«Συμβαίνει έστω κι αργά»

Γράφει η Αθανασία Τσιοτινού // *

Μάρκ Στραντ «Προσωρινή αιωνιότητα», Ανθολόγιο ποιημάτων (Επιλογή-Μετάφραση: Ασημίνα Ξηρογιάννη, Εκδόσεις Βακχικόν

Συνέβη έστω κι αργά. Αυτό που έχει μεγάλη σημασία, πάντως, είναι το γεγονός πως έστω και αργά το ελληνικό αναγνωστικό κοινό ήρθε σ’ επαφή με το σημαντικό έργο του Μαρκ Στραντ, ενός από τους εξέχοντες ποιητές της δεκαετίας του 1960. Πρόκειται για πολυβραβευμένο Αμερικανό ποιητή, πεζογράφο, μεταφραστή, ανθολόγο και ακαδημαϊκό, ο οποίος γεννήθηκε στον Καναδά κι έφυγε από τη ζωή το 2014.

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στην εισαγωγή του βιβλίου ο Αναστάσης Βιστωνίτης η εποχή που εμφανίζεται στο λογοτεχνικό προσκήνιο ο Στραντ, είναι η εποχή που ο Ψυχρός πόλεμος στις ΗΠΑ βρίσκεται στο αποκορύφωμά του, ο πόλεμος στο Βιετνάμ διχάζει τους πολίτες και οι νέοι φοβούνται μια επικείμενη πολεμική εμπλοκή των ΗΠΑ με τη Σοβιετική Ένωση. Αυτό το κλίμα επηρεάζει και τον Στραντ και μεταφέρεται στο έργο του. Γι’ αυτό το λόγο τα θέματα που κυριαρχούν στα ποιήματά του είναι ο θάνατος και τα παρεπόμενά του (θλίψη, θρήνος, απώλεια, τάφοι), το σκοτάδι, η εγκατάλειψη και η απουσία, η σιωπή και ο ύπνος, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας μικρός θάνατος.

Η θλίψη ήταν παντού. Άνθρωποι στις γωνιές των δρόμων θρηνούσαν ξαφνικά.

Δεν μπορούσαν να βοηθήσουν τους εαυτούς τους.

Στα σκοτεινά διαμερίσματα, στα παρκαρισμένα αυτοκίνητα,

άνθρωποι θρηνούσαν.

Ο σκύλος στο πλευρό του κυρίου του, η γάτα στο περβάζι,

θρηνούσαν επίσης,

ο βασιλιάς και η βασίλισσα είχαν πεθάνει, το ίδιο και η πριγκίπισσα,

και ο πρόεδρος της δημοκρατίας, και τα αστέρια της ασημένιας οθόνης.

Όλος ο κόσμος θρηνούσε.

Και ο θρήνος έγινε ένας φαύλος κύκλος

Και δεν μπορούσε να σταματήσει.

Τίποτα δεν μπορούσε να γίνει, σελ. 61

Σε ένα από τα ποιήματα της ανθολογίας ο Στραντ κάνει λόγο ακόμη και για αυτοκτονία. Μας περιγράφει την επιθυμία για αυτοκτονία, αλλά κανένας δεν τον βοηθάει να ολοκληρώσει αυτή του την επιθυμία. Οι άνθρωποι προσπαθούν να τον σώσουν. Τελικά, ζει ή ονειρεύεται πως ζει.

Πηδώ από ένα κτίριο

Σαν υπνωτισμένος

…………………………………………………………….

Οι άνθρωποι στα γραφεία

Θέλοντας να με σώσουν

Ανοίγουν τα στόματά τους.

«Πετάξτε μου μια πέτρα» φωνάζω

Θέλοντας να πέσω.

Αλλά κανένας δεν μ’ ακούει.

Μου πετούν ένα σκοινί

Και τώρα περπατώ.

Μιλώντας σε σένα

Μιλώντας σε σένα

Σαν να ονειρεύομαι

Πως ζω

Η αυτοκτονία, σελ. 62

Ευτυχώς, όμως εκεί που υπάρχει ει ο θάνατος υπάρχει και η ζωή, εκεί που υπάρχει η απουσία υπάρχει και η παρουσία κι εκεί που κυριαρχεί το σκοτάδι υπάρχει και το φως. Εκεί που βασιλεύει η μελαγχολία και η απαισιοδοξία υπάρχει και η ελπίδα, υπάρχουν τα ηλιοβασιλέματα, υπάρχει η νύχτα αλλά και το φεγγάρι που τη φωτίζει.

Άνοιξε το βιβλίο της νύχτας στη σελίδα

Όπου το φεγγάρι, πάντα το φεγγάρι, εμφανίζεται

ανάμεσα σε δύο σύννεφα, και κινείται τόσο αργά που οι ώρες

φαίνονται πως έχουν ήδη περάσει πριν εσύ φτάσεις στην επόμενη σελίδα

……………………………………………………………………………

και κλείνεις το βιβλίο, και εξακολουθείς να νιώθεις πως ήταν

να καταπίνεις μέσα σ’ εκείνο το φως εκείνον τον ξαφνικό παράδεισο των ήχων.

Φεγγάρι, σελ. 49

Στα ποιήματα του Στραντ συναντάμε την κίνηση, πότε με τη μορφή της αναχώρησης και της άφιξης, πότε με τη μορφή της απόστασης και της περιπλάνησης, πότε με τη μορφή του χρόνου, πότε συναντάμε την κίνηση ως αυτοσκοπό. Γράφει χαρακτηριστικά:

Έχω έρθει τόσο μακριά με τα πόδια μου,

χάνοντας τρένα, χάνοντας ταξί,

αναρριχώμενος πάντα. Το ένα πόδι μπροστά από το άλλο,

αυτός είναι ο τρόπος που το κάνω.

……………………………………………………………………

Το ένα πόδι μπροστά από το άλλο. Οι ώρες περνάνε.

Το ένα πόδι μπροστά από το άλλο. Τα χρόνια περνάνε.

Τα χρώματα της άφιξης ξεθωριάζουν.

Αυτός είναι ο τρόπος που το κάνω.

«Ο Λόφος», σελ. 48.

….όπως η άφιξη του ήλιου μετά από μια μέρα στην Ασία, ΄

όπως η αναχώρηση του φεγγαριού μετά από μια νύχτα μαζί μας.

Εσύ τι λες, σελ. 23

…..Όλοι έχουμε λόγους που κινούμαστε

Εγώ κινούμαι για να διατηρώ τα πράγματα ως ολότητα.

Διατηρώντας τα πράγματα ως ολότητα, σελ. 24

Ο θάνατος, όπως προανέφερα, είναι κυρίαρχος στο έργο του Στραντ, ως αποτέλεσμα της επιρροής που άσκησε στον ίδιο και στα ποιήματά του η δεκαετία του 1960, στην Αμερική. Ωστόσο, τα ποιήματά του, αν και εμπεριέχουν στοιχεία όπως ο θάνατος, η απουσία και η απώλεια, στάθηκαν το όπλο του για να νικήσει το φόβο που προκάλεσε σ’ αυτόν και τη γενιά του η χρονική περίοδος που του έλαχε να ζήσει και να δημιουργήσει. Η ποίηση για τον Στραντ ήταν το καταφύγιό του, η ελπίδα του και η απαντοχή του, η ευτυχία του και η διέξοδός του.

Μελάνι τρέχει από τις γωνίες του στόματός μου.

Δεν υπάρχει ευτυχία σαν τη δική μου.

Τρώω ποίηση. Διαρκώς.

Τρώγοντας ποίηση, σελ. 26

Στο «Νέο Εγχειρίδιο Ποίησης», σελ. 87, αναφέρεται χαρακτηριστικά στο φόβο του θανάτου και πως η ποίηση θα σώσει τον άνθρωπο από αυτό το φόβο.

19. Αν ένας άνθρωπος αφήσει το ποίημά του γυμνό,

θα φοβάται το θάνατο.

20. Αν ένας άνθρωπος φοβάται τον θάνατο,

θα σωθεί από τα ποιήματά του.

21. Αν ένας άνθρωπος δεν φοβάται τον θάνατο,

μπορεί να σωθεί ή να μη σωθεί από τα ποιήματά του.

Με μια δυνατή εικόνα, βρίθουσα υπερρεαλιστικών στοιχείων, η οποία θα μπορούσε όμως ν’ ανταποκρίνεται και στην πραγματικότητα, ο ποιητής επισημαίνει και τι  μπορεί να πάθει όποιος καταγγέλλει δημόσια την ποίηση.

10. Αν ένας άνθρωπος δημόσια καταγγέλλει την ποίηση,

τα παπούτσια του θα γεμίσουν με ούρα. (σελ. 86)

Κέντρο, λοιπόν,  της ποίησης του Στραντ είναι ο άνθρωπος. Η ποίησή του είναι ανθρωποκεντρική, όσον αφορά τη θεματική. Συγχρόνως, είναι και ανθρώπινη. Ο Στραντ αγαπάει τον άνθρωπο και τον προσεγγίζει με συμπάθεια και στοργή. Συνάμα, προσπαθεί να βρει τη θέση του και τον εαυτό του μέσα στο σύγχρονο διχασμένο κόσμο που τον περιβάλλει και τον φοβίζει («Φρουρέ του θανάτου μου, / διατήρησε την απουσία μου. Είμαι ζωντανός.», Ο φρουρός, σελ. 16). Πρόκειται για ποίηση με υπαρξιακή αφετηρία («Όπου και να βρίσκομαι / είμαι αυτό που λείπει», Διατηρώντας τα πράγματα ως ολότητα, σελ. 24, «Αδειάζω τον εαυτό μου από τη ζωή μου / και η ζωή μου εξακολουθεί να υπάρχει.», Τα απομεινάρια, σελ.18), πολλά υπερρεαλιστικά, παράλογα και μεταφυσικά στοιχεία, διάχυτα παντού, τα οποία κυριαρχούν, χωρίς ωστόσο να αποφεύγει και να αρνείται την πραγματικότητα, την οποία εισάγει στα ποιήματά του με λέξεις και φράσεις της καθημερινότητας (π.χ. ένας άνθρωπος αγοράζει ένα κέικ, ο ταχυδρόμος φέρνει ένα γράμμα, ο υπουργός πολιτισμού γυρίζει στο σπίτι του μετά μια πολύ κουραστική μέρα στο γραφείο). Στα ποιήματά του βρίσκουμε πληθώρα συμβόλων, μεταφορών και πλούσιων εικόνων («Ο βράχος είναι απόλαυση/ και ανοίγει/ κι εμείς μπαίνουμε μέσα/ όπως μπαίνουμε στον εαυτό μας/ κάθε βράδυ.» Επτά ποιήματα, σελ. 66, «Ο γιος μπαίνει στο δωμάτιο της μάνας/ και στέκεται πλάι στο κρεβάτι όπου εκείνη κείτεται…. Ο γιος σκύβει να φιλήσει τα χείλη της μάνας του / αλλά τα χείλη είναι παγωμένα»,  Μάνα και γιος, σελ. 28). Τα ποιήματά του είναι ως επί το πλείστον γραμμένα σε ελεύθερο στίχο, συνήθως σύντομα και με σαφή, απλή γλώσσα, τα οποία γίνονται εύκολα κατανοητά από τον αναγνώστη.

Σύμφωνα με την μεταφράστρια Ασημίνα Ξηρογιάννη (Επίμετρο, Περί Ποιητικής του Μαρκ Στραντ), ο Μαρκ Στραντ «είναι ένας ποιητής «δυνατός», οξυδερκής, με κριτικό νου, που προκαλεί αίσθηση. Δεν κολακεύει τον αναγνώστη, τα ποιήματά του δεν παρακαλάνε τον αναγνώστη, αλλά τον οδηγούν εκεί που αυτά θέλουν. Είναι ίσως εξυπνότερα από εκείνον και εκεί έγκειται η μαγεία τους». Τα ποιήματα που επέλεξε η Ξηρογιάννη να μεταφράσει και να συμπεριλάβει στο ανθολόγιο, όντως, δεν μας παρακαλάνε να τα διαβάσουμε, αλλά μας οδηγούν εκεί που αυτά θέλουν χωρίς να το καταλάβουμε. Κι εδώ εντοπίζεται το κατόρθωμα της μεταφράστριας, γιατί, στην ουσία, πρόκειται για κατόρθωμα. Η Ξηρογιάννη έσκυψε με ευαισθησία και αγάπη στα ποιήματα -αφιερώνοντας χρόνο και κόπο- και κατάφερε με μεγάλη επιτυχία ν’ αποδώσει στην ελληνική γλώσσα, δύσκολα και απαιτητικά νοήματα, πρώτον γιατί είναι δύσκολο ν’ αποδώσεις σε μια άλλη γλώσσα υψηλά νοήματα και δεύτερον είναι δύσκολο ν’ αποδώσεις νοήματα σε μια άλλη γλώσσα, ειδικά όταν πρόκειται για υπερρεαλιστικούς στίχους, εικόνες και σύμβολα! Επιπλέον, η Ξηρογιάννη κατάφερε να αποδώσει στην ελληνική γλώσσα αυτό το διάχυτο κλίμα μελαγχολίας που επικρατεί στα ποιήματα του Στραντ και συγχρόνως πέτυχε να αποδώσει στη γλώσσα μας και την αίσθηση του χιούμορ του ποιητή που συνοδεύει αυτή τη διάχυτη μελαγχολία των ποιημάτων. Γράφει, άλλωστε, η ίδια στο Επίμετρο (Περί Ποιητικής του Μαρκ Στραντ, σελ. 102)  «Είχα κατά νου να δημιουργήσω στην εν λόγω ανθολογία ένα κλίμα που να αντιστοιχεί στο ύφος και το συγγραφικό ήθος του Στραντ, όπως εγώ το εξέλαβα και το ερμήνευσα». Με την επιλογή των συγκεκριμένων ποιημάτων και την εξαιρετική της μετάφραση κατάφερε να μας κάνει κοινωνούς του ύφους και του συγγραφικού ήθους του ποιητή.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τόσο  ο πρόλογος του Αναστάση Βιστωνίτη με τον ευφάνταστο τίτλο «Το συνεχές βαλς της ύπαρξης» (ο Στραντ  χάρη στα ποιήματά του κινείται αέναα στον χρόνο, κατακτώντας την αιωνιότητα), όσο και το Επίμετρο της μεταφράστριας, όπου αναφέρεται στη ζωή και στην τέχνη του Στραντ και περιλαμβάνει επίσης την εργογραφία, τα βραβεία και την ακαδημαϊκή καριέρα του ποιητή,  βοηθάνε τον αναγνώστη να γνωρίσει τον Στραντ και την εποχή του, να κατανοήσει και να ερμηνεύσει πιο εύκολα τα ποιήματα του.

Μαρκ Στραντ

Ο τίτλος της ανθολογίας «Προσωρινή αιωνιότητα» παραπέμπει στο φθαρτό της ανθρώπινης ύπαρξης, στην προσωρινότητά της, την  οποία προσωρινότητα οι ποιητές την υπερβαίνουν με τα έργα τους. Το ίδιο συνέβη και με τον Στραντ. Η δύναμη των ποιημάτων του θα κατακτήσει την αιωνιότητα, προσφέροντάς του την αθανασία. Δυστυχώς, για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό η γνωριμία με τον Στραντ συνέβη αργά, αλλά, όπως λέει και ο σοφός λαός «κάλλιο αργά παρά ποτέ». Πολλά πράγματα στη ζωή μας συμβαίνουν αργά, αλλά σε καμία περίπτωση δεν χάνουν την ομορφιά και τη γοητεία τους λόγω της καθυστέρησης.

Συμβαίνει έστω κι αργά:

Ο ερχομός του έρωτα, ο ερχομός του φωτός.

Ξυπνάς και τα κεριά είναι αναμμένα σαν από μόνα τους

αστέρια συγκεντρώνονται, όνειρα ρίχνονται στα μαξιλάρια σου

εκλύοντας δέσμες ζεστού αέρα.

Έστω κι αργά τα κόκαλα του σώματος λάμπουν

και η σκόνη του αύριο γίνεται αναπνοή.

«Ο ερχομός του φωτός», σελ. 25

Η Ασημίνα Ξηρογιάννη ευθύνεται γι’ αυτή την υπέροχη γνωριμία με τη ζωή και το έργο του Στραντ, ο οποίος, πιστεύω, ήρθε για να μείνει στις καρδιές και στις ψυχές των ελλήνων αναγνωστών. Οφείλουμε ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στην μεταφράστρια για την αγάπη, τη φροντίδα και την ευαισθησία με την οποία προσέγγισε το έργο του. θα ήθελα να κλείσω το κείμενο με την προφητική «φωνή» του Στραντ στο ποίημά του με τον πεζό, θα έλεγα, τίτλο «Ο υπουργός πολιτισμού εκπληρώνει την επιθυμία του», σελ. 70. Προσαρμόζοντας τους στίχους στη δική μας περίπτωση θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο ποιητής απευθύνεται στην μεταφράστρια και την ευχαριστεί για όσα έχει κάνει γι’ αυτόν. Συγχρόνως, αποκαλύπτει στο ελληνικό κοινό ότι ήρθε για να μείνει.

Ο υπουργός πολιτισμού πηγαίνει σπίτι του έπειτα από μια εξαντλητική μέρα στο γραφείο.

Ξαπλώνει στο κρεβάτι του και προσπαθεί να μη σκέφτεται τίποτα,

αλλά τίποτα δεν γίνεται ή για περισσότερη ακρίβεια τίποτα δεν συμβαίνει.

Το τίποτα σε άλλες περιπτώσεις κάνει αυτό που συνηθίζει το τίποτα

να κάνει,

που είναι να διευρύνει το σκοτάδι.

Αλλά ο υπουργός είναι υπομονετικός και αργά τα πράγματα ξεγλιστρούν

-οι τοίχοι του σπιτιού του, το πάρκο απέναντι από τον δρόμο,

οι φίλοι του στη διπλανή πόλη.

Πιστεύει ότι τίποτα εν τέλει δεν του έχει συμβεί.

Και με έναν αφηρημένο τρόπο λέει: «Αγάπη μου, ξέρεις πόσο πολύ

πάντα ήθελα να σε ευχαριστήσω. Και τώρα έχω έρθει.

Και ακόμα περισσότερο, ήρθα για να μείνω».

* Η Αθανασία Τσιοτινού είναι Φιλόλογος-Θεατρολόγος, Μed