«Με το π της ποίησης» Η κοινωνική διάσταση της ποίησης

Γράφει ο Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης //

Μία προσέγγιση του συλλογικού βιβλίου «Με το π της ποίησης. Δεκατρείς λογοτέχνες για την τρίτη ηλικία» (ΑΩ εκδ, 2018)

Το βιβλίο «Με το π της ποίησης Δεκατρείς λογοτέχνες για την τρίτη ηλικία» (ΑΩ εκδ, 2018) είναι ένα συλλογικό έργο της συγγραφικής ομάδας «Νήματα Μνήμης», που την αποτελούν οι: Δημητριάδου Διώνη, Ζαχοπούλου Ξανθίππη, Ζερβαντωνάκη Αγγελική, Καρελιώτη Ματίνα, Κεφαλούρος Στάθης, Μαγουλάς Χαράλαμπος, Μαργέτη Αναστασία, Παπαδόπουλος Αντώνης, Παπαδόπουλος Θεοχάρης, Παπακωνσταντίνου Ηλίας, Πολυκάρπου Αντρέας, Ρέμπελου Φαίη, Ρούσκας Γιώργος. Το έργο, που έχει ως θεματικό άξονα την τρίτη ηλικία και τα προβλήματά της, χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία και ευρηματικότητα τόσο στη μορφή όσο και το περιεχόμενο. Διακρίνεται όμως και για την ιδιαίτερη έμφαση που αποδίδεται στον κοινωνικό ρόλο της ποίησης και στην αξία της μυθοπλασίας εν γένει για τον πολιτικό, τον κοινωνικό και τον ηθικό βίο.

Η κοινωνική συμβολή της μυθοπλασίας και της ποίησης ειδικότερα είναι γνωστό πως δεν αναδεικνύεται συχνά στη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή. Ερωτήματα όπως: θα πρέπει τα ηθικά κριτήρια να αποκτούν κάποιο ρόλο στην αξιολόγηση των έργων τέχνης; Με ποιον τρόπο εμπεριέχονται κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά ζητήματα στα λογοτεχνικά έργα; Υπάρχουν ηθικές αξίες στη λογοτεχνία; Ωστόσο, το κατά πόσον είναι δυνατόν να διδαχθούμε από την τέχνη υπήρξε ερώτημα που απασχόλησε τους φιλοσόφους, ήδη από την εποχή του Πλάτωνα. Παρόλο που κανείς δεν είναι δυνατόν να αμφισβητήσει το γεγονός πως η τέχνη έχει ισχυρή συναισθηματική επίδραση πάνω μας, το ερώτημα παραμένει αναπάντητο σχετικά με το εάν είναι δυνατόν η τέχνη να μάς επηρεάσει με τέτοιον τρόπο, ώστε να συμβάλλει στην ανάπτυξη του εαυτού μας και στην κατανόηση του κόσμου.

Επιπλέον, η σύγχρονη κοινωνική και ηθική στροφή προς την τέχνη και τη λογοτεχνία επαναπροσδιορίζει, υπό σύγχρονους όρους, τη μελέτη της φιλοσοφίας[1] αλλά και της ιστορίας,[2] δίδοντας έμφαση στην ανάγκη συμπόρευσης της λογοτεχνίας και των αφηγηματικών τεχνών προς ένα κοινό πολιτικό στόχο. Είναι αυτή η ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα κοινωνική διάσταση της ποίησης, που κυρίαρχα διατρέχει τα κείμενα των δημιουργών του βιβλίου ‘Με το π της ποίησης’.

Ένα από τα δύο ευδιάκριτα σημαινόμενα του τίτλου – και ξεκινώ από το «Δεκατρείς λογοτέχνες για την τρίτη ηλικία» –  νομίζω πως δικαιώνει τον κοινωνικό χαρακτήρα του εγχειρήματος. Πολύ καθαρά σημειώνεται αυτό στον πρόλογο: «Στη συγκεκριμένη δράση ως ομάδα προσπαθήσαμε, ώστε οι λέξεις να μάς ταξιδέψουν στον κόσμο της τρίτης ηλικίας για να κοινωνήσουμε από τη σοφία, την εμπειρία και την ανθρωπιά της, για να ενώσουμε το σταθερό μας χέρι με αυτό, που όσο, αδύναμο ή τρεμάμενο κι αν είναι, εξακολουθεί να δίνει απλόχερα, να παίρνει, να επικοινωνεί, να διψάει για ζωή».

Εμφιλοχωρεί συγκεκριμένα και η φιλοσοφική διάσταση στα κείμενα, κάτι που  σημειώνει και το πρώτο μέρος του τίτλου της συλλογής «Με το π της ποίησης». Είναι η γοητεία του αριθμού π (=3,14), η μαθηματική σταθερά που ορίζεται ως  ο λόγος της περιφέρειας προς τη διάμετρο ενός κύκλου, η οποία στην αρχική μορφή της διατυπώθηκε από τον Αρχιμήδη και στη συνέχεια βέβαια έχει απασχολήσει τους μαθηματικούς μέχρι σήμερα. Εδώ συμβολίζεται ως λόγος της «Περιφέρειας» του κύκλου της ζωής, που κοντεύει να ολοκληρωθεί προς την διάμετρο του χρόνου της. Συμβολίζει, στην ποιητική αυτή συλλογή, τον αέναο, σε κάθε περίπτωση, κύκλο της ζωής του ανθρώπου, που ολοκληρώνεται και φτάνει στο χρονικό σημείο να στηρίζει με τη βακτηρία του το σώμα του, την ύπαρξή του, σ’ αυτήν την τρίτη φάση της ηλικίας του.

Για τη φιλοσοφική διάσταση της ποιητικής δημιουργίας μάς έχει προϊδεάσει η Αναστασία Μαργέτη από την πρώτη της ποιητική συλλογή ‘Τρίτοι από της Αληθείας’ (ΑΩ εκδ., 2015), την οποία έχω παρουσιάσει με βιβλιοκρισία μου.[3] Ευρηματικός, λοιπόν, με βάση τα περιεχόμενά του όσο και ρεαλιστικός είναι ο τίτλος του νέου βιβλίου. Αλλά και μια άλλη καινοτόμος πρακτική αξίζει να επισημανθεί: όπως με πληροφόρησε η Αναστασία Μαργέτη, που ανθολόγησε τα κείμενα και επιμελήθηκε την έκδοση, τα μέλη οργανώθηκαν ισότιμα μόνα τους για την πραγματοποίηση του κοινού τους σκοπού, τη δημιουργία, δηλαδή, του βιβλίου, δίχως την προτροπή ή την παρέμβαση κάποιου εκδότη.

Τα δώδεκα ποιήματα παρουσιάζουν ποικιλία στιχουργικών τεχνοτροπιών και το μικρό διήγημα, «Το κελί», που γράφτηκε εκ των υστέρων, συνδέεται με αυτά χωρίς να χάνει την αυτονομία του. Κάθε παράγραφος από τις δώδεκα του διηγήματος απευθύνεται συνομιλεί μ’ ένα ποίημα, ενώ όλες οι παράγραφοι μαζί διηγούνται μία ιστορία, στην οποία αριστοτεχνικά συνυφαίνονται τα ποιήματα. Η αφηγηματική αυτή μορφή, η ενσωμάτωση, δηλαδή, των ποιημάτων σ’ ένα διήγημα, συνιστά ακόμη μια καινοτομία της συγγραφικής ομάδας.

Όταν εμβαθύνουμε στο ενιαίο αφήγημα που συνθέτουν οι δεκατρείς αυτές δημιουργίες, νιώθουμε ότι  τα συναισθήματα, που, μέσω αυτών εξωτερικεύονται, μάς αγγίζουν, κοινωνούν την αγωνία της απώλειας δυνάμεων, υγείας, και, κυρίως, του χρόνου που τελειώνει… Οι δημιουργοί επιτυχώς προβάλλουν με ενσυναισθητική δεξιοτεχνία τον εαυτό τους σε πρόσωπα, στα πρόσωπα της ώριμης και κατασταλαγμένης ηλικίας του ανθρώπου, φωτίζοντας τις πολλαπλές πτυχές της.

Οπωσδήποτε τα ερωτήματα που προκύπτουν στον αναγνώστη είναι ποικίλα. Γιατί το περιεχόμενο του βιβλίου εστιάζει στην «τρίτη ηλικία»; Δεν αποτελεί ένα τέτοιο στοχευμένο εγχείρημα, στο πλαίσιο των αρχών της ισότητας και της πολιτικής ορθότητας, μία μη θεμιτή ηλικιακή διάκριση; Η αγωνία της ύπαρξης και το ερώτημα για το νόημα της ζωής είναι κάτι που χαρακτηρίζει και τις τρεις ηλικίες, καθώς τα θέματα που απασχολούν την «τρίτη ηλικία», όπως ο θάνατος, η μοναξιά, η εγκατάλειψη και η αποξένωση, είναι τα ίδια που απασχολούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως ηλικίας. Επιπλέον, είναι, κατά την γνώμη μου, σημαντικό να τονιστεί πως οι άνθρωποι σε κάθε στάδιο της ζωής τους (από τη βρεφική, εφηβική, μέση και ώριμη φάση του βίου τους) αποτελούν εξαρτημένα έλλογα όντα, υπό την έννοια πως έχουμε όλοι την ανάγκη των άλλων για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε, άσχετα με την ηλικία που έχουμε κάθε φορά.

Το εύτρωτον της ανθρώπινης ζωής και η εξάρτησή μας από τους άλλους ανθρώπους δεν αποτελούν απλώς δεδομένα της ύπαρξής μας αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση,όχι μόνο για την ανθρώπινη συμβίωση αλλά και για την σύγχρονη πολιτική κοινωνία εν γένει, η οποία χρειάζεται να επαναπροσδιορίσει εκ νέου τις έννοιες της αλληλεγγύης, της αδελφοσύνης, της ισότητας, της φιλίας, της αλληλοϋποστήριξης και της αμοιβαίας εμπιστοσύνης, ώστε να δημιουργήσει προστατευτικές δικλείδες απέναντι στις πρόσφατες απειλές των νεοφιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών, που δέχονται οι σύγχρονες φιλελεύθερες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, οι οποίες ήδη από την εποχή του Διαφωτισμού, είχαν εδραιώσει το κοινωνικό κράτος πρόνοιας, το οποίο σήμερα αποδυναμώνεται διαρκώς.Ο φόβος του θανάτου, της μοναξιάς, της εγκατάλειψης, της αποξένωσης και της φτωχοποίησης θα αντιμετωπιστούν μόνο αν καταφέρουμε να αποκαταστήσουμε τη συνοχή της κοινωνίας και των δομών που τη στηρίζουν. Όπως ενδεικτικά επισημαίνει ο Αριστοτέλης, «ἡ γὰρ τοῦ συζῆν προαίρεσις φιλία» (Πολιτικά, ΙΙΙ.1280b38-39) και ἡ πολιτικὴ δὲ κοινωνία τοῦ συμφέροντος χάριν δοκεῖ καὶ ἐξ ἀρχῆς συνελθεῖν καὶ διαμένειν· τούτου γὰρ καὶ νομοθέται στοχάζονται, καὶ δίκαιόν φασιν εἶναι τὸ κοινῇ συμφέρον (Ηθικά Νικομάχεια,VIII.9.1160a11-14).

Προς την κατεύθυνση της κοινωνικής συνοχής κινούνται τα δεκατρία λογοτεχνικά κείμενα, που ως ενιαίο αφήγημα περιλήφθηκαν στην καλαίσθητη έκδοση του εκδοτικού οίκου ΑΩ, στοχεύοντας να αναδείξουν την «τρίτη ηλικία» και τα συναφή γνωρίσματα της ηλικίας αυτής σε συνάρτηση με την αέναη διαδρομή του χρόνου. Τα προβλήματα εντούτοις, που το βιβλίο αυτό αναδεικνύει, αφορούν και αγγίζουν, κατά τη γνώμη μου, όλες τις ηλικίες και είναι αυτό το επιτυχές εγχείρημα των δημιουργών του. Συγχαίρω τους δημιουργούς και εύχομαι το βιβλίο ‘Με το π της ποίησης’ να είναι καλοτάξιδο.

* Ο Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης είναι Ομότιμος Καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας.

___________________

[1] Βλ. Ενδεικτικά P. McCormick, ‘Moral Knowledge and Fiction’,The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 41, 4 (1983), σ. 399-410και M. Nussbaum, Love’s Knowledge. OxfordUniversityPress, Oxford 1990.

[2] Βλ. ενδεικτικά Γ. Ν. Λεοντσίνης, «Το ιστορικό μυθιστόρημα στη διδακτική της ιστορίας», στο: Διδακτική της ιστορίας. Γενική-τοπική ιστορία και περιβαλλοντική εκπαίδευση, εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2016, σσ. 226-266 και Του Ιδίου, «Ενσυναίσθηση και διδακτική της ιστορίας,», στο: Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα διδακτικής της ιστορίας και του περιβάλλοντος, εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2016, σσ. 104-133.

[3] Γ. Ν. Λεοντσίνης, «Τρίτοι από της Αληθείας: Όψεις και απόψεις», Fractal: Η Γεωμετρία των Ιδεών (17/05/2017), https://www.fractalart.gr/tritoi-apo-tis-alithias/.