Στους ποιητικούς ορίζοντες του Ντακάρ, του Θάνου Γώγου

Γράφει η Αριστέα Τσάντζου // *

Θάνος Γώγος: «Ντακάρ», εκδ. Μελάνι

Για να διαβάσουμε το Ντακάρ του Θάνου Γώγου, οφείλουμε να αφήσουμε στην άκρη στρουκτουραλισμό, φορμαλισμό, κάθε κλασσική προσέγγιση που αντιμετωπίζει το κείμενο σαν ένα κλειστό κύκλωμα. Και αυτό γιατί η πραγματικά μοντέρνα γραφή του Γώγου, δομείται γύρω από τρία στοιχεία: ένα υποκείμενο, έναν κόσμο, μια γλώσσα. Η μεταξύ τους σχέση αναδύει την ποιητική τέχνη του Ντακάρ και τα θέματα που υπονοεί, καθώς η γραφή δεν αναδιπλώνεται στην ίδια αλλά κοιτά πάντα κάτι έξω από αυτήν:

Κόρη μου
Λίμνη με το όνομά σου πιο καθαρό από λέξεις
Εσένα που ποτέ δεν χτύπησα
Η γη σου αφιερώνεται.
(IV, σελ. 16)

Το μάτι του ποιητή, η «Κόρη» που επικαλείται σαν μούσα, γίνεται αφετηρία της γραφής, γίνεται «μάτι της γης», «λίμνη». Η επιθυμία να «δει», αποκτά κοσμικότητα. Ο ποιητής θα επιχειρήσει να αποκτήσει μια πανοραμική θέαση του κόσμου γνωρίζοντας ότι «βλέπω» σημαίνει «συναντώ» και στον ορίζοντα της ποίησης «βλέπω» σημαίνει «μιλάω». Οι λέξεις όμως, στην ποίηση του Γώγου δεν έχουν στόχο να αποδώσουν τον κόσμο και τα πράγματα όπως είναι, αλλά να υπονοήσουν αυτό που δεν είναι. «Η γη σου αφιερώνεται», λέει ο ποιητής στην «κόρη» του ματιού, και το ομιλούν υποκείμενο αποκτά απόσταση από το σώμα. Η διάσταση του βάθους ανοίγει. Ίδια απόσταση ανοίγει καθώς στρέφει την προσοχή στον ορίζοντα του Άλλου:

Τα σώματα

Ανοίγουν μια λίμνη

Σε κάποια χώρα
(VI, σελ. 20)

Η αντίληψη του κόσμου, γίνεται ποιητική εμπειρία, βρίσκεται στο κέντρο της γραφής. Η ποιητική γλώσσα χρησιμεύει σαν εργαλείο μεσολάβησης για την ερμηνεία του κόσμου, αλλά και του όντος. Ο ορίζοντας, δεν αναδύεται μόνο σαν θεματική στο έργο, αλλά γίνεται η δομή της γραφής, υπαγορεύει μάλιστα τον τρόπο της ανάγνωσης:

Η βιβλιοθήκη σταματά να λειτουργεί
(VII, σελ.21)

Θεωρούμε το βιβλίο παράθυρο στον κόσμο της φαντασίας. Όταν διαβάζουμε, το βλέμμα μας προσηλώνεται στο κείμενο, ταξιδεύει πέρα δώθε, πάνω στις λέξεις, στις γραμμές, στις σελίδες. Το βλέμμα πηγαινοέρχεται σε ένα ορίζοντα συγκεκριμένο, ορατό, εκείνον των τυπωμένων λέξεων∙ όμως στην πραγματικότητα αυτό που βλέπουν τα μάτια ενώ διαβάζουν είναι μια «άλλη πραγματικότητα», έναν άλλο κόσμο. Η ανάγνωση δεν είναι λοιπόν παρά ένα ταξίδι από ορίζοντα σε ορίζοντα. Από αυτό που στέκει ορατό και συγκεκριμένο, σε κάτι αόρατο, αόριστο, άγνωστο. Η «βιβλιοθήκη» του Θάνου Γώγου, μια αλληγορία που παραπέμπει εξίσου και στην ίδια τη συλλογή με τα ποιήματα, είναι ένα «σημαίνον» που το «σημαινόμενο», το ξεπερνά κατά πολύ. Μια συμβολική απεικόνιση της προβολής στους διαδοχικούς ορίζοντες του κόσμου και του Όντος:

Στο λιμάνι του Ντακάρ
Μακριά από την παλιά πόλη του Μπαριλότσε
ένα λουλούδι , δέκα
μαζί
διαλύουν
ένα πλοίο

Και
ίσως
ανοίγει η κοιλάδα τα χρώματα
(Ι, σελ.9)

Στο «λιμάνι του Ντακάρ / μακριά από την παλιά πόλη του Μπαριλότσε», λέει ο ποιητής, και ανοίγει με το πρώτο δίστιχο της συλλογής, την διάσταση του βάθους στον χώρο [Ντακάρ-Μπαριλότσε], αλλά και στον χρόνο [«παλιά πόλη»]. «Στο λιμάνι του Ντακάρ/Ψάχνουν στα χρόνια που έρχονται», λέει επίσης σε άλλο ποίημα, φέρνοντας τον μέλλοντα στο παρόν. Κι όμως, το βάθος, η χωροχρονική απόσταση, που επικαλείται ο ποιητής, μετατίθεται, επιτρέποντας έτσι να αποκτήσουμε φαινομενικά συνοχή σε έναν κατακερματισμένο ορίζοντα:

Θυμάμαι
πάντα
από το πολύ βραχύ
της μνήμης:

Η πρώτη αναπνοή
μια μεγάλη απόσταση

η δεύτερη:
το χέρι σου στο δικό μου:
(VIII, σελ.25)

Ο ποιητής έλκεται από το μεγαλείο του ορίζοντα, αλλά αυτό που πραγματικά τον γοητεύει είναι η κρυφή πλευρά του ορίζοντα, όπως και τη Βακαλό με «Το άλλο του πράγματος». Δεν είναι το άπειρο που ανοίγει ο ορίζοντας, μα εκείνο το σημείο που οριοθετεί το πέρασμα στο άγνωστο, που φράζει στο βλέμμα την πρόσβαση, την γνώση, στο παραπέρα∙ στην κρυφή πλευρά του ορίζοντα, στην «ανάποδη των πραγμάτων»:

Αυτό ακριβώς
μας
Οδηγεί
Πάντα μέσα στη θάλασσα: […]
(VIII, σελ.25)

Η αναζήτηση του Ορίζοντα, δεν είναι παρά αναζήτηση του Όντος στο Είναι, στο εδώ, στο τώρα. Ο ποιητής δεν αναζητά τον κόσμο στον ορίζοντα αλλά τον ίδιο του τον εαυτό. Η προβολή στο εξωτερικό σύμπαν, μοιραία καταλήγει στο εσωτερικό σύμπαν, στον κρυφό ορίζοντα της δικής του ύπαρξης.

Αυτό το κοχύλι
Αυτό το κοχύλι λένε που έχω
Αυτό το κοχύλι που έχω
Μέσα μου
(Ι, σελ.10)

Θάνος Γώγος

Τα ποιήματα έλκονται από την αθέατη πλευρά του κόσμου. Η αλλότητα που περιγράφει ο ποιητής (με την Αριστοτελική έννοια του «αλλότριος») γίνεται προσωπική αλλότητα. Ο ποιητής δεν εμφανίζεται ως «εγώ», αλλά ως άλλος, για τον οποίο άλλοι «λένε», δηλαδή βλέπουν. Το ποίημα στρέφεται σε ένα μακρινό εσωτερικό ορίζοντα: «μέσα μου». Η γραφή αλλάζει συνεχώς προοπτική και κατεύθυνση∙ το νόημα περιπλανιέται μαζί με τις λέξεις, οι λέξεις περιπλανώνται ανάμεσα σε ερμηνείες:

Τα ταξίδια προς τον νότο γίνονται σπάνια

Τουλάχιστον με
Συνείδηση

Ο κόσμος στρατεύεται προς τον βορρά
(III, σελ.14)

Ο ποιητής διαχωρίζει τα ταξίδια με συνείδηση που επιλέγει ο «κόσμος» προς τον «βορρά», από τα «σπάνια» ταξίδια. Ο «νότος» που έλκει τον ποιητή, δεν είναι ένα απλό γεωγραφικό σημείο. Δεν βρίσκεται «Πιο πάνω από τον ισημερινό /[όπου] Η θάλασσα έχει υποχωρήσει» κάνοντάς την γη «έρημη» (IV). Είναι το σημείο που «διαλύει» το «πλοίο» και «ανοίγει η κοιλάδα τα χρώματα»∙ το κέντρο της περιπλάνησης∙ το κέντρο που χαρίζει την ποιητική έκσταση∙ το σημείο πρόσβασης στο ασυνείδητο, σε ένα νέο ορίζοντα, στην αθέατη πλευρά του Όντος. Ο ποιητής αποκτά θέαση των κόσμων. Το εξωτερικό σύμπαν ταυτίζεται με το εσωτερικό:

Ανοίγει τα μάτια
Βλέπει την ίδια πόλη μπροστά της
Κλείνει τα μάτια
Η πόλη είναι ακόμα εκεί.
(VII, σελ.22)

Ο Ορίζοντας αποκαλύπτεται στο Ντακάρ, ως το όνομα ή ως η εικόνα του Όντος. Οι ποιητικές μεταφορές αν και αναφέρονται στην τάξη του ορατού, δημιουργούν μια παράδοξη δομή. Το Ον αποδίδεται ως κάλυψη και αποκάλυψη, ως εξωστρέφεια και εσωστρέφεια, ως διαύγεια και συγκράτηση, δομούνται γύρω από το ορατό και το αόρατο. Τα ορατά λιμάνια του Ντακάρ (Αφρική) και Μπαριλότσε (Ν.Αμερική) παραχωρούν την θέση τους σε μια άβυσσο, σε μια «κοιλάδα» που «ανοίγει» στο ενδιάμεσο και οδηγεί στο υπερβατικό (41): «Ένα λουλούδι, δέκα/ μαζί». Ομοίως, το σύμβολο του θείου, ο «σταυρός», αποδίδεται όπως το Ον, απλησίαστο και άγνωστο. Γίνεται σύμβολο της περιπλάνησης όχι μόνο προς κάθε σημείο του ορίζοντα σε έναν επίπεδο κόσμο, αλλά και στον κάθετο άξονα που ενώνει το κάτω με το πάνω, το μέσα με το έξω:

Yψώνεται σταυρός στην πόλη της Λάρισας
Και εδώ βυθίζεται κάθε σημαία

Όπως βυθίζει η θλίψη
κάθε μέρα  στο ίδιο σημείο
(VII, σελ.22)

Ο ποιητής ορίζει την απόσταση που χωρίζει την λέξη από την έννοιά της, διαδικασία επώδυνη, αφού εκείνος προσπαθεί μάταια να γεφυρώσει.

και ήσουν για εκατό χρόνια και θα είμαι άλλα τόσα τουλά-
χιστον, μες στο μυαλό σου η λέξη, η μουσική για τη λέξη, το
παιδί που μιλά για τη λέξη, μόνο, στην άκρη του σχήματος
και ό,τι

θα

αλλάξει πια

θα

αλλάξει

για

πάντα
(IV, σελ.17)

«Η ποίηση κρατά την νοσταλγία μιας απόλυτης εγγύτητας∙ ο κόσμος είναι η πατρίδα της, αλλά ο ποιητής, ξέρει ότι πρέπει να εξοριστεί από εκείνη αν θέλει να μιλήσει γι’ αυτή» (183 M.Collot). «Κάθε μεγάλο ποίημα χτυπά η μελαγχολία», λέει ο J.Carelli (Le recel et la dispersion, p121), «γιατί φέρει σαν αρνητικό, σαν πένθος την ανάμνηση του καθημερινού κόσμου από τον οποίο αποκολλήθηκε, αλλά που χωρίς εκείνον δεν θα είχε λόγο να ειπωθεί».

Η έννοια της δομής του Ορίζοντα στη σύγχρονη σκέψη, βοηθά να μελετήσουμε τη δομή των ποιημάτων και να οδηγηθούμε σε τμηματική κατανόηση, μερική ερμηνεία, αφού όπως διαφαίνεται μέσα από τους στίχους είναι αδύνατο να έχουμε μια σφαιρική και ολική αντίληψη του κόσμου ή του ανθρώπου. Η γραφή γίνεται το μέσο για την κατανόηση της αθέατης πλευράς του κόσμου, η λέξη γίνεται μεσολαβητής ανάμεσα στο αντικείμενο και στο υποκείμενο. Εκφράζει από την μία την ευαισθησία του ποιητή, από την άλλη τις ιδιότητες των πραγμάτων.

Ακόμα και σε επίπεδο τυπογραφίας εκφράζεται η αλλότητα. Το νόημα δεν κυλά μόνο στους στίχους αλλά και στα κενά ανάμεσα από τους στίχους, στα κενά ανάμεσα στα μέρη του ποιήματος, κάνοντας ακόμα μια φορά προφανές ότι δεν μπορούμε να έχουμε παρά μια μερική αντίληψη του κόσμου και του εαυτού μας. Πάντα θα υπάρχει κάτι άγνωστο, κάτι μυστικό, κάτι που δεν αποδίδεται με λέξεις αλλά με σιωπή.

Το Ντακάρ του Θάνου Γώγου, γίνεται συνώνυμο της περιπλάνησης μέσα από την γραφή∙ μέσα από την λέξη και την σιωπή που περιβάλλει την ερμηνεία. Ο κόσμος αναδεικνύεται συνεχώς ως «άλλος» σε σχέση με αυτόν που πιστεύουμε. Ο κόσμος, οι άνθρωποι, οι ιδέες αλλάζουν όπως αλλάζουμε προοπτική:

Είσ’ όλα όσα τώρα στέκουν
Κρατάς μιλώ πετώ γελάω

Και συνεχίζω να γελάω
Όσο κι αν  φεύγεις σ’ άλλο τόπο
(VII, σελ.23)

Με το Ντακάρ, ο Θάνος Γώγος εγγράφεται στη νέα γενιά ποιητών του 21^ου αιώνα, που χαρακτηρίζονται ως «ερμηνευτικοί», επειδή το έργο τους δεν εξαντλείται με μια ερμηνεία. Οι στίχοι του Ντακάρ δεν κλειδώνουν το νόημα, όπως οι στίχοι των «ερμητικών» ποιητών. Όμως ο ποιητής γνωρίζει, κάθε αναζήτηση έχει κόστος. Κάθε προσπάθεια απόδοσης νοήματος κάτι αποκαλύπτει, κάτι κρύβει. Η αναζήτηση της άλλης όψης των πραγμάτων έχει το τίμημα της:

Κλείνουν το μάτι
Κλείνουν το μάτι
Και το χάνουν
Κλείνουν το μάτι
Και τις χάνουν
(Ι, σελ.11)

Βιβλιογραφία

Michel Collot
Gaston Bachelard
Ζωή Σαμαρά
Ελισάβετ Δεμίρογλου
Ελένη Βακαλό
Jean-Bellemin Noel
Jacques Derrida
Jacques Lacan
Victor Segalen

* Η Αριστέα Τσάντζου είναι μεταπτυχιακός Θεωρίας της Λογοτεχνίας, γαλλική ποίηση 20ου αιώνα, κατεύθυνση ψυχανάλυση).