. Κέδρος

Ο Μανόλης Πρατικάκης είναι Μυρτιανός και κυρίως γνωστός για την ποίησή του.

Παράλληλα τα τελευταία χρόνια υπηρετεί και την πεζογραφία. Η συλλογή διηγημάτων «Τα αφηγήματα ενός ψυχιάτρου» κυκλοφόρησε το 2009. Ακολούθησε «Το σύνδρομο Fregoli» το 2013, που περιέχει τρία αφηγήματα. Με την ίδια ευχέρεια που μετέβη από το διήγημα στη νουβέλα, προσχώρησε στο μυθιστόρημα. «Ο αρχέγονος φρουρός» αποκαλύπτει ότι τα μέχρι στιγμής πεζά του Μανώλη Πρατικάκη ήταν η προετοιμασία. Αλλά και ότι του επέτρεψαν σταδιακά να προχωρήσει στο πεδίο των πειραματισμών, στην επικάλυψη των ειδών και στην ανανέωση του μυθιστορήματος. Να επανακαθορίσει ή και να υπερβεί τα όρια μεταξύ ποίησης και πεζογραφίας, να επεκτείνει τα όρια της γλώσσας, των λέξεων και  της γραφής.

Το 2021 ο Μανόλης Πρατικάκης επανέρχεται με το πολυσέλιδο, πολυεπίπεδο, πολυσύνθετο, πολυφωνικό και ιδιαίτερο μυθιστόρημα «Ο αρχέγονος φρουρός», το οποίο αφιερώνει στη μητέρα του.

Οι ιδιαιτερότητες έγκεινται στην πρατικάκεια γραφή και στη μετάβαση στο πεζογραφικό σύμπαν, σε συνάρτηση και αλληλοεπιχώρηση με «το ποιητικό σύμπαν του Μανόλη Πρατικάκη»* και τα δοκίμιά του.

Η πολυμορφική διακειμενικότητα

«Δε μιμείται κανενός είδους γραφή [«Ο Αρχέγονος φρουρός»] γιατί κυρίαρχο στοιχείο του είναι η γλώσσα του, που βγαίνει από έναν ορυκτό πλούτο προσπαθώντας αβίαστα να επικοινωνήσει διακειμενικά με ένα τεράστιο πλήθος ποιητών, στοχαστών και διανοουμένων Ανατολής και Δύσης.

Και συχνά παρεμβάλλονται κομμάτια από δικά μου παλαιότερα κείμενα, όπου αισθάνομαι ότι συναρθρώνονται αγαθά με την ύλη που επεξεργάζομαι», εξηγεί ο κ. Πρατικάκης.

Η τεχνική και η τακτική οικεία και σήμα- κατατεθέν του Μανόλη Πρατικάκη, οδηγεί «σε έναν εσωτερικό διάλογο και υπερασπίζεται τη συνεκτικότητα της όλης ποιητικής» του. «Είναι μια συνομιλία (εκτός της διακειμενικότητας με τόσους άλλους ποιητές και στοχαστές) με παλαιότερα στοιχεία του έργου του», όπως την αντιλαμβάνεται ο κ. Πρατικάκης και την περιγράφει στο Εισαγωγικό Σημείωμα του «Λιθοξόου».

Ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται τη διαφορετική γλώσσα και την αντίληψή της, το λυρισμό σε συνδυασμό με το μοντερνιστικό και μετα-μοντέρνο παιχνίδι των λέξεων, των προτάσεων, των αφηγηματικών ενοτήτων, των διαφορετικών εκδοχών του ίδιου του βιβλίου. Αλλά και ότι το μυθιστόρημα δεν εντάσσεται σε κάποια κλασική κατηγορία, όπως και ο τρόπος αφήγησης. Τη μοναδικότητα και την πρωτοτυπία ενισχύει ο εσωτερικός διάλογος, που πια συνέχει την ποίηση και την πεζογραφία του κ. Πρατικάκη.

«Ο Αρχέγονος φρουρός» διαλέγεται με πολλά κλασσικά, μοντέρνα, παλαιότερα και νεότερα μυθιστορήματα σε επίπεδο αφηγηματικής τεχνικής και ηρώων. Ενδεικτικά αναφέρονται ο Μίσκιν από τον «Ηλίθιο» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, ο Φραντς Κάφκα, ο «Οδυσσέας» του Τζέιμς Τζόις.

Η πρωτοκαθεδρία της ποίησης

Ο αφηγητής αποτελεί την εξέλιξη του αφηγητή ψυχιάτρου των δύο προηγούμενων πεζών, ωστόσο η πρωτοκαθεδρία της ποίησης δεν αμφισβητείται. Αν το πεζό κείμενο έχε τυπωθεί αλλιώς, μορφολογικά και ρυθμικά θα θεωρούνταν ποίημα.

«Το είδος αυτό», επισημαίνει ο κ. Πρατικάκης, «θα το ονόμαζα καθαρά ποιητικό μυθιστόρημα, γιατί εκτός την καθαρή ποίηση που συνυπάρχει και την ποιητική πρόζα η άρθρωση του λόγου και η γλώσσα στο σύνολό της είναι ποιητική. Ακόμη και στις πιο πεζές και εφιαλτικές της περιγραφές. Οι αφορισμοί του ήταν καθαρή ποίηση, όπως και οι συνεχείς αλληγορίες και η μεταφορές του».

Συμβολισμοί και επιμέρους και εκτενείς αλληγορίες, περιστατικά με αλληγορική σημασία αποτελούν δομικά στοιχεία της αφήγησης και παραπέμπουν στην ψυχανάλυση.

Αντιφάσεις και αδιέξοδα

Ο αφηγητής φέροντας την ψυχιατρική αναδεικνύεται σε «εκσκαφέα της αβύσσου»**. Οι χαρακτήρες αποκτούν ψυχογράφημα και βάθος. Πρόκειται για σύγχρονους ήρωες, με προβλήματα, προβληματισμούς, ανησυχίες και φόβους, αναζητήσεις. Αλλά και ανατροπές σε παραδοχές, στην υπόθεση και στις αναγνωστικές προσδοκίες.

Ο κεντρικός ήρωας, ο Στέφανος, έχοντας βιώσει εμπειρίες μιας μοναχικής ζωής, με μόνο στήριγμα την οικογένειά του, σε ώριμη πια ηλικία, καταφεύγει συχνά, απογοητευμένος, στη μεγαλύτερη αδελφή του Ευτέρπη, υποκατάστατο της πεθαμένης μητέρας τους και σημείο αναφοράς γι’ αυτόν. Πνεύμα ανήσυχο και στοχαστικό, βιώνει τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα της ζωής.

Προετοιμάζεται για ένα μεγάλο ταξίδι στις χώρες που γέννησαν την ανατολική φιλοσοφία, καθώς πιστεύει ότι έτσι θα πετύχει την εσωτερική υπέρβαση. Ο αφηγητής εγκιβωτίζει ενότητες  στις οποίες  διαχέεται η ανατολική φιλοσοφία. Το ταξίδι στην Ινδία και η φιλοσοφία αποτελούν τρόπους φυγής από την πραγματικότητα. Η περιπλάνηση και η αριστοτελική περιπέτεια προσδίδουν εξωτερική και εσωτερική δράση.

Μανόλης Πρατικάκης

Η παντοκρατορία του έρωτα

Την παντοκρατορία του έρωτα αποκαλύπτει η Μαγδαληνή. Όλα αλλάζουν όταν ο Στέφανος  συναντάει τη: μια κοπέλα που προσπαθεί να αποδράσει από το «χρυσό κλουβί» όπου την κρατούν φυλακισμένη. Και οι δύο έχουν γνωρίσει τις κοινωνικές συμβάσεις και την υποκριτική συνύπαρξη των ανθρώπων, γι’ αυτό προσέρχονται στη σχέση τους απροκατάληπτα και μοιράζονται τη σοφία που έχουν αποκτήσει.

Παράλληλα με επίκεντρο τις γυναικείες μορφές προκύπτουν ζεύγη ψυχαναλυτική συμμετρίας. Στα πρώτα κεφάλαια κυριαρχεί η αδερφή -μητέρα και η σχέση με το Στέφανο.

Ο έρωτας είναι και μεταφορικός, για τη γνώση, την ανάγνωση, τη φιλοσοφία.

Αυταπάτες και πλάνες

«Καθώς ξεδιπλώνεται η υπόθεση», αναφέρεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, «ο συγγραφέας-ψυχαναλυτής φωτίζει με τέχνη τα υποσυνείδητα σκοτάδια των ηρώων του -και τα δικά μας- και με την ανάλυσή του φέρνει μπροστά στα μάτια μας το “μηχανουργείο του ερέβους”, όπου γίνονται οι μεγάλες στρεβλώσεις που μας κάνουν να συναισθανόμαστε τη θλιβερή εποποιία της καθημερινότητας.

Μία αλληγορική ιστορία για τον κρυφό, αδέκαστο μάρτυρα που λειτουργεί πίσω και πέρα από το Εγώ μας, καυτηριάζει κάθε αυθαιρεσία μας, δολιότητα και ευτέλεια, φωτίζοντας τη «σκοτεινή ήπειρο» που βρίσκεται πίσω από κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα.

Παράλληλα, με συνεχείς ανατροπές αποκαλύπτονται οι επαναλαμβανόμενες αυταπάτες που μας οδηγούν από πλάνη σε πλάνη στις εσωτερικές μας ψυχοσυγκρούσεις και στις συγκρούσεις με τον γύρω κόσμο».

Ο χορός των μεταμφιεσμένων

Μοιάζει», αναλογίζεται αφηγητής στην ενότητα με τίτλο «Ο χορός των μεταμφιεσμένων και ο αρχέγονος φρουρός», «να ζούμε σε διαρκείς απόκριες όπου μας επιτρέπεται εθιμοτυπικά να παραμένουμε μασκαρεμένοι, παριστάνοντας κάποιους άλλους. Αλλά στο τέλος των Αποκριών σταματά η φάρσα. Οι μάσκες και τα φορέματα της μεταμφίεσης πετιούνται στην άκρη των δρόμων ή φυλάσσονται για τις μασκαράτες της επόμενης χρονιάς. Αλλά κανείς δεν τις απεκδύεται. Ανακαλύπτει πίσω από τη μάσκα μια κρυψώνα. Μια γλυκιά ανωνυμία που του επιτρέπει προφυλαγμένος να εξαπατά.

[…] Συνεχίζουμε το χορό των μεταμφιεσμένων γιατί είναι κερδοφόρος. Μας προφυλάσσει και μας κρύβει. Μπορούμε να υποδυθούμε οποιονδήποτε με τίμημα: το Κέρδος. Έτσι αρχίζει το θέατρο και τελειώνει με το τέλος της ζωής. Παίζοντας θέατρο εξαπατούμε. Κερδίζουμε χρήμα και δόξα. Όμως, ζώντας στην υποκρισία και στο ψέμα, οδηγούμαστε σε μια γενική ευτέλεια. […]

Σε κάθε μας δολιότητα αισθανόμαστε την παρουσία εκείνου του κρυφού Μάρτυρα που μας κοιτάζει πίσω από όλα τα παραπετάσματα και τους μηχανισμούς. Μας κοιτάζει και μας ξεγυμνώνει. Μας κοιτάζει σαν ορκισμένος φρουρός πίσω από τα κουρτινάκια χωρίς να τον αντιληφθεί κανείς. Κανείς δεν είδε την απάτη μας. Κι όμως αυτός την είδε.[…]

Όλα που φανταζόμαστε πως είμαστε είναι ένα θλιβερό θέατρο. Ένα θέατρο το οποίο δεν μπορούμε να πάψουμε να υπηρετούμε. Γιατί εκεί μέσα μεγαλώσαμε και χτίσαμε τον χαρακτήρα μας.

Ο κρυφός μάρτυρας δεν είναι ένα μεταφυσικό αλληγορικό πρόσωπο αλλά ορίζεται επιστημονικά από την ψυχοδυναμική καταβύθιση μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου, ή του Προ-εγώ και του Υπερεγώ. Μόνο η μεγάλη αυτοσυνειδησία μπορεί να καταστήσει αυτό τον μάρτυρα αξιόπιστο και ακέραιο, για να έχει ισχύ και κύρος η ετυμηγορία του στο κοινωνικό μας πεδίο. […]

Έτσι, για να είμαστε στοιχειωδώς αποδεκτοί, αρχίζουν οι εξωραϊσμοί και οι εξιδανικεύσεις.[…]

Αναγκαζόμαστε να ζούμε διά βίου στον χορό των μεταμφιέσεων. Με τα χρόνια αρχίζουμε να πιστεύουμε πως αυτή είναι η αληθινή μας ζωή. Δηλαδή, η προσποίηση, η υποκρισία, η αλληλοεξαπάτηση. […]

Όλα όσα παριστάνουμε πως είμαστε είναι ακριβώς εκείνα που δεν είμαστε. Όλα όσα υποδυόμαστε είναι μια μυστική εξορία από τον εαυτό μας με εκείνες τις αλλότριες ιδιότητες των προσώπων που υποδυόμαστε.[…]

Έτσι ζώντας μια διαρκή μεταμφίεση δημιουργείται ο νέος τρόπος να αισθανόμαστε και να υπάρχουμε. Θέλω να πω να υπάρχουμε σαν καρικατούρες ανθρώπων».

* Τίτλος άρθρου της κ. Ελένης Γκίκα στο «Fractal».

** Τίτλος συλλεκτικού τόμου- αφιερώματος για το Μανόλη Πρατικάκη.