Κατανοώντας το σύμπαν

Από τον Άγγελο Πετρουλάκη //

Λέοναρντ Μλοντίνοφ: «Μικρή ιστορία της γνώσης» Ο αγώνας του ανθρώπου από την προϊστορία ως σήμερα για την κατανόηση του σύμπαντος. Μετάφραση: Ανδρέας Μιχαηλίδης, Εκδόσεις Πατάκη

«Επί εκατομμύρια χρόνια
το είδος μας εξελίχθηκε και προόδευσε,
αποκτώντας ολοένα και ισχυρότερο εγκέφαλο
και πασχίζοντας να μάθει
όλα όσα ήταν δυνατόν σχετικά με τον κόσμο…»

Στη δεκαετία τού ’50, το βιβλίο δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση, ιδιαίτερα στην επαρχία με τα λίγα βιβλιοχαρτοπωλεία τής εποχής. Μοναδική χώρα, όπου ένας μαθητής μπορούσε να βρει τροφή της μάθησης, ήταν η δημόσια βιβλιοθήκη. Εκεί, στις σελίδες των τότε Εγκυκλοπαιδειών (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια – Πυρσός, Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, Εγκυκλοπαίδεια του Χάρη Πάτση κ. ά.) οι μαθητές προσπαθούσαμε να ρουφήξουμε λίγη γνώση, έτσι ώστε να μάθουμε λίγα περισσότερα απ’ αυτά που ήξεραν οι γονείς μας, πολλοί απ’ τους οποίους ήξεραν μόνο γραφή και ανάγνωση.

Στη δεκαετία του ’60 άλλαξαν τα πράγματα. Στην επόμενη δεκαετία οι αλλαγές, πλέον, ήταν θεαματικές. Τότε, στις αρχές τής δεκαετίας τού ’60, η μητέρα, που δεν ήθελε να στερηθεί ο γιος της ό,τι της ιδίας είχε στερήσει ο πόλεμος, αλλά και ο παππούς που καμάρωνε τα ‘‘δεκάρια’’ του εγγονού, ‘‘συναγωνίζονταν’’ ποιος θα έφερνε στο σπίτι τα καλύτερα βιβλία. Βέβαια τους καθοδηγούσε μια θεία ανύπαντρη, ιδιαίτερα μορφωμένη για την εποχή, δακτυλογράφος σε δημόσια υπηρεσία, που κι αυτή καμάρωνε για τον ανιψιό, διαβάζοντας τις εκθέσεις που έγραφε στα γραφεία της εργασίας της.

Τότε, λοιπόν, ξεκινά ένα γοητευτικό ταξίδι σε δυο συναρπαστικούς ωκεανούς. Ο ένας είχε τίτλο «Παγκόσμιος Ιστορία» του Ουέλς (1952 – 2τομο), και ο άλλος «Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού» του Will Durant (1957 – 7τομο). Μεταξύ τών δυο ‘‘ωκεανών’’ είχαν μεσολαβήσει ένα ή δυο χρόνια, με ταξίδια σε άλλες ‘‘θάλασσες’’, όπως εκείνες του Ιούλιου Βέρν και, στη συνέχεια, των πεζογράφων τής Γενιάς τού Τριάντα.

Προς τι αυτός ο μακροσκελής, ανώφελος ίσως, πρόλογος;

Ίσως γιατί, μέχρι τη στιγμή, που έφτασαν στα χέρια μου τα βιβλία εκείνα, γνώριζα για τη δημιουργία τού κόσμου, ό,τι μας δίδασκαν οι δάσκαλοι από την Παλαιά Διαθήκη. Αδάμ, Εύα, Νώε… Αλλά και Δευκαλίωνας (σε μικρότερη δόση αυτός).

Ίσως, γιατί τις ημέρες αυτές, είχα την καλή τύχη να πάρω στα χέρια μου το γοητευτικό βιβλίο τού Λέοναρντ Μλοντίνοφ «Μικρή Ιστορία της Γνώσης». Ένα βιβλίο που, απλά και κατανοητά, περιέχει ό,τι περιέχουν εκατοντάδες ειδικά βιβλία, που φωτίζουν το καθένα και μια πτυχή τής δημιουργίας τού σύμπαντος, της ανάπτυξης του ανθρώπου και της εξέλιξης του πολιτισμού. Από την «Καταγωγή των ειδών» του Δαρβίνου μέχρι το πρόσφατο «Σύντομες απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα» του Stephen Hawking (εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗΣ), από το «Το θήλυ και το ιερό» των Katherine Clement και Julia Kristeva (εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ) μέχρι το επίσης πρόσφατο «Η σοφία του για τη ζωή» του Άλμπερτ Αϊνστάιν (εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ), από το «Γραμματική των πολιτισμών» του Fernand Braudel (εκδόσεις Μ. Ι. Ε. Τ.) μέχρι το «Ο τυφλός ωρολογοποιός» του Ρίτσαρντ Ντόκινς (εκδόσεις Κάτοπτρον), εκατοντάδες βιβλία σοφών ερευνητών έριξαν, κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα, άπλετο φως σε ερωτήματα που συνδέονται με την καταγωγή τού ανθρώπου, τη διαμόρφωση του σύμπαντος και τη λειτουργία τών νόμων τής φύσης.

Ο φυσικός Μλοντίνοφ, ως καλός και υπομονετικός δάσκαλος, άρδευσε, από όλον αυτόν τον πλούτο τής γνώσης, τα κυριότερα στοιχεία και τους σημαντικότερους σταθμούς και συνέθεσε ένα έργο κατανοητό στον αναγνώστη, που δεν είχε την τύχη (;) ή και τη διάθεση (;) να γνωρίσει κάτι παραπάνω από όσα του δίδαξαν (και ίσως έχει ξεχάσει), στα μαθητικά του χρόνια, χωρίς το ανάγνωσμα να κινδυνεύει να χαρακτηριστεί ως λαϊκό.

Να γιατί είναι πολύ καλό και ιδιαίτερα χρήσιμο το βιβλίο τού σοφού Μλοντίνοφ και δεν απορώ που ο Stephen Hawking έγραψε πως «Ο Μλοντίνοφ καταφέρνει να κάνει την επιστήμη και προσιτή και διασκεδαστική».

Στέκομαι σε κάποιες σκέψεις του Μλοντίνοφ που εντοπίζω στον επίλογο του βιβλίου του:

«Σε ποιο σημείο βρίσκεται σήμερα η κατανόησή μας για το σύμπαν;

{…}

»… παρόλο που έχουμε φτάσει πολύ μακριά, θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι βρισκόμαστε κοντά στις τελευταίες απαντήσεις. Είναι ένα λάθος που έγινε πολλές φορές στη διάρκεια της ιστορίας…

{…}

»Σε όποια εποχή κι αν ζουν οι άνθρωποι έχουν την τάση να πιστεύουν ότι βρίσκονται στο αποκορύφωμα της γνώσης – ότι παρόλο που οι πεποιθήσεις όσων προηγήθηκαν ήταν λανθασμένες, οι δικές τους απαντήσεις ήταν οι σωστές και δεν πρόκειται ποτέ να ανατραπούν, όπως συνέβη με τις προηγούμενες…

{…}

»Οι επιστήμονες – ακόμα και οι κορυφαίοι – δεν είναι λιγότερο επιρρεπείς από τους άλλους σ’ αυτό το είδος της ύβρεως.

{…}

»Ο ορίζοντας της επιστήμης είναι αρκετά νεφελώδης… Οι βιολόγοι εξακολουθούν να αγνοούν πώς και πότε ξεκίνησε η ζωή πάνω στη Γη, ή πόσο πιθανό είναι να γεννηθεί και σε άλλους πλανήτες με  χαρακτηριστικά ανάλογα της Γης. Δεν γνωρίζουν ποια πλεονεκτήματα της φυσικής επιλογής οδήγησαν στην εξελικτική επικράτηση της σεξουαλικής αναπαραγωγής. Και, ίσως το σημαντικότερο όλων, δεν γνωρίζουν πώς παράγει ο εγκέφαλος τις εμπειρίες του νου.

»Η χημεία έχει επίσης τεράστια αναπάντητα ερωτήματα, από το μυστήριο του τρόπου με τον οποίο τα μόρια του νερού σχηματίζουν δεσμούς υδρογόνου με τα γειτονικά τους μόρια, έτσι ώστε να δημιουργήσουν τις μαγικές ιδιότητες αυτού του ζωτικού υγρού, μέχρι το μυστήριο του πώς μεγάλες αλυσίδες αμινοξέων αναδιπλώνονται για να σχηματίσουν τις συγκεκριμένες, σε σχήμα μακαρονιού, πρωτεΐνες που είναι καθοριστικές για τη ζωή.

»Ωστόσο τα πιο εκρηκτικά ερωτήματα βρίσκονται στη φυσική και είναι αυτά που μας αναγκάζουν να αναθεωρήσουμε όλα όσα νομίζουμε ότι ξέρουμε σχετικά με τις πιο θεμελιώδεις όψεις της φύσης…»

Leonard Mlodinow / photo by www.facebook.com/MartinHaburajPhotographer

Ο Μλοντίνοφ φτάνει σ’ αυτές τις σκέψεις αφού πρώτα μας ταξιδεύει στο παρελθόν, ξεκινώντας σχεδόν από 66 εκατομμύρια χρόνια πριν, κάνοντας την πρώτη στάση, 3,2 εκατομμύρια χρόνια πριν, στον «νότιο πίθηκο του Αφάρ», στη συνέχεια στον «Επιδέξιο Άνθρωπο» (Homo habilis – 2 εκατομμύρια χρόνια πριν), στον «Ευθυτενή Άνθρωπο» (Homo Erectous – 1,8 εκατομμύρια χρόνια πριν), στον «Σοφό Άνθρωπο» (Homo sapiens – 500.000 χρόνια πριν), στον «Σοφό, Σοφό Άνθρωπο» (Homo sapiens, sapiens – 40.000 χρόνια πριν), για να φτάσει στον άνθρωπο της νεολιθικής εποχής ή «επανάστασης».

Ξεδιπλώνει με γοητευτικό τρόπο την περιπέτεια της γραφής, την γέννηση του νόμου, την επινόηση των θρησκειών, για να φτάσει στο «Ελληνικό θαύμα»:

«Το επόμενο βήμα στην άνθηση και ωρίμανση του ανθρώπινου νου πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα… Το μέγα ελληνικό θαύμα γέννησε την ιδέα της μαθηματικής απόδειξης, την επιστήμη και τη φιλοσοφία, καθώς και την έννοια που σήμερα αποκαλούμε ‘‘λογική’’ – κάπου 2.000 χρόνια πριν από τον Νεύτωνα».

Την ‘‘εξαγωγή’’ τής ‘‘λογικής’’ από την Ελλάδα στον γνωστό τότε κόσμο τής Ασίας, την αποδίδει στον Μ. Αλέξανδρο:

«Ωστόσο, η σημαντικότερη πλευρά του ελληνικού πολιτισμού που έφερε μαζί του ο Αλέξανδρος δε σχετιζόταν με τις τέχνες ή τη διοίκηση. Ήταν αυτό που είχε διδαχτεί κατευθείαν από τον Αριστοτέλη: μια νέα ορθολογική προσέγγιση στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τον κόσμο μας, ένα συναρπαστικό ορόσημο στον κόσμο των ιδεών. Άλλωστε κι ο ίδιος ο Αριστοτέλης δεν έκανε τίποτα άλλο πέρα από το να χτίζει με βάση τις ιδέες που είχαν αναπτύξει, πριν απ’ αυτόν, αρκετές γενιές φιλοσόφων και επιστημόνων οι οποίοι είχαν αρχίσει να αμφισβητούν τις παλιές δοξασίες σχετικά με το σύμπαν».

Είναι ιδιαίτερα σημαντική η αναφορά τού Μλοντίνοφ στον Όμηρο και τον Ησίοδο, στους Ίωνες φιλοσόφους, τους προσωκρατικούς και βέβαια στον Αριστοτέλη. Σημαντική είναι και η επισήμανσή του, πως το ελληνικό θαύμα ακολουθήθηκε από την Ρωμαϊκή οπισθοδρόμηση. Βήμα προς βήμα ο Μλοντίνοφ παραθέτει την περιπέτεια της γνώσης, η οποία αρχίζει και μορφοποιείται με τα πρώτα πανεπιστήμια και την ανάδειξη των μαθηματικών ως εξελικτικό εργαλείο έρευνας του κόσμου. Σταματώ σε μια του σκέψη:

«… ο μέσος μαθητής της πρώτης γυμνασίου σήμερα γνωρίζει πολύ περισσότερα μαθηματικά από τον κορυφαίο επιστήμονα του 14^ου αιώνα. Το αν μια ανάλογη δήλωση θα διατυπωθεί για τα παιδιά του 28^ου αιώνα, σε σχέση με τους επιστήμονες του 21^ου αιώνα, είναι ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα. Δεν χωρεί πάντως αμφιβολία ότι η μαθηματική δεινότητα του ανθρώπου δεν σταμάτησε, επί αιώνες, να προοδεύει διαρκώς…»

Επίσης επισημαίνει τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε στην διαμόρφωση της ανθρώπινης σκέψης η εφεύρεση της μηχανικής τυπογραφίας, η οποία άλλαξε τα πάντα στον τρόπο μετάδοσης της γνώσης. Η μηχανική τυπογραφία εμφανίζεται γύρω στα 1450, ενώ το 1452 έχουμε τη γέννηση του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Ο Μλοντίνοφ κάνει ένα ‘‘γλυκό’’ πέρασμα, πλέον, στους μεγάλους επαναστάτες της έρευνας και της επιστημονικής σκέψης. Ντα Βίντσι, Κοπέρνικος, Νεύτων…

Στο τεράστιο κεφάλαιο της επιστήμης που ακούει στο όνομα Νεύτων, αφιερώνει τουλάχιστον 54 συνεχόμενες σελίδες και πολλές διάσπαρτες. Σ’ αυτές βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει ακόμα και για την Βιβλιοθήκη τής Αλεξανδρείας:

«Ήταν ένα λαμπρό κέντρο για την αναζήτηση της γνώσης, ένα ζωντανό, λειτουργικό μνημείο αφιερωμένο στη δίψα του ανθρώπου να μάθει. Ήταν το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα στον κόσμο και έμελλε να διαδραματίσει ρόλο ανάλογο με αυτόν των πανεπιστημίων στη μεταγενέστερη Ευρώπη, παρόλο που, δυστυχώς, έμελλε να καταστραφεί από πυρκαγιά κατά τον 3^ο αιώνα μ.Χ.»

Παράκελσος, Νεύτων, Λαβουαζιέ, Ντάλτον, Μεντελέγιεφ, Δαρβίνος, Πλανκ, Αϊνστάιν, Χάινζεμπεργκ και άλλοι σκαπανείς τών επιστημών, με τις κυριότερες πτυχές τού έργου τους, περνούν μέσα από τις σελίδες τού Μλοντίνοφ, κάνοντάς μας πλουσιότερους σε γνώσεις και πλέον εγκρατείς στους προβληματισμούς μας.

Γράφει: «Συχνά ο κόσμος αναφέρεται στην ‘‘πορεία της επιστήμης’’. Ωστόσο η επιστήμη δεν προχωρά από μόνη της. Ο κόσμος προχωρά, ενώ η πρόοδος θυμίζει περισσότερο σκυταλοδρομία παρά πορεία. Πρόκειται μάλιστα για παράξενη σκυταλοδρομία, αφού αυτοί που αρπάζουν τη σκυτάλη συχνά ακολουθούν μια διαδρομή που ο προηγούμενος δρομέας δεν είχε προβλέψει και δεν θα ενέκρινε».

Το «Μικρή ιστορία της γνώσης» είναι ένα πολύτιμο βιβλίο.

Λάρισα, 13/1/2020