Fractal

Ο μυστικιστής Λεονάρντο

Γράφει η Ανθούλα Δανιήλ //

 

Leonardo da Vinci «Μύθοι και Ζωολόγιο», Εισαγωγή, Μετάφραση, Αιμιλία Εμμανουήλ, Εκδ. Gutenberg, 2022

 

«Αλληγορία» είναι η λέξη που έγραψε με μελάνι σε ένα χαρτί ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Η αλληγορία οδηγεί στην Αλχημεία και αυτή έμελλε να γνωρίσει μεγάλη δόξα στα χρόνια της Αναγέννησης, τότε που ο άνθρωπος διερευνούσε τα μυστικά μονοπάτια της γνώσης και έμπαινε στα μυστήρια του κόσμου των οποίων η αρχή χανόνταν σε άπειρο βάθος χρόνου. Τον 16ο και 17ο αιώνα είχε μεγάλη άνθηση. Οι δυσκολίες ερμηνείας της Αλχημείας είναι πολλές, όπως πολλοί είναι και οι συγγραφείς επιχείρησαν τη μελέτη της. Τον 15ο αιώνα στη Φλωρεντία κυκλοφορούσαν, άνετα κείμενα αλχημείας όπως του Ερμή του Τρισμέγιστου, τα οποία είχε μεταφράσει ο Μαρσίλιο Φιτσίνο και ο Λεονάρντο είχε στη βιβλιοθήκη του βιβλία που μιλούσαν για τα μυστικά της φύσης και την περιγραφή των ιδιοτήτων των πετρωμάτων. Διάσημοι άνδρες της εποχής πάπες, άρχοντες, ζωγράφοι ήταν αλχημιστές. Ο Λεονάρντο όμως διείδε πίσω από την μανία της αλχημείας την εκμετάλλευση. Ο ίδιος θαύμαζε τον Πυθαγόρα, μελέτησε την εποχή του,  προσπάθησε να μεταστοιχειώσει τα μέταλλα σε χρυσό, να βρει το ελιξίριο της νιότης, να ανακαλύψει τα μυστικά της ηθικής φιλοσοφίας, να ξεκλειδώσει τα μυστικά της φύσης, της ζωής και της ψυχής,  και να μετουσιώσει τον μόλυβδο του εαυτού του σε πνεύμα.

Το Opus Grande/Μέγα έργο ήταν πώς θα μεταστοιχειωθεί το μέταλλο σε χρυσό. Το θέμα όμως είχε μια καθαρά επιστημονική μορφή και μία μυστικιστική. Ο Λεονάρντο ενδιαφερόταν για τη γνώση, για το βαθύτερο νόημα της ζωής και του σύμπαντος κόσμου. Ο Αριστοτέλης πίστευε πως η φύση μεγάλωνε χρυσό στα σπλάχνα της, ότι κάθε μέταλλο θα γινόταν χρυσός στο τέλος, ότι όλα εξελίσσονται προς το καλύτερο. Όσο για τον χρυσό, αυτός είχε την τέλεια αναλογία και των τεσσάρων στοιχείων και διατηρούσε την ομορφιά του χωρίς να αλλοιώνεται∙ γι’ αυτό ήταν και το σύμβολο του αναγεννημένου ανθρώπου και το μέσο για να γίνει η αλλαγή προς το καλύτερο ήταν η φιλοσοφική λίθος.

Οι μυστικιστές πίστευαν ότι όλα έχουν θεϊκή καταγωγή και όσα βρίσκονται εγκλωβισμένα σε ένα χονδροειδές σώμα μπορούν να διεκδικήσουν την πρότερη κατάστασή τους∙ την «Επανένωση», και αυτό είναι το έργο της Αναγέννησης. Ο Λεονάρντο γι’ αυτά τα μυστικά της φύσης κρατούσε σημειώσεις σε λογοτεχνικά κείμενα με τίτλο «Μύθοι» και «Ζωολόγιο». Η αλχημεία βοηθεί στη μεταστοιχείωση, οι αντιθέσεις θέτουν σε κίνηση τον νου, απαραίτητη είναι η σύγκρουση. Η μεγάλη δασκάλα του Λεονάρντο είναι η φύση και η εμπειρία. Πήγαινε να μελετήσεις τη φύση, έλεγε.

Τα πάντα στον μικρόκοσμο είναι δείγμα του μακρόκοσμου, όλα συνδέονται μεταξύ τους (αυτός ο κόσμος ο μικρός ο μέγας), σε κάθε τι μικρό βρίσκονται ίχνη μιας ανώτερης αλήθειας. Μια τυχαία δύναμη μπορούσε να κινήσει κάτι από μια συγκεκριμένη θέση (Ταρκόφσκι;), κάθε πλάσμα έχει τον δικό του χώρο. Κάποιο έλκεται από την βαρύτητα, άλλο από τον άνωση.

Στους περίφημους Κώδικες του Ντα Βίντσι, δηλαδή στις σημειώσεις του, στα αυθεντικά χειρόγραφα του, βρίσκουμε σκέψεις, καθημερινές ιστορίες, διαδόσεις, πολεμικά σχέδια, ποιητικά προσχέδια, τοπιογραφίες. Ο Ντα Βίντσι αναζητούσε την αλήθεια πίσω από τα φαινόμενα, ακουστικές και οπτικές συγκινήσεις, ό,τι τέλος πάντων αντιλαμβανόταν από το οποίο μπορούσε να βγάλει τα συμπεράσματά του. Οι Κώδικες αυτοί, μετά τον θάνατό του σκορπίστηκαν, άγνωστο πού.

Σ’ αυτούς του Κώδικες βρέθηκαν πληροφορίες για τα ζώα και τους συμβολισμούς τους που μας δίνουν εικόνα της κοσμοαντίληψης του κόσμου της εποχής του. Ο Ίταλο Καλβίνο θεωρεί τον Λεονάρντο γνωστικό εργαλείο και εξαιρετικό ντοκουμέντο της «μάχης με τη γλώσσα». Ο Carlo Vecce ότι είχε πηγές έμπνευσής για τα γραπτά του, πέρα από τις εμπειρίες του, τα βιβλία του, τα οποία έφερε μαζί του στα ταξίδια του. Στο εργαστήριο του Αντρέα ντελ Βερόκιο έμαθε φιλοσοφία, τέχνη και λογοτεχνία. Αγάπησε τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, αλλά δεν ήξερε λατινικά, διάβαζε Μύθους του Αισώπου, έγραφε τους δικούς του μύθους και μάλλον τα έργα του τα απάγγελλε στην αυλή του Λουδοβίκου Σφόρτσα ή Μαυριτανού, Δούκα του Μιλάνου. Τον απασχολούσε το πέταγμα των  πουλιών, ο κύκλος του νερού, οι ανθρώπινες εκδηλώσεις.

Οι Μύθοι για πρώτη φορά συνελέγησαν και ταξινομήθηκαν από τον Jean Paul Richter, στο τέλος του 19ου αιώνα. Η δυσκολία στην ανάγνωση των κωδίκων είναι το ότι ο Λεονάρντο ήταν αριστερόχειρας και έγραφε από τα δεξιά προς τα αριστερά, συνένωνε τις λέξεις, δεν έβαζε σημεία στίξης και ακολουθούσε την ορθογραφία της εποχής. Ο Βαζάρι είχε παρατηρήσει ότι ο Λεονάρντο «έδρασε περισσότερο με τα λόγια παρά με τα έργα». Ήταν δεινός και γοητευτικός αφηγητής, οι ιστορίες του θύμιζαν Αίσωπο, Φαίδρο, Πλίνιο Πρεσβύτερο, αλλά παντού έβαλε την προσωπική του σφραγίδα. Πολλές φορές οι Μύθοι μοιάζουν να αποτελούν απάντηση ή ερμηνεία σε επιστημονικό πρόβλημα. Στα αλληγορικά θέματα περιλαμβάνεται, η άγνοια, η έπαρση, η ματαιοδοξία, η τιμωρία για την υπέρβαση των φυσικών ορίων, η αλαζονεία, η δύναμη του φυσικού νόμου, η ανάγκη συμμόρφωσης σ’ αυτόν, η φύση ως πεπρωμένο κ.λπ.

Ιδιαίτερη σημασία φαίνεται πως έχει η νυχτοπεταλούδα για την οποία λέει: «Όταν η νυχτοπεταλούδα καίγεται από το φως του κεριού, είναι η ίδια η φύση που της λέει: Αυτό κάνω εγώ σε όποιον δεν ξέρει να με χρησιμοποιήσει σωστά», όμως κάποιος θα μπορούσε να ρωτήσει: «μπορούσε να κάνει αλλιώς αφού η ίδια η φύση την ωθεί στο φως;». Η απάντηση του Λεονάρντο είναι: «η επιθυμία της επιστροφής», υποδηλώνει το εφήμερο της ζωής, την αναπόδραστη ισχύ του φυσικού νόμου…».

Το Ζωολόγιο ανήκει στη διδακτική λογοτεχνία και ο Λεονάρντο πίστευε πως ο άνθρωπος μπορεί να δει την αλήθεια της ζωής μέσα από τη φύση.

Λένε ότι στον πίνακα Η κυρία με την ερμίνα, η εικονιζόμενη Τσετσίλια Γκαλεράνι είναι η ερωμένη του Λουντοβίκο Σφόρτσα, και η ερμίνα συμβολίζει τον Λουντοβίκο, ήταν όμως και σύμβολο της αγνότητας και της ευγένειας, αλλά και ο Λεονάρντο είχε το τίτλο του Ιππότη του Τάγματος  της Ερμίνας. Ο συμβολισμός, λοιπόν, ποικίλει και ο ζωγράφος έχει κρύψει και στα κείμενά του, όπως και στις εικόνες του, πολλά μυστικά.

Τι συμβαίνει όταν το ρεύμα του ποταμού παρασύρει ένα κρίνο; Ανάμεσα σε πολλά και απρόσμενα, ο κρίνος είναι ο Λουντοβίκο και ο ποταμός είναι οι εχθροί του, αλλά μια άλλη προσέγγιση υποδηλώνει την τραγική μοίρα που έχει οτιδήποτε ευγενικό σε αυτόν τον κόσμο. Όμως, η ερμηνεία των συμβόλων είναι υποκειμενική υπόθεση και η γλώσσα των αλχημικών συμβόλων είναι κρυφή και δεν πρέπει να αποκαλύπτεται στον καθένα.

Ο Λεονάρντο μαθήτευσε πλάι στον Βερόκιο που εκείνος ήταν μαθητής του Ντονατέλο και πλάι του ήταν ο Μποτιτσέλι, ο Γιρλαντάγιο, ο Περουτζίνο.

 

*

Leonardo Da Vinci

 

Το βιογραφικό του ζωγράφου-λογοτέχνη δίνεται από τη συγγραφέα Αιμιλία Εμμανουήλ με όλες τις ενδιαφέρουσες, προκλητικές και σκανδαλώδεις λεπτομέρειες. Το  1480 με την προστασία του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς, μπήκε στο εργαστήριο του γλύπτη Μπαρτόλντο ντι Τζοβάνι. Το 1489, για τον γάμο του Τζαν Γκαλεάτσο Σφόρτσα με την Ισαβέλα της Αραγώνας, ο Λεονάρντο οργάνωσε γιορτές, με πλούσια σκηνικά και κοστούμια, πυροτεχνήματα, κινούμενα δάση, πνεύματα και  ιπτάμενους δράκους, χρυσά άρματα που πετούσαν στον αέρα με θεσπέσια μουσική υπόκρουση. Ήταν μια γιορτή του παραδείσου που θαύμασαν όλοι και οι εκπρόσωποι του τσάρου. Η ζωή του Λεονάρντο έγινε βασιλική, μεγαλοπρεπής. Δεν θα λείψουν όμως οι πολιτικές περιπέτειες που θα δυσχεράνουν τη ζωή του και η ζήλεια των συμπολιτών του θα δείξει τα δόντια της. Νέες περιπέτειες, αλλαγές σχεδίων, πολλά έργα του θα μείνουν ημιτελή, άλλα θα καταστραφούν.

Μοιραία θα αποβεί η συνάντησή του με τον Καίσαρα Βοργία, για τον οποίο έφτιαξε πολεμικές μηχανές που έκαναν τον Καίσαρα να τον αποκαλέσει «σπουδαίο και παγκόσμιο αρχιτέκτονα και  μηχανικό». Η μοίρα του όμως συμπορεύεται με τη μοίρα των προστατών του.  Το 1513 ο βασιλιάς της Γαλλίας, Φραγκίσκος Α΄ τον κάλεσε στην αυλή του, τον εγκατέστησε στο Κλου, κοντά στα ανάκτορά του και τον ανακήρυξε «Πρώτο Ζωγράφο, αρχιτέκτονα και μηχανικό του Βασιλιά». Παράλληλα με τις άλλες δημιουργίες του επεξεργάζεται πάλι και πάλι τη Τζοκόντα. Πέθανε στις 2 Μαΐου  1519 και θάφτηκε στην ανακτορική εκκλησία του Σεν-Φλοραντέν, η οποία όμως καταστράφηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση, κατεδαφίστηκε τον 19ο αι. και έκτοτε αγνοείται ο τάφος του καλλιτέχνη.

Στους 54 Μύθους και στα 96 παραδείγματα στο Ζωολόγιο, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι θα βάλει δέντρα, πουλιά και ζώα να συνομιλούν, να επικρίνουν το ένα το άλλο, να καμαρώνουν, να υπερηφανεύονται, να τιμωρούνται. Η αχλαδιά φεύγει καμαρωτή για το εργαστήριο ενός σπουδαίου γλύπτη που θα της δώσει τη μορφή του Δία. Μια πεταλούδα θρηνεί τα καψαλισμένα φτερά της από ένα κερί: «Αχ, ψεύτικο φως, πόσους σαν κι εμένα θα ’χεις ξεγελάσεις ώς τα τώρα…» και εξηγεί εν πολλοίς το πάθημά της. Το θεϊκό κρασί φιλοσοφεί μέσα στο χρυσό κύπελο του Μωάμεθ γιατί θα καταλήξει στον βόθρο με τα ούρα και έναν «σωρό βρόμικες, σάπιες ουσίες που βγαίνουν απ’ τα σωθικά του ανθρώπου». Γι’ αυτό ο Μωάμεθ απαγόρευσε το κρασί.

Το τρυγόνι, αν χάσει το ταίρι του, δεν πίνει ποτέ καθαρό νερό. Η ευγνωμοσύνη είναι ανεπτυγμένη στον τσαλαπετεινό που φτιάχνει φωλιά για τους γέρους γονείς του και τους ταΐζει στο στόμα…

Το φτερό στη ράχη του δελφινιού είναι τόσο κοφτερό ώστε όταν παλεύει με τον κροκόδειλο πάει κάτω από την κοιλιά του και τον ξεσκίζει. Το φίδι όταν θέλει να ανανεωθεί βγάζει το δέρμα του αρχίζοντας από το κεφάλι. Η διαδικασία κρατάει ένα μερόνυχτο. Ο κόκορας δεν θα λαλήσει, αν δεν ανοιγοκλείσει τρεις φορές τα φτερά του. Η σαύρα, όταν ο άνθρωπος που κοιμάται κινδυνεύει από το φίδι, παλεύει και αν καταλάβει πως δεν μπορεί να το νικήσει, ορμάει στο πρόσωπο του ανθρώπου για να τον ξυπνήσει.

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, μελετώντας τη φύση, τα δέντρα, τα ζώα και τα πουλιά, έδωσε αλληγορικά κάθε απόχρωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς∙ προτερήματα και μειονεκτήματα, ελαττώματα και προσόντα.

Το βιβλίο, πέρα από έργα που πέρα από το εμφανές μήνυμά του, υποδηλώνει το σοβαρό κρυμμένο και συχνά αντιφατικό μήνυμα των αποσπασμάτων. Τις σελίδες του διακοσμούν  πολλά σχέδια του μεγάλου καλλιτέχνη-λογοτέχνη- επιστήμονα, κορυφαίου Αναγεννησιακού ανθρώπου. Το περίφημο έργο La Scapigliata (1492-1501) κοσμεί το εξώφυλλο.

Η Αιμιλία Εμμανουήλ και οι εκδόσεις Gutenberg μας έδωσαν ένα πολύ σημαντικό έργο.

 

 

Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top