Ο ποιητής Γιάννης Πανούσης

Γράφει η Αγγελική Μπούλιαρη // *

«Μοιρόγραφτο», Γιάννης Πανούσης,   Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2018, σελ. 126

Ήταν μεγάλη μου τιμή που κλήθηκα να παρουσιάσω την 1^η Νοεμβρίου 2019, στο Πνευματικό Κέντρο Περαχώρας-Λουτρακίου, την Ποιητική Συλλογή «Μοιρόγραφτο», από τις εκδόσεις Ι. Σιδέρης, του καθηγητή Γιάννη Πανούση, τον οποίο εκτιμώ και θαυμάζω απεριόριστα, αν και μέχρι τότε τον ήξερα εκ του μακρόθεν μόνο, μόλις εκείνο το βράδυ κάναμε τη γνωριμία μας. Υπήρξε, ωστόσο, ο αγαπημένος καθηγητής της κόρης μου στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, και όσο για μένα, διάβαζα πάντα με μεγάλο ενδιαφέρον κείμενά του στον τύπο. Με είχε εντυπωσιάσει η συνήθειά του να ξεκινάει τα άρθρα του με μικρά ποιητικά αποσπάσματα, και απ’ αυτό είχα καταλάβει ότι αγαπούσε την ποίηση, αγνοούσα όμως ότι και ο ίδιος ήταν ποιητής, εφόσον η ποίησή του κυκλοφορούσε με ψευδώνυμο.

Στην αρχή της ποιητικής του συλλογής Μοιρόγραφτο, ο καθηγητής Γιάννης Πανούσης αποποιείται την ιδιότητα του ποιητή – κάτι βεβαίως με το οποίο ο αναγνώστης θα διαφωνήσει απολύτως – δηλώνοντας ότι γράφει ποιήματα, γιατί μ’ αυτόν τον τρόπο δίνει στην ψυχή του υπόσταση και ταυτόχρονα επικοινωνεί με τον άγνωστο Χ συνάνθρωπο/συμπολίτη, πράγμα που τού είναι αρκετό για να αισθανθεί μέλος μιας κοινωνίας, που αν και απογοητευμένη, πάντα θα βρίσκει τρόπο/χρόνο για να διαβάσει έναν στίχο και να πάρει δύναμη να ξαναγεννηθεί (Από-ποίηση, σελ.9).

Ακολουθώντας αυτή του τη δήλωση,  ας μου επιτραπεί να προχωρήσω κι εγώ σε μια αποποίηση ιδιότητας. Ουδέποτε, δήλωσα ότι είμαι κριτικός λογοτεχνίας, αναλύτρια ή δοκιμιογράφος. Υπήρξα, όμως, από τότε που έμαθα τις πρώτες λέξεις, φανατική αναγνώστρια και δηλώνω εμπράκτως μαθήτρια δια βίου. Θα προσπαθήσω, λοιπόν, ως αναγνώστρια, να σας ξεναγήσω στον κόσμο του Μοιρόγραφτου, με τον τρόπο που ξενάγησα τον ίδιο μου τον εαυτό στις σελίδες του, και που μοιάζει πιστεύω με τον τρόπο που ο Ποιητής μας έγραψε τα ποιήματά του: Με αγάπη.

Μετά τη μελέτη των σχεδόν 100 (για την ακρίβεια 94) ποιημάτων της συλλογής, τα οποία εκπλήσσουν και γοητεύουν για το συναίσθημα και την ειλικρίνεια των στίχων, τη λιτή και ουσιαστική έκφραση, τους συνειρμούς, την ευθύτητα των απόψεων, την τόλμη έκθεσης και τη γενναιότητα της γραφής, τα διέκρινα νοητά σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:

Α) ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ και ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ γενικώς:

Στη συλλογή «Μοιρόγραφτο» είναι πολλά τα ποιήματα που αναφέρονται στις ανθρώπινες σχέσεις και τα συναισθήματα, γι’ αυτό κι εγώ τα ονόμασα «των ανθρωπίνων σχέσεων και της αγάπης», επειδή όντως περιγράφουν εκδηλώσεις έγνοιας και τρυφερά συναισθήματα και ορίζουν την αγάπη ως το θεμελιώδες αίσθημα, καθώς και τις σχέσεις που βασίζονται στην αγάπη, ως τις πιο ουσιαστικές και σημαντικές στη ζωή. Η αγάπη αυτή, όπως διαφαίνεται στους στίχους του ποιητή, είναι ανεξάντλητη. Δεν έχει περιορισμούς ως προς τον αριθμό και την ιδιότητα των αγαπωμένων. Τη βλάπτουν οι μαθηματικοί υπολογισμοί και οι προσδοκίες ανταπόδοσης, ενώ την αναζωογονεί η συγχώρεση. Γι’ αυτό, συμπεραίνει, «Αγάπη ολοκληρωτικά, αν και όχι πάντοτε αλληλεγγύως»: (Amor omnibus idem [H αγάπη είναι σε όλους ίδια], σελ. 15)

Η αληθινή αγάπη είναι γενναιόδωρη. Και υπάρχει ανάμεσα στα αγαπημένα πρόσωπα ένα πρόσωπο μοναδικό και αναντικατάστατο, που μπορεί να αγαπάει μ’ αυτόν τον τρόπο και μας προστατεύει πάντα, ακόμα κι όταν δεν είναι παρόν: Η γλυκιά μορφή της Μάνας (Μάνα, σελ. 31). Ξεκινώντας από αυτή τη θεμελιακή μορφή της μητέρας, η αγάπη εκτείνεται στο σύντροφο, τα παιδιά, την οικογένεια, τους συνανθρώπους μας. Στο ποίημα Β-Π-Κ, σελ.116, παρακολουθούμε μια οικογένεια όπου οι άνθρωποι κοιτάζονται κατάματα, δεν έχουν ανάγκη οπτικές τρίτων, ο πατέρας ανοίγει δρόμο στο φως, η μητέρα κλείνει το δρόμο στον πόνο και το φόβο, το ένα μέλος φροντίζει και ενθαρρύνει το άλλο με τον δικό του τρόπο, γενικά ο καθένας δίνει τον καλύτερο εαυτό του, και γι’ αυτό φέγγουν όλοι όμορφοι και με αυτοπεποίθηση, ο καθένας στα μάτια των άλλων. Τέλος, στο ποίημα Μπέλα-Ζακλίν, σελ. 108, θαυμάζουμε μιαν αξιοζήλευτη αφοσίωση μεταξύ δύο – όχι απαραιτήτως ανθρωπίνων – υπάρξεων.

Σήμερα όλοι ζούμε στην εποχή της καλπάζουσας τεχνολογίας. Ακόμη και οι πιο ανίδεοι ή απορριπτικοί κάνουν καθημερινή χρήση μικρών τεχνολογικών θαυμάτων. Ως γνωστόν, ένας από τους σκοπούς της τεχνολογίας, στον οποίο βασίστηκαν κατά κόρον οι διαφημιστικές καμπάνιες των διαφόρων εταιρειών, ήταν να μειώσει τις πραγματικές αποστάσεις και να φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά. Το πέτυχε; Μήπως ήδη ζούμε στο «γενναίο νέο κόσμο» του Άλντους Χάξλεϊ; Στο ποίημα με τίτλο Τεχνο-α-λογία, σελ. 50-51, ο ποιητής, με την προσθήκη του στερητικού «α» ανάμεσα στα δύο συνθετικά μέρη της λέξης, που ήδη προσδίδει την έννοια του παράλογου στη λέξη, υπαινίσσεται την απομάκρυνση και την έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας μέσα σε ένα περιβάλλον ύψιστης τεχνολογίας.

Η Γη χρειάζεται ξανά προστασία από τον πολιτισμό της φωτιάς και του σιδήρου, ενώ η ισορροπία ανθρώπου και πλανήτη βρίσκεται στην αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με τη φύση, μας υπενθυμίζει ο ποιητής, δείχνοντας αγάπη για τη Φύση και περιβαλλοντική ευαισθησία, με το ποίημα: Αλληγορικό [Η σοφία της Γης], σελ. 38-39

Γιάννης Πανούσης

Β) ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ-ΠΟΛΙΤΙΚΑ:

Η ποίηση του Γιάννη Πανούση στη συλλογή Μοιρόγραφτο δεν αναπτύσσεται μόνον γύρω από τον άξονα των ανθρωπίνων σχέσεων και συναισθημάτων, αλλά και γύρω από την Πολιτεία/Κράτος, ως υπέρτατη θεσμική οντότητα και ως οργανωμένη και αντιπροσωπευτική έκφραση των πολιτών της. Τον απασχολεί το όριο της Ελευθερίας και αναρωτιέται αν αυτή είναι τελικά «δώρον άδωρον», ενώ τον διακατέχει ο τρόμος της Ιστορίας.

Σε πολλά ποιήματα της συλλογής διακρίνουμε το ενδιαφέρον, την ανησυχία και τον προβληματισμό του Ποιητή για θέματα όπως η άσκηση της εξουσίας, η αλαζονεία  και η φθορά των κατεχόντων την εξουσία, το ποιόν της ηγεσίας, καθώς και οι ευθύνες τόσο των πολιτικών όσο και των πολιτών.

Τον ποιητή ενδιαφέρουν τα μέγιστα οι ευθύνες μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης, τις οποίες μοιράζει ανάμεσα στους πολιτικούς και τους πολίτες, αν και όχι εξίσου. Κάποιος ευθύνεται περισσότερο, γιατί αυτός χαράζει το δρόμο και προχωράει πρώτος: Εκδοχές και παραδοχές, σελ. 62

Η έλλειψη ηθικής στην ηγεσία, το βλαβερό ποιόν του μη-δημοκράτη ηγεμόνα και οι ευθύνες του, πρωτίστως απέναντι στους νέους, προβληματίζουν τον ποιητή: Κάτοπτρον μη δημοκράτη ηγεμόνα, σελ. 90 

Δεν μας έτυχαν, τους επιλέξαμε. Η ευθύνη του πολίτη για το ποιος (θέλει να) τον κυβερνάει:  Αν, σελ. 40                                               

Η εγκατάλειψη των στόχων, η απώλεια της φιλίας, η λήθη και η αλλαγή στο πέρασμα του χρόνου, εκφράζονται με νοσταλγική διάθεση στις Υπόγειες καταστάσεις, σελ. 79

Τη νοσταλγία του ποιητή για τα παιδικά και νεανικά του χρόνια αλλά και την απογοήτευσή του, τόσο για τις αλλαγές που επιφέρει ο πανδαμάτωρ χρόνος στους ανθρώπους, όσο και για τη διάψευση των προσδοκιών της γενιάς του διακρίνουμε στο ποίημα Οι μη ανήκοντες, σελ. 59. Παρόλα αυτά ελπίζει ακόμα.

Στο ποίημα Η άδεια σχολική τάξη, σελ. 68, παρακολουθούμε μια αποκαθήλωση εικόνων και φωτογραφιών ηρώων, (στο όνομα τίνος, άραγε;) και έναν δάσκαλο κουρασμένο και ανήμπορο να αντιδράσει, που επωμίζεται το βάρος της ντροπής για την αδυναμία του.

Με την Ωδή στην πατρίδα, σελ. 125, ο ποιητής εκφράζει την απενοχοποιημένη αγάπη του προς την πατρίδα του. Ας σημειώσουμε ότι αυτό το ποίημα κλείνει τη συλλογή Μοιρόγραφτο.

Γ) ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ:

Είναι γνωστό ότι η ενασχόληση με την πολιτική ενέχει κινδύνους. Συχνά διακινδυνεύει κανείς να ξεχάσει αρχές και πιστεύω, να παραμελήσει αγαπημένα πρόσωπα και πράγματα, να χάσει τη σύνδεση με τον εσώτερο εαυτό του. Όμως, στον Γιάννη Πανούση, αρκεί κάτι μικρό, απλό, καθημερινό, για να του υπενθυμίσει σημαντικά πράγματα και αλήθειες της ζωής: Αυτοβιογραφικό, σελ. 28

Στην ποιητική συλλογή «Μοιρόγραφτο» περιλαμβάνονται αρκετά ποιήματα σαν κι αυτό που μόλις προανέφερα, σε πρώτο πρόσωπο, με τα οποία ο ποιητής εκθέτει απόψεις του, θέσεις και αλήθειες. Ας δούμε, λοιπόν, τι δηλώνει ο ίδιος ο ποιητής για τον εαυτό του μέσα από κάποιους στίχους του:

• Δεν θέλω ν’ ασχοληθεί με τη ζωή μου ο ιστορικός του μέλλοντος. Μου αρκεί να μ’ αγαπάνε οι άνθρωποι του καιρού μου. (Res futurae [Μελλοντικό πράγμα], σελ. 17)

• Δεν βρίσκω ούτε ένα λόγο να γίνω «Ήρωας» σ’ ένα σύστημα που τιμάει τους ευλύγιστους και τους εύκαμπτους, τους δειλούς και τους άφωνους. Μου αρκεί να με νιώθουν ως μικρό ήρωα οι άνθρωποι που αγαπώ και προστατεύω. (Μικρός Ήρωας, σελ. 23)

• Πάντοτε ήθελα να είμαι με τους άλλους κι όχι μ’ αυτούς που με κολάκευαν ή με τρομοκρατούσαν. Η θέση μου -εντοπισμένη με GPS ακριβείας- βρισκόταν στο σημείο [αλληλο]αναίρεσης των πολιτικών τους αντιθέσεων, των υστερόβουλων προθέσεων και των υπόγειων αναθέσεων. (Persona libera [Ελεύθερο Πρόσωπο], σελ. 20)

• Για να τελειώνω μια για πάντα με τους προβληματισμούς, τις απορίες, τα σχόλια φίλων και λιγότερο φίλων «Δεν είμαι στην υπηρεσία κανενός. Ούτε καν του εαυτού μου». (Δήλωση, σελ. 27)

• Την πορεία της ζωής μου την χάραξαν οι δικές μου αντι-φάσεις και όχι οι γραμμές των βεβαιοτήτων των ισχυρών. (Ο στίβος, σελ. 26)

• Τόσα ήξερα. Τόσα πίστευα. Τόσα έδωσα. Τόσα άντεξα. Τόσα άξιζα. Για τα υπόλοιπα ας με κρίνουν οι Θεοί των ανθρώπινων λαθών και το DNA των λαθών της φύσης. (Απολογισμός, σελ. 113)

Γιάννης Πανούσης: Una persona libera

Μέσα από τα ποιήματα της συλλογής Μοιρόγραφτο, ξεπροβάλλει το πορτρέτο του καθηγητή και ποιητή Γιάννη Πανούση. Θα δανειστώ τον τίτλο του ποιήματός του Persona libera [Ελεύθερο Πρόσωπο], σελ. 20), και θα πω: Αυτός είναι ο Γιάννης Πανούσης,  una persona libera, ένα έντιμο και ελεύθερο άτομο, που δίνει προτεραιότητα στις ανθρώπινες σχέσεις και του οποίου ο λόγος και η τέχνη συμβαδίζουν με τις πράξεις.

Πιστεύει ότι η αγάπη είναι η ουσία της ύπαρξης και θεωρεί την προστασία των αγαπημένων του βασική προτεραιότητα γι’ αυτόν. Θεωρεί ότι η ελευθερία και η εντιμότητα είναι προσωπική επιλογή του καθενός μας, και δεν έχουμε παρά να συμφωνήσουμε μαζί του. Χαράζει τη δική του πορεία ανεξάρτητα από τις γραμμές των ισχυρών και κρατάει αποστάσεις από την εξουσία για να μη χάσει την κριτική του δυνατότητα. Δεν υπηρετεί κανέναν, ούτε καν τον εαυτό του.

Στοχάζεται, φιλοσοφεί, εμβαθύνει, αγωνιά, ελπίζει. Και καταθέτει με θάρρος και ειλικρίνεια τις απόψεις του. Είναι ένας σκεπτόμενος πολίτης, ένας ψύχραιμος Έλληνας, που αγωνιά τόσο για την καθημερινότητα, όσο και για το αβέβαιο μέλλον των παιδιών αυτής της χώρας.

Ονειρεύεται αλλά δεν αιθεροβατεί. Απομονώνεται για τη μοναχική, δημιουργική τελετή της Ποίησης, αλλά ζει, τοποθετείται και δρα εντός της κοινωνίας. Πάντα σε ετοιμότητα, με όλες τις κεραίες του, διανοητικές και συναισθηματικές, τεντωμένες, για να συλλάβει επερχόμενες αλλαγές στην κοινωνία, το περιβάλλον, τον άνθρωπο και τον πολιτισμό.

Τον ευχαριστούμε θερμά για την προσφορά του στη ζωή μας με όλες τις ιδιότητες που κατέχει (Καθηγητής, Συγγραφέας, Ποιητής, Αρθρογράφος, Πολιτικό Ον) και του ευχόμαστε: Πάντα γερός, δημιουργικός, δυναμικός και εν εγρηγόρσει!

*Η Αγγελική Μπούλιαρη σπούδασε Ελληνική και Αγγλική Φιλολογία, Λογοτεχνική Μετάφραση, Δημιουργική Γραφή, Ψυχολογία και την Ιταλική Γλώσσα. Εργάστηκε ως εκπαιδευτικός μέχρι το 2001. Έχει εκδώσει μυθιστορήματα, διηγήματα, ποίηση. Τελευταίο της έργο το μυθιστόρημα «Δραπέτες του ονείρου» από τις εκδόσεις Ωκεανός. (https://the-yellow-buses.blogspot.com/)