Fractal

Ανίχνευση στον εσωτερικό κόσμο των Ελλήνων δημιουργών

Γράφει ο Γιώργος Φρέρης // *

 

Ευαγγελία Δαμουλή-Φίλια: “Μεθώντας μ’ ένα κρασί αγιονορείτικο…” Η εμπειρία του ταξιδιού στο Άγιο Όρος, Στην Ελληνική λογοτεχνία, Από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας Εκδόσεις Γρηγόρης, Αθήνα 2016, σ. 510

 

Μ’ αυτόν τον τίτλο, η Ευαγγελία Δαμουλή-Φίλια, εξερευνά, σ’ έναν ογκώδη δοκίμιο 510 σελίδων, των καλαίσθητων εκδόσεων «Γρηγόρης», τον ταξιδιωτικό λόγο στη νεοελληνική λογοτεχνία, από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, για την Αθωνική Πολιτεία, κάτω από το πρίσμα τριών συγκεκριμένων δεδομένων: του χρόνου που συντελείται το ταξίδι, των χώρων που επισκέφτηκε ο περιηγητής και των εντυπώσεων που αποκόμισε κι εκφράζει ο κάθε αφηγητής, ως αυτόπτης μάρτυρας. Όμως τα τρία αυτά στοιχεία συνδέονται και εντάσσονται πάντοτε με το λογοτεχνικό εγώ, δηλαδή καταγράφονται ως βοηθητικά σημεία προκειμένου να βοηθηθεί ο αναγνώστης ώστε να γνωρίσει καλύτερα τον κάθε συγγραφέα, να συνειδητοποιήσει γιατί έγινε το κάθε ταξίδι, τι επεδίωκε και κυρίως τι αποκόμισε το λογοτεχνικό εγώ και σε ποιο βαθμό επηρεάστηκε από την όλη επιβλητική ή όχι ατμόσφαιρα.

Αυτό το πολυσχιδές εγχείρημα, εξετάζεται για πρώτη φορά από μια γυναικεία σκοπιά μέσα από κείμενα πλειάδας Ελλήνων λογοτεχνών, που για θρησκευτικούς και παραδοσιακούς λόγους δεν επιτρέπεται στις γυναίκες να επισκεφτούν το Άγιο Όρος· έτσι περιορίζεται αποκλειστικά σε ό,τι η γραφή αποτύπωσε κι εξέφρασε για την ξεχωριστή αυτήν κοινότητα του Ορθόδοξου μοναχισμού. Σε καμιά περίπτωση δεν πρόκειται για μια προσπάθεια προβολής της αγιοσύνης αλλά για μια προσωπική εξερεύνηση ώστε να γίνει γνωστό γιατί τόσοι πνευματικοί άνθρωποι επισκέφτηκαν αυτό το τελευταίο απομεινάρι της βυζαντινής παράδοσης και τι αποκόμισαν κατά την επίσκεψή τους.

Φυσικά οι διαπιστώσεις της για τον κάθε Έλληνα διανοούμενο διαφέρουν καθώς εξαρτώνται από την πίστη, τις προσδοκίες και τον πνευματικό του σύνδεσμο με την ελληνοθρησκευτική παράδοση. Γι αυτό και η συγγραφέας, αφού παρουσιάσει περιγραφικά αλλά αναλυτικά και θεωρητικά το θέμα του ταξιδιού στην λογοτεχνία καθώς και τη διαμόρφωση του Αγίου Όρους διαχρονικά, αναλύει τη μετάβαση του κάθε λογοτέχνη κατά χρονολογική σειρά, άρα και την αποτύπωσή του, γεγονός που βοηθά τον αναγνώστη να διακρίνει πως με την πάροδο του χρόνου και της εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας διατυπώνονται διαφορετικές απόψεις για το σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό γίγνεσθαι. Επίσης το γεγονός ότι η περιγραφή των λογοτεχνών περιηγητών γίνεται κατά χρονικά διαστήματα, συμβάλλει ώστε να διακρίνει κανείς πως και γιατί υπάρχουν διαφορές, αφού τις περισσότερες φορές αυτό οφείλεται όχι μόνο σε σημαντικά ιστορικά γεγονότα, αλλά και στην περιρρέουσα λογοτεχνική ατμόσφαιρα της κάθε εποχής, της κάθε γενιάς, αλλά και της προσωπικής σκοπιάς του κάθε συγγραφέα που συνέβαλε στην όλη διαμόρφωσή της.

Αρχίζοντας από  τον Παπαδιαμάντη και τον ξαδέλφου του, Αλέξ. Μωραϊτίδη, η συγγραφέας συνεχίζει με τον Χρήστο Χρηστοβασίλη, τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, τον Νίκο Καζαντζάκη και τον Άγγελο Σικελιανό. Ακολουθούν οι επισκέπτες λογοτέχνες στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, με πρώτο τον Φώτη Κόντογλου, κι έπονται οι Τάκης Παπατσώνης, Κώστας Ουράνης, Γιώργος Βαφόπουλος, Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης και Νίκος Κάλας. Στην περίοδο από τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο έως και τη δεκαετία του ’60, η Ευαγγελία Δαμουλή-Φίλια αναφέρεται στις εμπειρίες των ακόλουθων λογοτεχνών: του Ανδρόνικου Τζώρα, του Θωμά Μαλαβέτα, του Βασίλη Βασιλικού, του Σπύρου Μελά, του Νίκου Λούβαρι, του Κούλη Ζαμπαθά, του Γιώργου Θεοτοκά, του Γιάννη Χατζίνη, του Νίκου Αθανασιάδη, του Θεμιστοκλή Αθανασιάδη-Νόβα, του Τάσου Αθανασιάδη, του Ιωάννη Βασιλείου και του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου. Αποτελούν ειδικό κεφάλαιο οι λογοτέχνες περιηγητές στη διάρκεια της Δικτατορίας, δηλαδή ο Παντελής Πάσχος, ο Γιώργης Μανουσάκης, ο Κυριάκος Μητσοτάκης, ο Γιώργος Δέλιος και ο Πάνος Παναγιωτούνης.  Από τη μεταπολίτευση έως και το 1990 καταγράφονται οι εντυπώσεις του Ι.Μ.Χατζηφώτη, του Δημήτρη Βασιλειάδη, του του Π.Α. Σινόπουλου, του Ματθαίου Μουντέ, του Νέστορα Μάτσα, του Βάσου Η. Βογιατζόγλου, του Κώστα Σαρδελή, ενώ γίνεται ειδική μνεία στις Φυσιογνωμίες τόπων της Ελένης Λαδιά, δηλαδή στην καταγραφή των εντυπώσεών της από την εκ μακρόθεν θέα του Αγίου Όρους. Τέλος για το διάστημα από τις απαρχές του 21ου αιώνα μέχρι σήμερα εξετάζεται μόνον η περίπτωση του Αλέξανδρου Κοσματόπουλου.

Ο μεγάλος αριθμός κειμένων, όχι μόνο λογοτεχνικών αλλά και δοκιμιακών, καθιστά το έργο της Ευαγγελίας Δαμουλή-Φίλια, ένα πολύτιμο έργο που αποδεικνύει ότι η Αθωνική Πολιτεία δεν έπαψε να ελκύει το ενδιαφέρον των Ελλήνων δημιουργών, καθώς ωθούμενοι από την πίστη τους, ή από την ανάγκη να επικοινωνήσουν με το θείο, όπως ο καθένας το συλλαμβάνει και το εννοεί, ή ακόμα από περιέργεια για τον τρόπο ζωής και σκέψης των μοναχών. Ο καθένας αναζητά κάτι, όχι αναγκαστικά ταυτισμένο με την πίστη. Όλοι τους όμως αναγνωρίζουν ότι η εκεί ατμόσφαιρα προσφέρεται για το Υπερβατικό και το Αιώνιο, και πως η επίσκεψή τους ήταν κατά βάθος μια πνευματική πορεία κι αναζήτηση.

 

Ευαγγελία Δαμουλή – Φίλια

 

Η ανάλυση των εντυπώσεων του κάθε λογοτέχνη για το Άγιο Όρος, δεν περιορίζεται μόνο στις όποιες παρατηρήσεις του, αλλά και στην επίδραση που προκάλεσε και είχε στο μετέπειτα έργο του. Γι αυτό και η ανάλυση της συγγραφέως για κάθε λογοτέχνη διαφέρει ανάλογα με το αν η επίσκεψη στον Άθω υπήρξε απλή διαμονή ή «αποκάλυψη» δυναμική, θετική που συνέβαλε όχι μόνο σε μια έμπνευση αλλά και σε μια λύτρωση ψυχική και πνευματική.

Σημαντική επίσης είναι η τεχνική της Ευαγγελλίας Δημουλή-Φίλια, να παραθέτει πριν από κάθε λογοτεχνική αναφορά-ανάλυση, το ιστορικό πλαίσιο-πνεύμα κάθε περιόδου που ο δημιουργός μετέβη στο Άγιο Όρος. Αυτή η πρακτική υπενθυμίζει στον αναγνώστη όχι μόνον την νοοτροπία της εποχής κατά την οποία συντελέστηκε το ταξίδι αλλά τον διευκολύνει και να συλλάβει την απήχηση της επίσκεψης του κάθε δημιουργού στην Αθωνική Χερσόνησο που συγκλίνει στην ανάδειξη του Αγίου Όρους σε ψυχοκινητική δύναμη, σε σύμβολο του Ελληνισμού που συντελεί, σε μεγάλο βαθμό και στη διατήρηση της νεοελληνικής συνείδησης.

Το πόνημα αυτό είναι έργο σταθμός, με την πλούσια βιβλιογραφία που παρατίθεται, κυρίως γιατί προέρχεται από μία ερευνήτρια γυναίκα, που πέρα από την αγάπη της -κάτι που δεν κρύβεται- για το «άγνωστο» της Αθωνικής Πολιτείας, προσπάθησε να αναδείξει και το πέτυχε απόλυτα, την ουσία της επίσκεψης του κάθε λογοτέχνη, παρουσιάζοντας λεπτομερώς τι επεδίωκε, τι διαπίστωσε και κυρίως τι εισέπραξε απ’ αυτήν την ταξιδιωτική εμπειρία, σε προσωπικό και δημιουργικό επίπεδο. Με τρόπο αντικειμενικό, η συγγραφέας καταγράφει την κάθε αναζήτηση, περιγράφοντας το ταξίδι του κάθε δημιουργού και εσωτερικά, προσδίδοντας μ’ αυτόν τον τρόπο στο έργο της μια ανίχνευση στον εσωτερικό κόσμο των Ελλήνων δημιουργών και ταυτόχρονα την επιρροή τους στον άνθρωπο με τους ποικίλους και πλούσιους πνευματικούς τους συνειρμούς. Κι αυτή η πρωτοτυπία ανήκει εξ ολοκλήρου σε μία γυναίκα φιλόλογο που επάξια την κατέκτησε.

 

 

* Ο Γιώργος Φρέρης υπηρέτησε ως Δάσκαλος Γαλλικής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (1973-85) κι ως Καθηγητής Συγκριτικής Γραμματολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ. (1985-2013). Δημοσίευσε επτά ποιητικές συλλογές και μετέφρασε στην ελληνική πολλούς γάλλους ποιητές και στη γαλλική έλληνες δημιουργούς.

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top